Ze Ezahezi mwa Bupilo

Ku Likwa ka Nyandiso Ye Situhu

KA MO LI KANDEKEZWI KI BO PERICLES YANNOURIS

Ne ni utwa ku bata kabakala muuta wa mwa sitokisi. Ha ni nze ni inzi ni nosi cwalo, inze ni ikapesize kapai, ne ni sa hupula ku sa isa pilu kwa musal’a ka wa kalibe ha ne ni hohololwa ki masole ba buhata ku zwa mwa ndu ya ka mazazi a mabeli kwamulaho, ili ku mu siya ni limbututu za luna ze peli ze n’e kula. Hamulaho, musal’a ka, ya n’a siyo mwa bulapeli bwa ka, a ni lumela siputela ni kañolo ke ne ka li: “Ni mi lumela mañende ao, mi ni mi lakaleza ku ba ni makulanu inge bana ba mina.” Kana muta o muñwi ne ni ka kuta ku yo bona lubasi lwa ka?

AO NE li makalelo fela a ndwatuna ye n’e tandile nako ye telele ya ku lwanela tumelo ya Sikreste, ili ndwa ya ku lwaniswa ki ba mwa lubasi, ku kendiwa mwa silalanda, ku zekiswa, ni ku nyandiswa ha situhu. Kono na mutu ya kuzize ya saba Mulimu, ne ni ipumani cwañi mwa sibaka se si maswe seo, mi ki kabakalañi? Mwendi ni mi taluseze.

Mushimani Ya Botanile U Lela Ze Tuna

Ne ni pepilwe ka 1909 mwa munzi wa Stavromeno, mwa naha ya Crete. Ka nako yeo mwa naha ne ku tezi lindwa, bubotana, ni lukupwe. Hamulaho, na ni banyani ba ka ba bane lwa bandukela fa linala pulao ya butuku bwa Spanish flu. Na hupula kuli bashemi ba luna ne ba lu kwalezi mwa ndu ya luna lisunda-sunda kuli lu si ke lwa yambula butuku b’o.

Bondate, be ne ba li njimi ya shebile, ne li balapeli ba batuna kono ne ba na ni kutwisiso. Ka ku ba be ne ba pilile mwa France ni mwa Madagascar, ne ba zibile ze ñata ka za litumelo za bulapeli. Niteñi, lubasi lwa luna ne lu sa kumalezi kwa Keleke ya Greek Orthodox, ku yanga kwa  Misa la Sunda ni la Sunda, mi bishopu wa fa silalanda ya n’a to potanga hañwi ka silimo n’a to lulelanga mwa ndu ya luna. Ne ni li muopeli mwa keleke, mi mulelo wa ka mwa bupilo ne li wa ku ba muprisita.

Ka 1929, na kena bupokola. Bondate ha ba timela, ne ni li fa musebezi kwa Thessalonica, kwa mutulo wa Greece. Ka ku bata ku omba-ombiwa ni ku ziba za Mulimu, na y’o sebeza ni mapokola ba kwa Lilundu la Athos, sibaka sa ba bulapeli se ne ba kuteka hahulu Bakreste ba Orthodox kuli ki “lilundu le li kenile.” * Teñi ko na yo sebeza lilimo z’e ne mi na yo iponela fa munyanya mo ba pilela ba ba itamile ku za bulapeli. Mwa sibaka sa ku sutelezwa ku Mulimu, na komokiswa ki ku lata hahulu buhule ni ku sa sepahala kwa ba ba itamile ku za bulapeli bao. Haki mo ne ni swabezi ku bona mutu ya kutekeha ya tatama bishopu kwa situlo h’a na bata ku eza kalombe ni na. Ku si na taba ni ku sitataliswa k’o, ne ni sa bata luli ku sebeleza Mulimu ni ku ba muprisita. Mane ne n’i ngisize siswaniso inze ni tinile mwa liapalo za buprisita kuli ni hupulelange fateñi. Hamulaho, na kuta kwa Crete.

“Ki Ya Maswe Hahulu!”

Ka 1942, na nyala Frosini, musizana ya buheha ku eza achu, ya n’a zwile mwa lubasi lo lu kutekeha. Ku nyala kwa tiisa hahulu mulelo wa ka wa ku ba muprisita, kakuli bahabo musal’a ka ne li balapeli ba batuna. * Na itama ku ya kwa Athens ku yo kena sikolo sa za bulapeli. Kwa mafelelezo a 1943, na fita fa likamba la Iráklion, mwa Crete, kono na tokwa ku ya kwa Athens. Mwendi libaka kikuli, ka nako yeo ne se ni fumani nzila i sili ya ku katuluswa ka yona kwa moya. Kamukwaufi?

