Linzwi la Jehova Ki Le Li Pila

Ze Zwile Mubano mwa Buka ya Ezira

BUKA ya Bibele ya Ezira i kaliseza likande la yona fo ne i siyezi buka ya Makolonika ya Bubeli. Muñoli wa yona, yena muprisita Ezira, u kalisa likande ka ku zibahaza taelo ya Mulena Sirusi wa Peresia ye konahalisa Majuda ba ba li lihapwa mwa Babilona ku kutela habo bona. Likande li ungulwa ka mihato ya nga Ezira ya ku kenisa ba ne ba isilafalize ni batu ba naha. Buka mutumbi i bonisa ze n’e ezahezi ka lilimo ze 70—ku zwa 537 ku isa 467 B.C.E.

Ezira ha n’a ñola buka ye, n’a na ni mulelo wa ku bonisa m’o Jehova n’a talelelize sepiso ya Hae ya ku lukulula batu ba Hae mwa butanga mwa Babilona ni ku kalisa sinca bulapeli bwa niti mwa Jerusalema. Kona libaka Ezira h’a koñomeka fela litaba ze ama kwa mulelo wo. Buka ya Ezira ki likande la mo ne i yahezwi sinca tempele, ni mo ne bu kaliselizwe sinca bulapeli bwa Jehova ku si na taba ni twaniso ni ku sa petahala kwa batu ba Mulimu. Likande le ki la butokwa hahulu ku luna kakuli ni luna lu pila mwa nako ya ku lukisa sinca lika. Batu ba bañata ba sweli ku kambamela fa “lilundu la [Muñ’a] Bupilo,” mi lifasi kaufela li tuha li “tala zibo ya kanya ya [Muñ’a] Bupilo.”—Isaya 2:2, 3; Habakuki 2:14.

TEMPELE YA YAHIWA SINCA

(Ezira 1:1–6:22)

Bakeñisa kuli ne ba utwile taelo ya Sirusi, lihapwa za Majuda b’a 50,000 ne ba kutezi kwa Jerusalema inze ba etelelwa ki Mubusisi Zerubabele kamba Sheshibazare. Honaf’o lihapwa zeo za toma aletare fa sisa sa yona ni ku kala ku fa Jehova matabelo.

Silimo se ne si latelezi, Maisilaele se ba toma mutomo wa ndu ya Jehova. Lila ne li zwezipili ku ngundunganya musebezi wa ku yaha sinca mi kwa mafelelezo ne li konile ku yemisa musebezi ka taelo ya mulena. Mupolofita Hagai ni Zakaria ba susueza sicaba ku kalisa sinca ku yaha tempele ku si na taba ni mukwalelo. Ku sa hanyeza taelo ya Maperesia ye ne sa konwi ku cinciwa ili ya n’a file Sirusi ne ku tisize kuli lila za bona li si ke za ba nyamatala. Patisiso ye ne laezwi ki mulena kuli i eziwe ne i patuluzi taelo ya Sirusi “bakeñisa Ndu ya Mulimu ye mwa Jerusalema.” (Ezira 6:3) Musebezi wa zamaya hande mi mane wa fita kwa mafelelezo.

Lipuzo Za mwa Mañolo Za Alabiwa:

1:3-6—Kana Maisilaele ba ne ba si ka itatela ku kutela habo bona ne ba si na tumelo ye tiile? Ba bañwi mwendi ne ba si ka kutela kwa Jerusalema bakeñisa kuli ne ba lata sifumu kamba ne ba sa itebuhi bulapeli bwa niti, kono ba bañwi ne li ka mabaka a sili. Pili musipili wa ku liba Jerusalema wa likilomita ze 1,600 ne u zamaiwa likweli z’e ne kamba ze ketalizoho. Ku zwaf’o, ku yaha mwa naha ye n’e bile matota ka lilimo ze 70 ni ku kalisa sinca musebezi wa ku yaha ne ku tokwa m’ata. Kacwalo ha ku na puzo kuli miinelo ye t’ata ye cwale ka makulano, bucembele, ni litamo za lubasi ne li palelisizwe ba bañwi ku kutela habo bona.

2:43—Manetinimi ne li bomañi? Batu bao ba ne ba sebeza sina batanga kamba likombwa za tempele  ne si Maisilaele tota. Mwahal’a bona ne ku na ni baikulu ba Magibioni ba mwa miteñi ya Joshua ni ba bañwi “b’a n’a tomile Davida ni makwambuyu ba hae, kuli ba sebeleze Malivi.”—Ezira 8:20.

