Puku Yeo e Ilego ya Lahlega ya John Milton

GA SE gantši mongwadi a kilego a tutuetša lefase go swana le John Milton, mongwadi wa sereto seo se tsebegago kudu sa Seisemane sa Paradise Lost. Go ya ka mongwadi yo mongwe wa dipego tša bophelo, Milton “o be a ratwa ke ba bantši, a hloilwe ke ba bangwe, eupša a hlokomologwa ke ba mmalwa.” Go fihla le lehono, dipuku tša Seisemane le tlhabologo di ithekgile kudu ka dipuku tša gagwe.

Go tlile bjang gore John Milton a be le tutuetšo e kgolo gakaalo? Ke’ng seo se ilego sa dira gore puku ya gagwe ya mafelelo—On Christian Doctrine—e ganetšwe kudu moo e ilego ya fetša nywaga e 150 e sa gatišwe?

Mehleng ya Gagwe ya Pele

John Milton o belegetšwe lapeng leo le humilego kua London ka 1608. Milton o ile a gopola ka gore: “Tate o ile a nthuta go bala dipuku ke sa le ngwana, e lego seo ke ilego ka se rata kudu moo e lego gore ge ke be ke e-na le nywaga e 12 gantši ke be ke robala ka morago ga iri ya bošego-gare.” O ile a šoma gabotse sekolong gomme ka 1632, a hwetša master’s degree kua Cambridge. Ka morago ga moo, o ile a tšwela pele a bala dipuku tša histori le tše dingwe tša maemo a godimo.

Milton o be a nyaka go ba sereti, eupša mehleng ya gagwe kua Engelane go be go e-na le dintwa tša borabele. Palamente, yeo e bego e eteletšwe pele ke Oliver Cromwell, e ile ya kgetha lekgotla la tsheko leo le ilego la dira gore Kgoši Charles I a bolawe ka 1649. A diriša dikanegelo tše di tutuetšago, Milton o ile a emelela tiro yeo gomme a ba mmoleledi wa pušo ya Cromwell. Ge e le gabotse, pele a ka tuma bjalo ka sereti, John Milton o be a šetše a tsebja kudu ka dipampišana tša dipolitiki le tša boitshwaro tšeo a bego a di gatiša.

Ka morago ga ge bogoši bo tsošološitšwe ka go bewa ga Charles II sedulong ka 1660, go tswalana ga Milton le Cromwell go ile gwa bea bophelo bja gagwe kotsing. Milton o ile a iphihla, gomme ke feela ka thušo ya bagwera ba gagwe ba nago le tutuetšo e matla moo a ilego a phologa lehu. Nakong yeo ka moka, o ile a dula a e-na le kgahlego dilong tša moya.

“Tekanyetšo ya Beibele”

A hlalosa kgahlego ya gagwe ya pele ya dilo tša moya, Milton o ngwadile gore: “Ge ke be ke sa le mošemanyana ke ile ka thoma ka go ikgafela go bala Testamente ya Kgale le e Mpsha ka maleme a tšona a mathomo.” Milton o ile a thoma go lebelela Mangwalo a Makgethwa e le tlhahlo e nnoši e ka botwago ditabeng tša boitshwaro le tša bodumedi. Eupša go hlahloba ga gagwe dipuku tša thutabodumedi tšeo di bego di amogelwa ka nako yeo go ile gwa mo nyamiša kudu. Ka morago o ile a ngwala gore: “Ke ile ka bona gore nka se ke ka thekga ditumelo tša-ka goba kholofelo ya-ka ya go phologa ditlhahlong tše swanago le tše.” Ka ge a be a ikemišeditše go hlahloba ditumelo tša gagwe ka nepo “a diriša tekanyetšo ya Beibele,” Milton o ile a thoma go dira lelokelelo la mangwalo ao a bego a nagana gore a bohlokwa, a a lokeletša ka tlase ga dihlogwana tša kakaretšo gomme a tsopola ditemana tša Beibele go tšwa lelokelelong le.

Lehono John Milton o gopolwa kudu ka go hlama Paradise Lost, e lego sereto seo se anegago pego ya Beibele ya go lahlegelwa ga motho ke phethego. (Genesi, kgaolo 3) Ke puku ye, yeo e ilego ya gatišwa la mathomo ka 1667, yeo e  dirilego gore Milton a tume ka go ba mongwadi, kudu-kudu bathong bao ba bolelago Seisemane. Ka morago o ile a gatiša karolo ya sereto seo, yeo e tšwelago pele ya sehlogo seo se rego Paradise Regained. Direto tše di hlalosa morero wa Modimo wa mathomong ka batho—go thabela bophelo bjo bo phethagetšego lefaseng la paradeise—le go bontšha kamoo Modimo a tlago go tsošološa Paradeise ya lefaseng ka Kriste. Ka mohlala, go Paradise Lost, Mikaele morongwa yo mogolo o bolela e sa le pele ka nako yeo Kriste a tlago go “putsa bao ba Mmotegelago, le go ba nea lethabo, e ka ba legodimong goba lefaseng, ka ge ka morago ga moo lefase e tla ba paradeise, lefelo leo le thabišago kudu go feta Edene, le la matšatši a thabišago kudu.”

