Liswayo ‘la Jukali’

MWA LILIMO za ma 600 B.C.E., Nebukadenezare, mulena wa Mukalade a hapa Jerusalema, a cisa muleneñi, mi a tubaka makwakwa a yona. A swala Zedekia, mulena wa Juda mi a mu punya meto. Ku zwa fo, “manduna kamukana ba Juda ba bulaiwa ki mulena wa Babilona.”—Jeremia 39:1-8.

Ku bonahala kuli Jukali, mwan’a Shelemia ya na bulailwe ki Mababilona ne li yo muñwi wa manduna ba Juda. Ku na ni litaba ze ñwi ze nca ze fumanwi ka za Jukali ya bulezwi mwa Bibele. Kono pili lu si ka nyakisisa kale litaba zeo, ha lu tatubeñi pili z’a bulela Mañolo ka za Jukali ni miteñi ya hae.

“Ha Ba Na Ku Ku Kona”

Jehova na laezi mupolofita Jeremia kuli a yo shaela lushango lwa katulo fahalimwa Juda ni Jerusalema. Mulimu na bulelezi Jeremia kuli malena a Juda, manduna, baprisita ni sicaba ne ba ka mu ‘lwanisa.’ Jehova na ize: “Kono ha ba na ku ku kona; kakuli ni inzi ni wena.”—Jeremia 1:17-19.

Ka nako yeo Mababilona ne ba ambekile Jerusalema ona muleneñi wa Juda, Mulena Zedekia na lumile habeli linumwana ku Jeremia kuli ba zibe haiba Nebukadenezare u ka tuhela ku lwanisa munzi mi ba yo kupa ni mupolofita yo kuli a lapelele kuli Mababilona ba menuhe ku kutela habo bona. Yo muñwi wa linumwana ze ne lumilwe ki Jukali. Jehova na file Jeremia lushango lwa kuli Mababilona, kamba Makalade, ba ka shandaula muleneñi. Mutu kaufela ya na ka siyala mwa Jerusalema na ka bulaiwa ki tala, ki ncwa ye yambukela, ni lilumo. Kono ba ne ba ka yo koza kwa Makalade ne ba ka pila. Manzwi a Jeremia ao na halifisize hahulu manduna ba Juda.—Jeremia 21:1-10; 37:3-10; 38:1-3.

Jukali ne li yo muñwi wa manduna ba ne ba susuelize Zedekia kuli: “Lwa ku kupa, u bulele kuli mutu yo [Jeremia] a bulaiwe; kakuli u fokolisa mazoho a batabani.” Jukali ya maswe hape ne li yo muñwi wa ba ne ba nepezi Jeremia mwa musima o tezi sileze, kono hamulaho mupolofita na konile ku yamunwena mwa musima wo. (Jeremia 37:15; 38:4-6) Bakeñisa kuli na utwile Jehova, Jeremia na bandukile sinyeho ya Jerusalema, kono Jukali ku bonahala kuli na shwile muta puso ya Majuda ya na sepile ne i yundisizwe.

Litaba ze Fumanwi ka za Jukali

Ku kona ku bulelwa kuli litaba ze ñwi ze nca ze fumanwi ka za Jukali ne li “nozwi” mwa Jerusalema ona cwanoñu fa ka silimo sa 2005. Bapumbuli ba limbendungulu za ikale ne ba yepa fa sibaka fo ne ba kulubela kuli ba ka shitula kwandu ya Mulena Davida. Kono ba fumana muyaho o mutuna wa macwe o ne ba lumela kuli ne u tubilwe muta Mababilona ne ba hapile Jerusalema mwa miteñi ya Jeremia.

 Kono ni kacenu le ha ku zibwi hande kamba muyaho wo ne li yona kwandu ya Davida kamba kutokwa. Niteñi, bapumbuli bao ne ba konile ku ziba nto i liñwi ye ne shituzwi—kañomoto ka lizupa ka ne ka swailwe ka ka eza sentimita i liñwi ka ka bonisizwe fa likepe 14. Kañomoto ka ne ka lamekilwe fa liñolo le ne se li bolile kale-kale ko. Liswayo la fa kañomoto ka, li bala kuli: “Ki la Jukali mwan’a Shelemiyahu mwan’a Sihovi.” Liswayo le ku bonahala kuli ne li swailwe ka siswayiso sa Jukali, mwan’a Shelemia mulwanisi wa Jeremia.

Eilat Mazar, mupumbuli wa limbendungulu za ikale ya na tungunyuzi taluso ya liswayo la fa kañomoto ka, u ñola kuli Jukali ki yena “likwambuyu wa mulena wa bubeli,” ya fumanwi za hae ku zwa ku Gemariya, mwan’a Shafani, ili yo libizo la hae ne li fumanehile fa liswayo la fa kañomoto ka lizupa ka ne ka fumanwi mwa Munzi wa Davida. *

Tumelo mwa Linzwi la Mulimu ha i si ka itinga fa limbendungulu lifi kamba lifi ze fumanwi, kono ku talelezwa kwa bupolofita bo bu tahile ka moya wa Mulimu kona mutomo o tisa kuli lu lumele litaba za Bibele. Litaba za ikale li paka hande kuli Jeremia na polofitile ka ku nepahala za ku shandaulwa kwa Jerusalema. Mafu a swabisa a ne ba shwile ka ona balwanisi ba Jeremia a swanela ku tiisa sepo ya luna ya kuli haiba lu sepahala sina Jeremia, lila za luna ‘ha li na ku lu kona kakuli Jehova u inzi ni luna.’

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 15]

Jeremia na si ka teeleza kwa likukuezo za kuli a nyinyafaze lushango lwa Mulimu

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 14]

Gabi Laron/Institute of Archaeology/ Hebrew University ©Eilat Mazar