Mali A Mina Kamba Bupilo bwa Mina?

Mwendi mu utwile za masholi be ne ba supiselize litobolo mwa pata ya mutu, ba nze ba pihelela kuli: “Mali a mina kamba bupilo bwa mina!” Kacenu, pulelo ye zibahala hande yeo i kuta-kutelwa ku bulelwa mwa muinelo o t’ata wo kaufela luna lu talimana ni ona, sihulu luna ba ba pila mwa linaha ze fumile. Kono cwale, haki masholi ba se ba pihelela cwalo. Kono ki lishuke le lituna leo nyangela i na ni lona kwa mali ni sifumu.

LISHUKE leo li tisize matata ni lipilaelo ze tuna. Mali ni maluwo a lukela ku batiwa ku si na taba ni lisinyehelo mañi? Kana lwa kona ku kolwa ki maluwo a manyinyani? Kana batu ba sweli ku itombola “bupilo bo bu sa feli” kabakala sifumu? Kana mali a kona ku tisa bupilo bwa tabo?

Takazo ye Tulile Tikanyo ya Mali

Lilato la ku lata mali ki le lituna hahulu kwa litakazo kaufela za batu, ibe za luli kamba kutokwa. Ka ku sa swana ni takazo ya sico kamba tobali, takazo ya mali i kona ku ba ya kamita ili ye sa feli. Ku bonahala kuli busupali ha bu koni ku i felisa. Mwa miinelo ye miñata, busupali mane mwendi bu kona ku ezisa mutu ku tabela kamba ku iyakatwa hahulu ka za mali ni s’a kona ku leka.

Mukwañuli u bonahala ku hula. Mubapali yo mutuna mwa filimu ye ñwi ye zibahala hahulu n’a ize: “Mukwañuli wa sebeza. Mukwañuli ki o munde.” Ba bañata niha ne ba ize lilimo za ma-1980 ne li lilimo za mukwañuli, ze n’e ezahezi pili ni hamulaho wa lilimo zeo li bonisa kuli mubonelo wa batu ka za mali ha u si ka cinca hahulu mwa lilimo-limo.

Mwendi se si cincize fela kikuli batu ba bañata se ba kona ku taleleza kapili-pili takazo ya ku ba ni sifumu. Ku bonahala kuli batu ba bañata mwa lifasi nako kaufela ba sinyeza hahulu m’ata a mañata fa ku tahisa ni ku ikubukanyeza bufumu bo buñata. Mwendi mu ka lumela kuli ku ikubukanyeza maluwo ni ku itusisa mali se ku bile buikatazo bwa cwale bo butuna mi hañata ili bwa ku ikupulela.

Kono kana batu ba bile ni tabo ni ku fita? Ka ku alaba puzo yeo, Salumoni, yena Mulena ya butali ili ya n’a fumile hahulu n’a ñozi cwana lilimo ze 3,000 kwamulaho k’o: “Ya lata silivera h’a na ku kuliswa ki silivera, ku cwalo ni ku y’a lata bufumu, h’a kolwisi ki s’a fumana. Zeo kaufela ki za mbango fela.” (Muekelesia 5:10) Lituto za cwale ka za nyangela ni zona li bulela cwalo.

Mali ni Tabo

Nto ye ñwi ye komokisa hahulu ku ze fumanwi ka za mo ba inezi batu kikuli ku ikubukanyeza mali ni sifumu ha ku ekezi kwa buikolwiso ni tabo. Babatisisi ba bañata se ba lemuhile kuli mutu a sa fuma fela ku fita fa sipimo se siñwi, buiketo bwa hae ha bu sa itinga fa buñata bwa sifumu s’a na ni sona.

Kacwalo, takazo ye fitelezi ya sifumu ni mali i ezisa batu ba bañata ku buza kuli, ‘Ku  bonahala kuli lwa ikola lika ze nca ze lu leka; kono ha se ku ezizwe lika kaufela, ki kabakalañi minyaka yeo ha i sa ekezi kwa buikolwiso?’

Mwa buka ya hae ye bizwa Happy People, muñoli Jonathan Freedman u li: “Batu ba sa fumana fela niheba mali a manyinyani, buñata bwa mali e mu na ni ona ha bu koni hahulu ku tisa tabo. Kwa batu ba ba fumile, mali h’a koni ku tisa hahulu tabo.” Ba bañata ba fitile fa ku lemuha kuli ze tiseza mutu tabo ki ku luwa lika za kwa moya, lindongwamo ze nde mwa bupilo, ni mizamao ye minde. Ze ñwi za butokwa hape ki ku ba ni liswalisano ze nde ni batu ni tukuluho kwa lindwa kamba mikwalelo ye kona ku lu tibela ku ikola ze lu na ni zona.

Ku ze tahisa luli matata a cwale a nyangela, ba bañata ba bona teñi tengamo ya ku bata ku itusisa sifumu mwa ku tatulula matata luli a mwa munahano. Batalusi ba bañwi ba litaba za nyangela ba bulela za mukwa wa ka nañungelele wa ku sa ba ni sepo kamba ku sa kolwa lika. Hape ba lemuha tengamo ye ekezehile ya batu ba mwa linaha ze fumile ya ku buza baalafi kamba ku bata libaka le ba pilela ni buiketo bwa mwa munahano kwa baluti ba za bulapeli, tukwata twa bulapeli, ni tukwata to tu twi tu kona ku fa kalafo. Seo si bonisa kuli sifumu si palezwi ku tiseza batu tabo.

Z’a Kona ku Peta ni Z’a Sa Koni ku Peta Mali

Niti kikuli mali a kona ku peta ze ñata. A kona ku leka mandu a mande, liapalo ze buheha ni libyana ze nde hahulu. Hape a kona ku tiseza mutu libubo, ku utwiwa ki ba bañwi, kamba ku colaulwa, mane ni ku tiseza mutu balikani ba swalelele ba ba latelela kaufel’a za bulela. Kono mali h’a koni ku tusa ku fitelela zeo. Mali h’a koni ku leka ze lu tokwa hahulu. H’a koni ku leka lilato la mulikani wa niti, kozo ya mwa munahano, ku omba-ombiwanyana ko ku buniti mutu ha sa inzi fakaufi ni ku shwa. Mi ku ba ba itebuha swalisano ya bona ni Mubupi, mali h’a koni ku leka tumelezo ya Mulimu.

Mulena Salumoni, ya n’a na ni lika ze nde kaufela ze ne a kona ku leka mali mwa miteñi ya hae, n’a lemuhile kuli ku sepa sifumu ha ku tisezi mutu tabo ye inelela. (Muekelesia 5:12-15) Mali a kona ku lateha panga ha i wa kamba lika ha li tula hahulu. Tutu ya miyaho i kona ku sinyiwa ki liñungwa. Mali a bulukisizwe, nih’a kona ku yolisa tutu ye ñwi ye sinyehile, h’a koni ku yolisa masitapilu. Mali a bulukisizwe ni a sepiswa ku fiwa a kona kutokwa tuso honaf’o fela sifumu ha si wa ka sipundumukela. Niheba musebezi o fumanisa mali a mañata wa kona ku fela ka nako ifi kamba ifi.

Lu kona cwañi he ku ba ni mubonelo o munde wa mali? Mali kamba maluwo a lukela ku ba ni kalulo mañi mwa bupilo bwa luna? Shangwe, mu zwelepili ku tatuba taba yeo ilikuli mu bone mo mu kona ku luwela nto ye ñwi ya butokwa luli, yona ya “bupilo bo bu sa feli.”

[Maswaniso a fa likepe 4]

Maluwo h’a koni ku tisa tabo ye inelela