Mabapi le Dithuto tša Bokriste

Le gona ka nywaga e mentši, Milton o be a nyaka go ngwala puku yeo e hlalosago ka botlalo bophelo le dithuto tša Bokriste. Go sa šetšwe gore ka 1652 o ile a ba sefofu, o ile a šoma ka thata go phetha modiro wo a thušwa ke bangwaledi go fihlela a e-hwa ka 1674. Milton o ile a bitša puku ye ya gagwe ya mafelelo gore ke A Treatise on Christian Doctrine Compiled From the Holy Scriptures Alone. O ngwadile ketapeleng ya yona gore: “Bangwadi ba bantši bao ba ilego ba bolela ka taba ye . . . ba e kgele ka godimo, ba šupa ka boripana kgaolo le temana, ditsopolo tša mangwalo tšeo thuto ya bona ka moka e theilwego go tšona. Ka lehlakoreng le lengwe, nna ke katanetše go tlatša matlakala a-ka le go a tlatša wa go falala, ka ditsopolo tšeo di tšwago dikarolong ka moka tša Beibele.” Ka go dumelelana le mantšu a Milton, On Christian Doctrine e dira ditšhupetšo goba go tsopola Mangwalo ka makga a fetago a 9 000.

Le ge Milton a be a sa dika-dike go tšweletša dikgopolo tša gagwe nakong e fetilego, o ile a se ke a gatiša puku ye. Ka baka la’ng? Lebaka le lengwe ke gore o be a tseba gore tlhaloso ya yona ya Mangwalo e be e fapana le ya thuto yeo e bego e amogelega ya kereke. Go feta moo, ge bogoši bo se na go tsošološwa, o be a se sa amogelwa ke mmušo. A ka ba a be a letetše gore dintwa di fele. Go sa šetšwe gore boemo ke bofe, ka morago ga lehu la Milton, mongwaledi wa gagwe o ile a iša puku yeo e bego e ngwadilwe ka Selatine go mogatiši, yo a ilego a gana go e gatiša. Tona ya mmušo wa Engelane ya ditaba tša ka ntle e ile ya thopa puku yeo gomme ya e uta. Go ile gwa feta ngwaga-kgolo le seripa pele puku ya Milton e ka hwetšwa.

Ka 1823, mongwaledi o ile a hwetša sephuthelwana sa puku ya sereti seo se tumilego. Kgoši yeo e bego e buša Engelane ka nako yeo, e lego George IV e ile ya laela gore puku yeo e fetolelwe go tšwa go Selatine le gore e gatišwe. Ka morago ga nywaga e mebedi ge e be e gatišwa ka Seisemane, puku ye e ile ya tsoša phapano e kgolo go badumedi le go bangwadi. Kapejana mopišopo yo mongwe o ile a bolela gore puku ye ke ya boradia,  a gana go dumela gore Milton—yo a lebelelwago ke ba bantši e le sereti sa Engelane se segolo sa bodumedi—a ka ba a ile a gana dithuto tša kereke ka go tia. Ka ge a be a bonela pele gore go tla ba le maikwelo a bjalo le go kgonthišetša gore e ngwadilwe ke Milton, mofetoledi o ile a tlaleletša kgatišo ka mengwalo ya tlase yeo e nago le ditšhupetšo tše 500 tšeo di bontšhago go swana ga On Christian Doctrine le Paradise Lost. *

Ditumelo tša Milton

Mehleng ya Milton, Engelane e be e kgaoditše go dirišana le Kereke ya Roma Katholika gomme e be e dirišana le Bampshafatši ba Protestanta. Ka kakaretšo, maprotestanta a be a dumela gore taelo ya mabapi le ditaba tša tumelo le tša boitshwaro e tšwa feela ka Mangwalong a Makgethwa e sego go mopapa. Lega go le bjalo, ka go On Christian Doctrine, Milton o bontšhitše gore dithuto le ditirelo tše dintši tša Protestanta di be di sa dumelelane le Mangwalo. Motheong wa Beibele, o ile a gana thuto ya John Calvin ya gore dilo di rulagantšwe e sa le pele, a thekga thuto ya tokologo ya boikgethelo. O ile a thekga go dirišwa ka tlhompho ga leina la Modimo, Jehofa, gomme o be a le diriša ka bolokologi dipukung tša gagwe.

