Ku Kateleha kwa Pupo ya Jehova

‘Litabula ni Maliha Ha Li Na ku Tokwahala’

LIZAZI le li cisa hahulu l’a benya mwa lihalaupa. Mwa libaka ze ñwi za lifasi, li tahisa mufutumala hamulaho wa silami sa maliha. Kaniti, mufutumala wa lizazi ki o muñwi wa lika ze tahisanga luli kuli ku be ni linako za mwaha.

Linako za mwaha za fitana-fitana mwa lifasi. Kono linako za mwaha li mi ama cwañi? Kana mwa fukelwanga ki kamoya mwa matabula a’ ya kwa maliha, ha mu bona likota li shoshela ni lipalisa ha li tubula? Mu utwanga cwañi manzibwana a mbumbi ha ku nze ku bata? Kana mwa tabelanga mbumbi muta matali a’ buheha a cinca-cinca mibala ya ona?

Kiñi ze cincisanga linako za mwaha? Kalabo ka bukuswani, ki musikekehelo wa lifasi. Mupikuluhelo wa lona u sikekehanga ibat’o ba ka lidigrii ze 23.5 ka ku ya ka mo li inezi lifasi mwa mupotoloho wa lona wo tinguluka lizazi. Kambe lifasi ha li sikekehangi, ne ku si ke kwa ba ni linako za mwaha. Ne ku ka ba fela ni nako i liñwi ye sa cinci ni kamuta. Seo ne si ka filikanya limela ni ku palelwisa lukau ku ba teñi.

Ku cincana kwa linako za mwaha ku bonisa kuli ku na ni Mubupi ya ezisize cwalo. Walisamu n’a bulelezi Jehova Mulimu ka ku nepahala kuli: ‘Ki Wena ya kauzi milulwani kaufela ya lifasi; mbumbi ni maliha ki Wena ya li ezize.’—Samu 74:17. *

Ku mutu ya fa lifasi, lizazi, kweli, ni linaleli li supeza linako za mwaha ka ku nepahala. Ha n’a bupa lizazi ni lipulaneti z’e li potolohile, Mulimu n’a laezi kuli: “Maseli a be teñi mwa sibaka sa lihalimu . . , ni kuli i be liponiso za linako ze beilwe, ni za mazazi ni za myaha.” (Genese 1:14) Mwa silimo, lifasi ha nze li potoloha li fitanga fa libaka ze peli f’o lizazi li bonahalelanga fahalimw’a toho musihali ha li li fa equator. Nto yeo i bizwa equinox, mi mwa libaka ze ñata ku sa ezahala fela cwalo, kipeto ki kale ku zibahala kuli maliha kamba mbumbi ya kalisa. Ka nako ya equinox, butelele bwa musihali ni busihu mwa lifasi kaufela bu bat’o likanelela.

Ku ba teñi kwa linako za mwaha ni ku kalisa kwa zona, ha ku amiwi fela ki ku zamaya kwa pupo ye kwa lihalimu. Linako za mwaha, mufukelo wa moya ni muzamaelo wa malu, za swalisana hamoho ku tahisa muinelo o konahalisa bupilo. Ha ne ba bulela kwa batu be ne ba pila mwa Asia Minor—ili bao buñata bwa bona ne ba tekelezi za njimo ni za ku lima lico—muapositola wa Sikreste Paulusi ni mulikan’a hae Barnabasi ne ba bulezi kuli Mulimu ki yena ya “mi tusa lipula za kwa lihalimu, ni linako za ku kutula, a mi fa lico ka buñata, a taza lipilu za mina tabo.”—Likezo 14:14-17.

Nzila ye makaza ya photosynthesis yeo limela li ipangelanga lico za zona, i pilisa limela za fa likamba ni za mwa mawate ze bizwa phytoplankton. Kabakaleo, ona linako za mwaha ze, li konisa lico ni libupiwa ze ñata ku ba teñi ka nzila ye ipitezi. Paulusi n’a bulezi hande ka za lizoho la Jehova le li konahalisa zeo kaufela, ha n’a ize: “Naha ye nelwa ki pula hañata mi i kolobile, ha i beya lico ze pilisa ba ba li lima, naha yeo i tambuzi mbuyoti ku Mulimu.”—Maheberu 6:7.

Linzwi la “mbuyoti” li ba ni taluso ye nca haiba mu nahanisisa fela ze ezahalanga mwa libaka zeo ili m’o matabula a tahisanga mufutumala o likani, musihali o mutelele, mbalala ye ñata, ni pula ye nela hande. Lipalisa z’a tubula mi likokwani  z’a zwa mwa mandu a zona a maliha, kuli cwale li yo hasanya peu ya limela. Linyunywani ze cwale ka blue jay, ye swana sina katintii, ye mu bona fa likepe le, li taza mushitu ka mibala-bala ni mishonjo, mi naha i bonahala ku pukumuka. Libupiwa li pila hande, mi li zwelapili mwa mipotoloho ya zona ya ku zwala, ku zwalwa sinca, ni ku hula. (Pina ya Lipina 2:12, 13) Zeo li tahisa kuli ku be ni kutulo kwa mafelelezo a maliha kamba mwa mbumbi.—Exoda 23:16.

Misebezi ya Jehova i bonwa ka ku makaza ha lu talima za buhule bwa tomile ku bona lifasi, ili ku tahisa kuli ku be ni musihali ni busihu, linako za mwaha, ni nako ya ku cala peu ni ya ku kutula. Lu ikolwisa kuli maliha a ka latelela litabula. Esi mane Mulimu ki yena ya n’a sepisize kuli: “Lifasi ha li sa nze li li teñi, ku cala ni ku kutula, silami ni mufutumala, litabula ni maliha, musihali ni busihu, zeo kaufela ha li na ku tokwahala.”—Genese 8:22.

[Litaluso za kwatasi]

[Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 9]

Liboni Le Li Konahalisa Bupilo

Ka lilimo na lilimo, kweli i nyangumuzi batu ni ku ba komokisa. Niteñi, kana mwa lemuha kuli kweli ya tusa kwa linako za mwaha? Ku ba teñi kwa kweli ku tusa ku zamaisa lifasi mwa sikuka sa lona ha li nze li sikekeha mwa mupotoloho wa lona. Caziba wa za sayansi, Andrew Hill, u bulela kuli seo si “peta mulelo o mutuna wa ku tahisa miinelo ye konahalisa bupilo fa Lifasi.” Kambe ha ku na liboni le lituna la ka taho le li zamaisa hande pulaneti ya luna mwa ku sikekeha kwa yona, ne ku ka cisa hahulu mi ne ku ka palelwisa bupilo ku ba teñi fa lifasi. Kona libaka, sikwata se siñwi sa baituti ba za mwa mbyumbyulu ha ne si fitile fa mafelelezo a li: “Mutu u kona ku nga Kweli kuli ki yona luli ye zamaisa za miinelo ya ku cisa, ku bata, ku nela, ni ya mufukelo wa moya mwa Lifasi.”—Samu 104:19.

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Kweli: U.S. Fish & Wildlife Service, Washington, D.C./Bart O’Gara

[Siswaniso se si fa likepe 9]

Likamele, mwa North Africa ni mwa Arabian Peninsula