Ka lilimo ze ñwi, Emmanuel Lionoudakis, mukutazi ya tiile wa mucaha ya n’a swalisana ni Lipaki za Jehova, n’a lutanga mwa Crete kaufela niti ya Bibele ye fa liseli. * Batu ba bañwi ne ba tabezi mo Lipaki ne ba lutela Linzwi la Mulimu ka ku utwahala hande mi ba siya bulapeli bwa buhata. Mwa muleneñi o fakaufi wa Sitía, ne ku onga-ongilwe sikwata sa Lipaki ba ba cisehezi. Nto yeo ya nyemisa bishopu wa fa silalanda, ili yo—ka ku ba ya n’a pilile mwa United States—n’a zibile hande bukwala bwa Lipaki za Jehova kwa ku kutaza. A pihelela ku kapula sikwata seo se ne si twi ki sa bakeluhi. Ka susuezo ya hae, mapokola ba swalelela ku isanga Lipaki kwa tolongo ni kwa likuta ka litaba ze shutana-shutana za ku buabua.

Yo muñwi kwa Lipaki bao n’a likile ku ni taluseza niti ya Bibele, kono a ikutwa kuli ne ni sa tabeli. Kacwalo a yo luma sikombwa ya n’a na ni yeloseli hahulu ku to ni ambota. Ku bonahala kuli ku hanyauka kwa ka ne ku tahisize kuli Paki wa bubeli yo a kutele kwa kakwata kao ku yo biha kuli: “Pericles h’a koni ku ba Paki. Ki ya maswe hahulu!”

Ku Lwaniswa Lwa Pili

Ni tabile kuli Mulimu n’a si ka n’i nga cwalo. Mwa October ya 1945 munyan’a ka Demosthenes, ya n’a lumezi kuli Lipaki za Jehova ne ba luta niti, a ni fa bukanyana ye li Comfort All That Mourn (Mu Omba-Ombe Bote Ba Ba Lila). * Na tabiswa ki litaba za yona. Kapili-pili lwa tuhela ku yanga kwa Keleke ya Orthodox, lwa swalisana ni sikwatanyana sa kwa Sitía, mi lwa kutaza be lu pepilwe ni bona ka za tumelo ya luna ye nca. Kaufela bona ba lumela niti ya Bibele. Sina ka tibelelo ya ka, na kendiwa ni ku toiwa ki musal’a ka ni ba lubasi lwa hae kabakala keto ya ka ya ku zwa mwa bulapeli bwa buhata. Mane ne ku fitile nako ye ñatanyana makwenyani ba banna ba sa ni bulelisi. Fa lapa, ne ku banga ni lifapahano mi sikukune ne si sa feli. Niteñi, la May 21, 1945, na hamoho ni Demosthenes lwa kolobezwa ki Muzwale Minos Kokkinakis. *

Kwa mafelelezo mulelo wa ka wa petahala mi  na ba sikombwa sakata sa Mulimu! Ni sa hupula lizazi la ka la pili mwa bukombwa bwa fa ndu ni ndu. Ne ni shimbile libukanyana ze 35 mwa mukotana wa ka, mi na kwela mbasi ku y’o kutaza ni nosi kwa munzi cwana. Na kala ku ya fa ndu ni ndu ka sabo. Ha ne ni zwelapili ku eza cwalo, na ba ni bundume. Muprisita ya filikani ha taha, na kona ku talimana ni yena ka bundume, mi na tokwa ku isa pilu kwa tundamo ya hae ya kuli ni ye ni yena kwa polisi. Na mu bulelela kuli ha ni na ku ya konji ha ni ka feza munzi kaufela, mi na eza cwalo luli. Ne ni tabile hahulu kuli mane na zamaya ka mahutu musipili wa likilomita ze 15 wa ku kuta kwa ndu ku si na ku libelela mbasi.

Ku Libana ni Libangoki Ze Situhu

Mwa September ya 1945, ne ni filwe buikalabelo bo buñwi mwa puteho ya luna ye nca mwa Sitía. Hañihañi kwa tumbuka ndwa mwa Greece. Likwata za likopano za toyana hahulu. Ka ku itusisa muinelo w’o, bishopu a susueza masole be si ba ka mulao ku zwisa Lipaki ka  nzila ifi kamba ifi ye ne ba ka bona kuli i lukile. (Joani 16:2) Sikwata seo sa masole be si ba ka mulao ha ne si taha kwa munzi wa luna ka mbasi, musali yo muñwi y’a silikani a utwa milelo ya bona ye twi ne i zwa ku Mulimu, mi a to lu sebela. Lwa ipata, mi wa habo luna yo muñwi a lu yemela. Lwa banduka.

