Ncomweelede Kuzyiba Kujatikizya Malaria
Kabunga ka World Health Organization kaamba kuti mumwaka wa 2013, bantu bainda ku 198 miliyoni bakaciswa bulwazi bwa malaria, alimwi akuti bantu basika ku 584,000 bakafwa akaambo kabulwazi oobu. Alimwi kwaambwa kuti akati kabantu bosanwe ibakaciswa, bone mbana bataindi amyaka yosanwe. Bulwazi oobu bulabajatikizya bantu ibali muzisi amuzyooko zibalilwa ku 100 nyika yoonse, calo icibikka bantu ibabalilwa ku 3.2 bbiliyoni muntenda.
1 INO MALARIA NINZI?
Malaria mbulwazi buletwa akazunda. Zitondezyo zyabulwazi oobu zibikkilizya kupya mubili, kunjilwa mpeyo, kuzwa nkasaalo, mutwe, kucisa mubili, kuvwundauka kumoyo alimwi akuluka. Zitondezyo eezyi zimwi ziindi inga kazilitondezya cakwiinduluka-induluka kwainda mawoola aali 48-72 kweelana amusyobo wakazunda ikajatikizyidwe, alimwi abulamfwu bwaciindi muntu mbwaaciswa bulwazi oobu.
2 INO MBUTI MALARIA MBOITAMBUKILA?
-
Tuzunda twa malaria—itutegwa Plasmodia—tulanjila mubulowa bwamuntu kwiinda mukulumwa akansenya kazyazyi kategwa Anopheles.
-
Tuzunda ootu twanjila mubulowa inga tuunka kumaseelo aali kumuni wamuntu uucisidwe kwalo nkotuzyalana.
-
Kaanduka kaseelo kamuni, inga kagwisya tuzunda twalo itunjila mumaseelo aapanga bulowa (red blood cells) aamuntu uujisi bulwazi oobu. Mpoonya tulazumanana kuzyalana mumaseelo aapanga bulowa.
-
Maseelo aapanga bulowa aanduka, alagwisya tuzunda twalo itunjila mumaseelo aapanga bulowa aambi.
-
Kwaanduka kwamaseelo aapanga bulowa alimwi akunjila kwatuzunda mumaseelo aambi kulazumanana kucitika. Muntu waciswa bulwazi oobu ulaba azitondezyo zya malaria ciindi maseelo aapanga bulowa naanduka.
3 MBOMUKONZYA KULIKWABILILA
Ikuti mukkala kubusena ikuli malaria . . .
-
Kamubelesya mosquito net. Alimwi yeelede
-
kuba amusamu.
-
kuti kaitajisi tupulo naa kuyauka.
-
kusyonkwa kabotu-kabotu kunsi aamatilesi.
-
-
Amusanse musamu wakulikwabilila kumansenya (indoor residual spraying.)
-
Ikuti kacikonzyeka, amubikke nsefwa muzijazyo amumawindo alimwi amubelesye fan naa air conditioner, zyalo izikonzya kupa kuti mansenya atakkali.
-
Amusame zisani zyamubala uutasiyi-siyi zivwumba mubili wanu woonse.
-
Kuti kacikonzyeka, mutanookkali abusena aali syokwe, kwalo mansenya nkwaajanika, alimwi aali maanzi aateendi mwalo mansenya mwaazyalana.
-
Kuti mwaciswa bulwazi bwa malaria amufwambaane kusilikwa.
Ikuti kamuyanda kuyooswaya kubusena ikuzyibidwe kuti kuli malaria kapati . . .
-
Amuzyibe makani mapya aaliko kujatikizya zintu mbozibede kamutanaswaya. Masena aaindene-indene inga ajisi tuzunda twa malaria itwiindene-indene, alimwi eeci cilaujatikizya musamu uukonzya kubeleka kabotu kubusena bumwi abumwi. Kuyungizya waawo, cilakonzya kugwasya kubandika adokota wanu kujatikizya zintu nzyomweelede kuzyiba kujatikizya malwazi ngomwakali kuciswa musyule.
-
Nomwaswaya, amwaatobele malailile aali mucibalo ecino aapedwe baabo ibakkala mumasena imuli malaria kapati.
-
Ikuti mwaciswa, amufwambaane kusilikwa. Amuzyibe kuti zitondezyo zya malaria zilakonzya kuzyibwa kwainda nsondo zyone kuzwa ciindi muntu naaciswa.