2:55—Bana ba batanga ba Salumoni ne li bomañi? Batu bao ne si Maisilaele tota mi ne ba filwe misebezi ye ipitezi mwa sebelezo ya Jehova. Mwendi ne ba sebelize sina bañoli kamba bakopisi kwa tempele kamba ne ba ezize misebezi ye miñwi cwalo ya ku zamaisa.

2:61-63—Kana lihapwa ze ne li kuta habo zona ne li shimbile Urimi ni Tumimi ze ne itusiswanga kwa ku kupa Jehova kuli a fe kalabo? Batu ba ne ba nga kuli ne ba li ba lusika lwa buprisita ili ba ne ba palezwi ku talusa lusika lwa bona mwendi ne ba kabe ba itusisize Urimi ni Tumimi kuli ba ikemele. Ezira u talusa kuli ne ku kana ku bile cwalo. Mañolo ni kamuta h’a bonisi kuli Urimi ni Tumimi ne li itusisizwe ka nako yeo kamba hasamulaho wa fo. Sizo sa Sijuda sona si bonisa kuli Urimi ni Tumimi ne li icongile ka nako ye ne sinyizwe Jerusalema ka 607 B.C.E.

3:12—Ki kabakalañi “macembele ba ba ne ba boni Ndu ya pili” ya Jehova ha ne ba kalumukile ku lila? Banna bao ne ba hupula bunde bwa tempele ya n’a yahile Salumoni. Mutomo o ne u sweli ku yahiwa wa tempele ye nca ‘ne si se siñwi’ ku bona ha ne u bapanywa ni tempele ya kale. (Hagai 2:2, 3) Kana ne ba ka kona ku yaha sinca tempele ye nde ya kale? Ne ba utwile butuku kwa pilu, mi kacwalo ba kalumuka ku lila.

3:8-10; 4:23, 24; 6:15, 16—Ne ku tandilwe lilimo ze kai kuli tempele i fezwe ku yahiwa sinca? Mutomo wa tempele ne u tomilwe ka 536 B.C.E.—“mwa mwaha wa bubeli isamba ba fita.” Musebezi wa ku yaha ne u lilimani mwa mazazi a Mulena Aritazerisi mwa 522 B.C.E. Ku lilimana ne ku zwezipili ku fitela ka 520 B.C.E., mwa silimo sa bubeli sa puso ya Mulena Dariusi. Tempele ne i felizwe ku yahiwa mwa silimo sa bu-6 sa puso ya hae, kamba ka 515 B.C.E. (Mu bone sikwenda se sili “Malena Ba Peresia ku Zwa 537 ku ya 467 B.C.E.”) Kacwalo ku yahiwa kwa tempele ne ku tandile lilimo ze 20.

4:8–6:18—Litimana ze, ne li ñozwi mwa Siarami. Ki kabakalañi? Mwa litimana mo sihulu ku fumaneha likopi za mañolo a babusisi a n’a lumelwanga kwa malena ni likalabo za malena bao. Ezira n’a kopisize litimana zeo mwa miputo ya nyangela ye n’e ñozwi mwa Siarami, ili puo ye ne bulelwa hahulu miteñi yeo. Litimana ze ñwi za Bibele ze n’e ñozwi mwa puo ya kale yeo ya Siarami ki Ezira 7:12-26, Jeremia 10:11, ni Daniele 2:4b–7:28.

Ze Lu Ituta:

1:2. Za n’a polofitile Isaya lilimo ze bat’o ba 200 kwamulaho ne li talelelizwe. (Isaya 44:28) Bupolofita bo bu mwa Linzwi la Mulimu bwa talelezwanga.

 1:3-6. Sina Maisilaele ba bañwi ba ne ba siyezi mwa Babilona, kacenu Lipaki za Jehova ba bañata ha ba koni ku kena mwa bukombwa bwa ka nako kaufela kamba ku sebeleza ko ku na ni butokwi bo butuna. Nihakulicwalo ba tiisa ni ku susueza ba ba kona ku eza cwalo, ni ku fa linubu za ka ku itatela kuli ba zwisezepili musebezi wa ku kutaza Mubuso ni ku tahisa balutiwa.

3:1-6. Ka kweli ya bu-7 ka 537 B.C. E (Tishiri, ili kweli ye kona ku ba September/October), basepahali ba ne ba kutile ne ba cisize matabelo a bona a pili. Mulena Nebukadenezare n’a keni mwa Jerusalema mwa kweli ya buketalizoho (Ab, ye kona ku ba July/August) ya 607 B.C.E., mi hamulaho wa likweli ze peli, munzi wa shandauka kaufel’a ona. (2 Malena 25:8-17, 22-26) Sina mo ne ku polofitezwi, Jerusalema ne i tuhezi ku ba matota hamulaho luli wa lilimo ze 70. (Jeremia 25:11; 29:10) Ze li polofita Linzwi la Jehova kaufela za talelezwanga.