Ao a ba makalelo a makandauko a mañwi a n’a sa taha. Lizazi mo ne li y’o sela ne lu li ba ku natakiwa fela ni ku bembiwa. Balwanisi ba luna ne ba lu hapeleza ku kuta kwa keleke, ku kolobeza bana ba luna, ni ku eza sisupo sa sifapahano. Muta o muñwi, ko na ba ngutaula munyan’a ka ku fitela ba nahana kuli u timezi. Haki mo ne ni tunkehezi kwa pilu ku bona likaizeli za ka ba babeli ha ba cancaulelwa liapalo za bona ni ku bumaulwa. Ka nako yeo, keleke ne i hapelelize ku kolobeza bana ba Lipaki za Jehova b’a 8.

Ka 1949, boma ba timela. Muprisita yo a lu manama hape, a lu tameleza kuli ne lu si ka latelela milao ya tumelezo ya za malilo. Na yo zekiswa mwa kuta mi kwa fumanwa kuli ha ni na mulatu. Muzeko wo ne u file bupaki bo bunde, kakuli libizo la Jehova ne li bulezwi kwa makalelo a taba yeo. Nzila fela ye ne siyezi ye twi lu sikululwe ka yona ili ye ne ba sa na ni yona lila za luna ne li ya ku lu tama ni ku lu lundula mwa naha ya luna. Ne ba ezize cwalo mwa April ya 1949.

Mwa Nyandiso Ye Situhu

Ne ni tamilwe ni mizwale ba babeli. Musal’a ka niheba ku taha n’a si ka taha ku to ni bona kwa polisi. Pili lwa yo yema kwa tolongo ya Iráklion. Sina ha se ni bulezi kwa makalelo, ne ni ikutwile ndiulu ni ku lembwala. Ne ni siile musal’a ka wa kalibe ya n’a si Paki ni limbututu ze peli. Na fundumana ku lapela ku Jehova kuli a ni tuse. Na hupula manzwi a Mulimu a ñozwi kwa Maheberu 13:5, a li: “Ha ni na ku ku tuhela, ha ni na ku ku fulalela.” Na bona bunde bwa ku sepa Jehova ka ku tala.—Liproverbia 3:5.

Lwa utwa kuli ne lu ka yo yubekiwa kwa Makrónisos, ili sioli mo ku sa meli limela se si libani ni likamba la Attica, Greece. Ku utwa fela linzwi la Makrónisos ne ku tahiseza mutu sabo kakuli mwa tolongo ya kwateñi batu ne ba tukufazwa ni ku tambiswa inge mutanga. Mwa musipili wa ku ya tolongo, lwa yo tibelela mwa muleneñi wa Piraeus. Niha ne lu sa li mwa mawenge, ne lu susuelizwe ki balumeli ba bañwi be ne ba til’o kena mwa sisepe ku to lu kumbata.—Likezo 28:14, 15.

Bupilo kwa Makrónisos ne bu sabisa hahulu. Masole ne ba nyandisa batamiwa ku zwa kakusasana haisi ku yo li coo. Buñata bwa mapantiti be ne ba si Lipaki ne ba sitana booko, ba bañwi ba timela, mi buñata-ñata ba fetuha lihole. Busihu ne lu utwanga be ne ba tukufazwanga ha ba lila ni ku tonga. Ne ni ikapesanga kapai kuli ni futumalelwe masihu e ne ku hazelanga hahulu.

Hañihañi, Lipaki za Jehova ba zibahala mwa nkambe kakuli libizo la bona ne li bulelwanga ha ne ku bizwanga mabizo kakusasa ni kakusasa. Kacwalo, ne lu na ni linzila ze ñata za ku fa bupaki. Mane ne ni bile ni tohonolo ya ku kolobeza lipantiti ya n’a tamezwi za bupolitiki ya n’a ezize zwelopili ya ku fita fa ku neela bupilo bwa hae ku Jehova.

Mwa nako ye ne ni li k’o, ne ni sa pumuli ku ñolela musal’a ka ya lateha kono yena n’a sa alabangi. Niteñi, ne ni sa tuheli ku mu ñolela ka musa, ili ku mu omba-omba ni ku mu kolwisa kuli makandauko n’a ka fela ni kuli lu ka taba hape.