Milton o ile a diriša Mangwalo go thekga kgopolo ya gore moya wa motho o a hwa. Ge a tsopola Genesi 2:7, o ngwadile gore: “Ge motho a be a bopilwe ka tsela ye, go thwe, mafelelong: motho a napa a ba moya o phelago. . . . Ga se dilo tše pedi goba tšeo di ka aroganywago: e sego bjalo ka ge go be go naganwa, gore o tšweleditšwe ka dilo tše pedi tšeo di sa swanego le tšeo di fapanego, moya le mmele. Go fapana le moo, motho yo a feletšego ke moya, gomme moya ke motho.” Ka morago Milton o ile a botšiša potšišo e rego: “Na motho yo a feletšego o a hwa, goba na ke mmele feela o hwago?” Ka morago ga ge a tsopotše ditemana tše dintši tša Beibele tšeo di bontšhago gore motho yo a feletšego o a hwa, o ile a oketša ka gore: “Eupša lebaka le nnoši le le kgodišago le leo le bontšhago gore moya o a hwa ke leo le hlaloswago ke Modimo, Hesek[iele 18:]20, (PK): moya o senyago ke wona o tlogo hwa.” Milton o ile a ba a tsopola ditemana tše bjalo ka Luka 20:37 le Johane 11:25 go bontšha gore kholofelo ya batho ba hwilego e ithekgile ka tsogo yeo e tla diregago nakong e tlago e lego go tsošwa borokong bjo bogolo.

Ke’ng seo se ilego sa dira gore batho ba be le maikwelo a tseneletšego ka puku ya On Christian Doctrine? Ke bohlatse bjo bonolo eupša bjoo bo kwagalago bja Beibele bjo bo neilwego ke Milton bja gore Kriste, Morwa wa Modimo, o ka tlase ga Modimo, Tate. Ka morago ga go tsopola Johane 17:3 le Johane 20:17, Milton o a botšiša: “Ge e ba Tate e le Modimo wa Kriste le Modimo wa rena, le gona ge e ba go e-na le Modimo o tee, Modimo e ka ba mang ge e se Tate?”

Go tlaleletša moo, Milton o bontšha gore: “Morwa ka boyena le baapostola ba gagwe ba dumela dilong tšohle tšeo ba di bolelago le go di ngwala gore Tate o feta Morwa dilong tšohle.” (Johane 14:28) “Ka kgonthe ke Kriste yo a bolelago gore, Mat. xxvi. 39: Tate hle, ge go kgonega, a senwelo se se mphete; lega go le bjalo, e sego go ya ka thato ya-ka, eupša e be go ya ka thato ya gago. . . . Ke ka baka la’ng a rapela Tate a nnoši, a sa ithapele, ge e ba ruri le yena e le Modimo? Ge e ba yena e le bobedi motho le Modimo yo a phagamego, ke ka baka la’ng a swanetše go kgopela selo ka thapelo mola dilo ka moka di laolwa ke yena? . . . Ka ge Morwa a rata le go hlompha Tate ka ditsela tšohle, o re ruta go dira se se swanago.”

Mafokodi a Milton

John Milton o ile a tsoma therešo. Lega go le bjalo, o be a sa dutše a e-na le mafokodi a batho, gomme tše dingwe tša dipono tša gagwe di ka be di ile tša khupetšwa ke diphihlelo tše di sa thabišego. Ka mohlala, kapejana ka morago ga ge ba nyalane, mosadi wa gagwe, morwedi wa Mokgoma yo a bego a e-na le naga e kgolo o ile a mo tlogela nywaga e meraro gomme a boela ga gabo. Ka nako ye, Milton o ile a ngwala dipampišana tšeo di thekgago tlhalo, e sego feela motheong wa bootswa—e lego tekanyetšo yeo e dirišitšwego ke Jesu—eupša le ditabeng tša ge balekane ba sa dumelelane. (Mateo 19:9) Milton o ile a godiša kgopolo e swanago ka go On Christian Doctrine.

Go sa šetšwe mafokodi a Milton, On Christian Doctrine e tšweletša pono ya Beibele ditabeng tše dintši tše bohlokwa. Go fihla le lehono, puku ya gagwe e gapeletša babadi go bapetša ditumelo tša bona le tekanyetšo ya Mangwalo a Makgethwa.

[Mongwalo wa ka tlase]

[Mothopo wa Seswantšho go letlakala 11]

Image courtesy of Rare Books and Special Collections, Thomas Cooper Library, University of South Carolina

[Mothopo wa Seswantšho go letlakala 12]

Image courtesy of Rare Books and Special Collections, Thomas Cooper Library, University of South Carolina

[Seswantšho go letlakala 11]

Milton e be e le morutwana yo mafolofolo wa Beibele

[Mothopo]

Courtesy of The Early Modern Web at Oxford

[Seswantšho go letlakala 12]

Sereto sa “Paradise Lost” se ile sa dira gore Milton a tume

[Mothopo]

Courtesy of The Early Modern Web at Oxford

[Seswantšho go letlakala 12]

Mošomo wa Milton wa mafelelo o ile wa lahlega nywaga e 150