4:1-3. Bomasiyaleti ba ba sepahala ne ba hanile nto kaufela ye ne i ka tahisa kuli ba eze litumelelano ni balapeli ba buhata. (Exoda 20:5; 34:12) Balapeli ba Jehova kacenu ha ba swalisani ni likeleke za bulapeli ze ñwi.

5::1-7; 6:1-12. Jehova wa kona ku cinca miinelo ilikuli a pilise batu ba hae.

6:14, 22. Ku abana mwa musebezi wa Jehova ka tukufalelo ku tahisa ku latiwa ni ku fuyolwa ki yena.

6:21. Ku iponela musebezi wa Jehova o ne u zwelapili ne ku susuelize Masamaria ba ne ba pila mwa naha ya Majuda, ni ba ne ba kutile ba ne ba ndongwami mikwa ya sihedeni ku eza licinceho mwa bupilo bwa bona. Kana ha lu swaneli ku abana ka cisehelo mwa musebezi wo lu filwe ki Mulimu, wo kapanyeleza ku zibahaza Mubuso?

EZIRA U TAHA KWA JERUSALEMA

(Ezira 7:1–10:44)

Ne se ku fitile lilimo ze 50 ku zwa fo ne i kakulezwi ndu ya Jehova ye ne i yahilwe sinca. Ne li ka silimo sa 468 B.C.E. Ezira a zwa kwa Babilona ni ku liba Jerusalema, hamoho ni batu ba Mulimu mi a shimba linubu ze ne filwe. N’a zo fumanañi kwateñi?

Makwambuyu ba taluseza Ezira kuli: “Sicaba sa Isilaele ni baprisita ni Malivi ha ba si ka ketahana kwa batu ba manaha; ba ezize ka mikwa ye maswe.” Mane a talusezwa kuli “ku fosa koo, ku kalilwe ki makwambuyu ni manduna.” (Ezira 9:1, 2) Ezira n’a omile mati mwahanu. Kono ne ba mu susuelize kuli “u itiise, u eze.” (Ezira 10:4) Ezira a nga mihato ye swanela, mi sicaba sa tabela.

Lipuzo Za mwa Mañolo Za Alabiwa:

7:1, 7, 11—Kana litimana ze kaufela li ama ku Aritazerisi ya n’a yemisize musebezi wa ku yaha? Batili. Aritazerisi ki libizo kamba situlo se si yemela malena ba babeli ba Peresia. Yo muñwi wa ku bona ne li Bardiya kamba Gaumata ya n’a laezi kuli musebezi wa ku yaha tempele u lilimaniswe ka 522 B.C.E. Ezira ha n’a tile kwa Jerusalema, Aritazerisi ya n’a busa ne li Aritazerisi Longimanus.

7:28–8:20—Ki kabakalañi Majuda ba bañata ba ne ba li mwa Babilona ha ne ba kata-katile ku ya kwa Jerusalema hamoho ni Ezira? Nihaike kuli ne se ku fitile lilimo ze 60 ku zwa fo ne si kutezi sikwata sa pili sa Majuda habo bona, Jerusalema ne i si ka yahelelwa kale. Ku kutela kwa Jerusalema ne ku ka tokwa kuli ba kalise bupilo bu sili ka manyando ni mwa miinelo ye t’ata. Majuda ba ne ba na ni sifumu mwa Babilona ha ne ba ka kutela kwa  Jerusalema ye ne sa li matota, ne ba kabe ba luzize sifumu sa bona. Hape nto ye sa swaneli ku libalwa ki musipili o mutelele. Lihapwa zeo ne li tokwa ku ba ni tumelo ye tiile ku Jehova, ku tukufalelwa bulapeli bwa niti, ni ku ba ni bundume ilikuli ba kone ku tama musilipili wa ku liba Jerusalema. Nihaiba yena Ezira n’a itiisize ka tuso ya Jehova. Bakeñisa susuezo ya Ezira, mabasi a eza 1,500—mwendi ili a kona ku ba batu ba 6,000 n’a lumezi ku ya kwa Jerusalema. Ezira ha sa ngile mihato ye miñwi, Malivi ba 38 ni Manetinimi ba 220 ni bona ne ba lumezi ku ya kwa Jerusalema.