Ka nako ye swana, palo ya luna ya hula mizwale ba bañwi ha ne ba sweli ku taha. Ha ne ni sebeza mwa ofisi, na utwana ni yo muhulu wa masole mwa nkambe. Bakeñisa kuli n’a na ni maoyo kwa Lipaki, na itiisa ku mu buza ka za haiba ne lu ka kona ku amuhela lihatiso za Bibele ku zwelela kwa ofisi ya luna kwa Athens. A li: “Cwalo ha ku konahali, kono kiñi batu ba mina ba kwa Athens ha ba sa li longi mwa libyana za mina, ku ñola fateñi libizo la ka, ni ku li lumela ku na?” Na kakamala hahulu! Hamulaho wa mazazinyana, ha ne lu longola libyana mwa sisepe se ne si tile, mupokola a caela yo muhulu wa masole y’o silutu ni ku mu bulelela kuli: “Muñ’a ka, libyana za mina li tile.” A alaba  kuli: “Libyana mañi?” Ka nako yeo ne ni li bukaufi, mi ne ni utwa ze n’e ambolwa, kacwalo na mu shobotela kuli: “Mwendi ki za luna, ze n’e lumilwe mwa libizo la mina, ze ne mu laezi kuli mu li lumelwe.” Yeo ki ye ñwi ya linzila zeo Jehova n’a bona teñi kuli lwa fepiwa kwa moya.

Mbuyoti Ye Si Ka Libelelwa —Ni ku Nyandiswa Hape

Kwa mafelelezo a 1950, na lukululwa. Na kuta haesu—inze ni kula, ku setefala, ku ñwañuluka, ni ku sa ziba kuli ni ka yo amuhelwa cwañi. Ki tabo kwa butuna ye ne ni ikutwile ku bona hape musal’a ka ni bana ba ka! Bunde hape kikuli ne ni iz’o komokiswa ki ku fumana kuli sitoyo sa Frosini ne se si kuyukile. Mañolo e ne ni mu ñolelanga kwa tolongo n’a tusize. Buitiiso bwa ka ni tundamo ne li fitile kwa pilu ya Frosini. Hamulahonyana, na ikambota ni yena nako ye telele kuli lu pange kozo. A amuhela tuto ya Bibele mi a ba ni tumelo ku Jehova ni lisepiso za hae. Lizazi le ni mu kolobeza ka 1952 ka ku ba mutang’a Jehova y’a ineezi ki le liñwi la mazazi e ne ni bile ni tabo ye tuna mwa bupilo bwa ka!

Ka 1955 lwa kalisa ku hasanya kwa baprisita kaufela bukanyana ya Christendom or Christianity—Which One Is “the Light of the World”? Na tamiwa ni ku zekiswa, hamoho ni Lipaki ba bañwi ba bañata. Lipaki za Jehova ne ba tamilwe litaba ze ñata-ñata kuli mane kuta ya lukisa nako ye ipitezi ya ku li zeka. Zazi leo, ba mulao ba mwa likalulo kaufela za naha ne ba li teñi, mi kuta kaufela ne i fufula baprisita. Bishopu n’a zamaya-zamaya mwa matuko. Muprisita yo muñwi n’a ni mañalile kuli ne ni zwisa batu mwa bulapeli bwa hae. Muatuli a mu buza kuli: “Kana tumelo ya hao ki ye nyinyani hahulu kuli mane wa kona ku sikululwa ka broshuwa?” Puzo yeo ya zinga muprisita. Na lukululwa, kono mizwale ba bañwi ba atulelwa ku pika likweli ze silezi.

Mwa lilimo ze n’e tatami, ne lu nze lu tamakiwa, mi mizeko ne i sa feli. Be ne ba lu zekela litaba nako kaufela ne ba sa iñwayi. Ne ni isizwe kwa kuta ha 17. Ku si na taba ni twaniso yeo, ne lu sa tuheli musebezi wa luna wa ku kutaza. Lwa amuhela ka tabo butata bo, mi manyando a’ situhu ao a tiisa tumelo ya luna.—Jakobo 1:2, 3.

Matohonolo A Manca ni Matata

Mwa 1957, lwa tutela kwa Athens. Kapili-pili na ketiwa ku yo sebeleza mwa puteho ye n’e sa zo tomiwa. Ka tuso ye tezi ya musal’a ka, lwa nolofaza bupilo bwa luna mi lwa nga misebezi ya silumeli ku ba ya butokwa hahulu. Kacwalo ne lu kona ku neela nako ya luna ye ñata kwa musebezi wa ku kutaza. Lilimo ha li nze li ya, lwa kupiwa ku tutela kwa liputeho ze ñwi ko ne ku na ni butokwi.