9:1, 2—Ku nyalelana ni batu ba manaha ne ku fosahalile cwañi? Sicaba se ne si kutisizwe sinca ne si swanela ku zwisezapili bulapeli bwa Jehova ku fitela Mesiya a taha. Ku nyalelana ni batu ba manaha ne ku ka fokolisa luli bulapeli bwa niti. Bakeñisa kuli ba bañwi ne se ba nyalelani ni batu ba ne ba lapela milimu, sicaba kaufela ne si ka kenywa mwa bulapeli bwa sihedeni. Bulapeli bwa niti ne bu kabe bu icongile fa lifasi. Cwalehe Mesiya n’a ka taha ku bomañi? Ku swanezi Ezira ha n’a omile mati mwahanu ha n’a boni ze ne ezahalile!

10:3, 44—Ki kabakalañi bana ha ne ba lelekilwe hamoho ni basali? Kambe bana ne ba siilwe, ku bonahala kuli basali bao ba ne ba lelekilwe ne ba kabe ba kutezi bana ba bona. Mi mane bana ba banyinyani ba tokwa ku babelelwa ki bom’a bona.

Ze Lu Ituta:

7:10. Ka ku ba muituti ya tukufalezwi ni muluti ya li sikwala wa Linzwi la Mulimu, Ezira n’a lu tomezi mutala o munde. Ka tapelo n’a lukisize pilu ya hae kuli a tatube Mulao wa Jehova. Ha n’a nze a u tatuba, n’a isize hahulu mamelelo ku za n’a sweli ku bulela Jehova. Ezira n’a sebelisize z’a n’a itutile ni ku tukufalelwa ku li luta ba bañwi.

7:13. Jehova u tabela baitomboli.

7:27, 28; 8:21-23. Ezira n’a lumbile Jehova, n’a lapezi ku yena ha buniti pili a si ka tama musipili o mutelele wa ku liba Jerusalema, mi n’a itombozi ku ikenya mwa kozi ilikuli a kanyise Mulimu. Kacwalo n’a lu tomezi mutala o munde.

9:2. Lu swanela ku mamela hahulu kelezo ya ku nyalela ‘fela ku Mulena.’—1 Makorinte 7:39.

9:14, 15. Liango ze maswe li tahisa kuli lu si ke lwa tabelwa ki Jehova.

10:2-12, 44. Batu ba ne ba nyalezi kwande ne ba bakile ka buikokobezo mi ne ba cincize linzila za bona ze maswe. Mupilelo ni likezo za bona ne li mitala ye minde.

Jehova U Talelezanga Lisepiso za Hae

Buka ya Bibele ya Ezira ki ya butokwa luli ku luna! Ka nako luli ye ne tomilwe, Jehova n’a talelelize lisepiso za hae ka ku lukulula batu ba hae ku zwa mwa butanga bwa Babilona ni ku yo kalisa sinca bulapeli bwa niti mwa Jerusalema. Kana seo luli ha si tiisi tumelo ya luna kuli lu sepe lisepiso za Jehova?

Mu nahane fela mitala ye mwa buka ya Ezira. Mutala o munde wa ku tukufalelwa Mulimu ne u tomilwe ki Ezira ni bomasiyaleti ba ne ba kutile habo bona kuli ba abane mwa ku kalisa sinca bulapeli bo bu kenile mwa Jerusalema. Buka ye hape i bonisa tumelo ya bazwahule ba ne ba utwile Mulimu ni buikokobezo bwa lifosi ze ne bakile. Kaniti, manzwi a tahile ka moya a Ezira a bonisa fo ku sweu kuli “linzwi la Mulimu ki le li pila, mi li na ni mata.”—Maheberu 4:12.

[Chati/Siswaniso se si fa likepe 18]

Malena Ba Peresia Ku Zwa 537 Ku Ya 467 B.C.E.

Sirusi yo Mutun a (Ezira 1:1) n’a shwile ka 530 B.C.E.

Cambyses, kamba Asuerusi (Ezira 4:6) 530-522 B.C.E.

Aritazerisi—Bardiya (Ezira 4:7) (Ezira 4:7) hamulaho wa

kamba Gaumata ku busa fela ka likweli

ze 7)

Dariusi I (Ezira 4:24) 522-486 B.C.E.

Xerxes, kamba 486-475 B.C.E. (Ya n’a

Asuerusi * busize ni Dariusi I ku

zwa 496-486 B.C.E.)

Aritazerisi Longimanus (Ezira 7:1) 475-424 B.C.E.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 18]

Asuerusi

[Siswaniso se si fa likepe 17]

Sirusi

[Siswaniso se si fa likepe 17]

Sibyana sa Lizupa se si bizwa Cyrus Cylinder ne si bonisize za ku kuta kwa lihapwa habo bona

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Sibyana sa lizupa: Siswaniso s’e ne si swanisizwe ka tumelezo ya ba British Museum

[Siswaniso se si fa likepe 20]

Kana mwa ziba ze ne tusize Ezira kuli a be muluti ya sikwala?