Ka 1963 mwan’a ka a kwanisa lilimo ze 21 mi n’a swanela ku yo kena busole bwa ku  hapelezwa. Bakeñisa buikambuso bwa bona, Lipaki kaufela be ne ba hapelezwa busole ba natakiwa, ku sheununwa, ni ku shubulwa. Ni mwan’a ka ki za n’a ipumani ku zona zeo. Kacwalo na mu fa kubo ya ka ya kwa Makrónisos ili mukwa wa ku mu susueza ka ona ku latelela mutala wa be ne ba bulukile busepahali kwamulaho. Mizwale be ne ba biziwa ne ba zekiswanga ki kuta ya masole mi hañata ne ba atulelwa ku pika lilimo ze kala ka ze peli ku ya ku z’e ne. Ba sa zo lukululwa fela ne ba tamiwa hape. Ka ku ba sikombwa, ne ni kona ku potela litolongo ze shutana-shutana mi ne ni sa bonanangi hahulu ni mwan’a ka ni Lipaki ba bañwi ba ba sepahala. Mwan’a ka n’a pikile lilimo ze fitelela ze silezi.

Jehova W’a Lu Bonela

Ha se ku bile ni tukuluho ya ku lapela mwa Greece, na ba ni tohonolo ya ku sebeza swalelele sina paina ya ipitezi mwa sioli sa Rhodes. Mi ka 1986 kwa ba ni butokwi mwa Sitía, mwa Crete, ili ko ne ni bezi Mukreste. Na amuhela musebezi w’o ka tabo ili ku yo sebeza hape ni balapeli ba bañwi be ne ni ziba ku zwa kwa bucaha bwa ka.

Ka ku ba toho ya lubasi lwa ka, ni tabile ku bona bahabo na ba ba bat’o eza 70 ha ba sebeleza Jehova ka busepahali. Mi palo yeo i zwelapili ku ekezeha. Ba bañwi se ba bile maeluda, batanga ba bukombwa, mapaina, ba fa Betele, ni baokameli ba maeto. Ka lilimo ze fitelela 58, tumelo ya ka i likilwe ka nyandiso ye situhu. Cwale se ni li wa lilimo ze 93, mi ha ni nahana za kwamulaho, ha ni inyazi ka ku sebeleza Mulimu. U ni file m’ata a ku alaba memo ya hae ye lilato ye li: “Mwan’aka, ni fe pilu ya hao, mi meto a hao a tabele linzila za ka.”—Liproverbia 23:26.

[Litaluso za kwatasi]

[Mbokisi fa likepe 27]

Makrónisos Sioli Se Si Sabisa

Ka lilimo ze lishumi, za ku zwa 1947 ku isa 1957, mwa sioli sa Makrónisos mo ne ku sa neli hahulu pula ili mo ne ku si na bayahi, ne ku pikile mapantiti ba ba fitelela 100,000. Mwahal’a batu bao ne ku na ni Lipaki ba bañata-ñata ba ba sepahala be ne ba isizwe kwateñi bakeñisa buikambuso bwa bona bwa Sikreste. Be ne ba coeza ku tunula Lipaki kamita ne li ba bahulu ba bulapeli bwa Greek Orthodox be ne ba tameleza Lipaki kuli ki ba Komyunizimu.

Ka za muezezo o ne ba twi ki wa ku sikulula batu ka ona o ne u itusiswa mwa Makrónisos, buka ya Sigerike ya Papyros Larousse Britannica i li: “Muezezo wa nyandiso ye situhu, . . . ku pila mwa miinelo ye sa swaneli mwa naha ye zwezipili, ni lunya lwa ba balibeleli kwa batamiwa . . . ki maswabisa mwa litaba ze ezahezi za Greece.”

Lipaki ba bañwi ne ba bulelezwi kuli ne ba si ke ba lukululwa konji ha ne ba ka siya litumelo za bona za bulapeli. Niteñi, Lipaki bao ne ba zwezipili ku sepahala. Hape, mapantiti ba bañwi be ne ba tamezwi za bupolitiki ne ba amuhezi niti ya Bibele kabakala ku pila ni Lipaki.

[Siswaniso se si fa likepe 27]

Minos Kokkinakis (wa bulalu ku zwa kwa bulyo) ni na (wa bune ku zwa kwa nzohoto) mwa sioli sa Makrónisos mo ne lu pikezi

[Siswaniso se si fa likepe 29]

Ku sebeza ni Paki yo muñwi kwa Sitía, mwa Crete, ko ne ni sebeleza inze ni sa li mucaha