HANE ninani lilimo ze 12, nenilemuhile kuli neninani nto yeñwi ya butokwa yene niswanela kufa babañwi. Ka nako ya mukopano wa mupotoloho, muzwale yomuñwi naanibuzize ka za haiba nenikatabela kukutaza. Nenialabile kuli “eni,” nihaike kuli ka nako yeo nesika kutaza kale fateñi. Neluile mwa kalulo yeñwi ya simu, mi muzwale yo anifa libukanyana zebulela ka za Mubuso wa Mulimu. Kihona abulela kuli: “Uka kutaza kwa batu babafumaneha mwa buse bwani bwa mukwakwa, na nika kutaleza buse bwa kwanu.” Ka kuikalelwa nakalisa kuzamaya fa ndu ni ndu inze ni kutaza kono hamulaho wa nakonyana nakomoka hahulu hane nilemuhile kuli nenifelize kuabela libukanyana kaufela. Kusina kukakanya, batu babañata nebatabela lika zeneni bafa.

Nenipepilwe ka silimo sa 1923 mwa tolopo ya Chatham, Kent, mwa England. Ka nako yeo hamulaho wa ndwa ya lifasi yapili, batu nebanani sepo ya kuli lifasi nelika ba sibaka sesinde. Kono bakeñisa kuli sepo yeo neisika talelezwa, batu babañata nebazwafile hahulu, kukopanyeleza cwalo ni bashemi baka. Hape bashemi baka nebazwafisizwe hahulu ki babahulu babulapeli bwa keleke ya Baptist bane batabela hahulu kuba ni litulo zetuna mwa keleke. Hane nituha nikwanisa lilimo ze 9, bo ma bakalisa kuyanga kwa mikopano yeneieziwa ki Baituti ba Bibele, ka mone babizezwa Lipaki za Jehova sapili. Teñi ko, yomuñwi wa likaizeli akala kuluta luna banana lituto za Bibele ka kuitusisa Bibele ni buka yebizwa The Harp of God. Nenitabezi zene niitutile.

Hane nili wa lilimo za kunonoboka, neniikolanga hahulu kutaluseza batu sepo yefumaneha mwa Linzwi la Mulimu. Nihaike hañata neniyanga kuyo kutaza fa ndu ni ndu ninosi, hape neniitutile zeñata ka kukutazanga ni babañwi. Ka mutala, zazi leliñwi na ni muzwale yomuñwi yahululile hanelucoba linjinga kuyo kutaleza mwa kalulo yeñwi ya simu, lwafitelela yomuñwi wa babahulu babulapeli mi nabulela kuli: “Mubone puli yani yeya mwani.” Muzwale yo ayemisa njinga yahae mi anikupa kuli luine fa sikota sesiñwi senesili fafasi. Anibuza kuli: “Ki mañi yakufile maata akuatula mutu kuli ki puli? Luna lupete feela kwateñi musebezi wa kufana taba yende kwa batu ka tabo, mi musebezi wa kuatula luusiyele Jehova.” Mwa linako zeo za kwamulaho, neniitutile zeñata ka za tabo yezwa mwa kufana.—Mat. 25:31-33; Lik. 20:35.

Muzwale yomuñwi yahulile ni yena naanilutile kuli, kuli lube ni tabo yezwa mwa kufana, ka linako zeñwi lutokwa kutiyela miinelo yemiñwi ka pilu-telele. Musalaa hae naasatabeli Lipaki za Jehova. Zazi leliñwi animemela kwa ndu yahae kuli luyo ikatulusa. Musalaa hae naafilikani hahulu kuli mane  akala kuluposaka tupepa mone kuinzi tii bakeñisa kuli muzwale yo naaile kwa kukutaza. Mwa sibaka sa kuomanisa musalaa hae, muzwale akutiseza tupepa twa tii mwa sibaka satona inzaa tabile. Hamulaho wa lilimo kuzwa fo, muzwale yo naafuyauzwi bakeñisa kubonisa pilu-telele, kakuli musalaa hae naakolobelizwe ni kuba yomuñwi wa Lipaki za Jehova.

Takazo ya ka ya kufa babañwi sepo ya za kwapili neizwezipili kuekezeha, mi na ni bo ma lwakolobezwa mwa tolopo ya Dover mwa kweli ya March, ka 1940. Hane nili wa lilimo ze 16, mwa September, 1939, naha ya Britain ya kalisa kulwana ni naha ya Germany. Mwa June ka 1940, nenisweli kubuha inze niinzi fapilaa munyako wa ndu yaluna, masole babañata-ñata bane bafelezwi ki sepo inze basweli kufita mwa limota zetuna. Masole bao nebapunyuhile mwa ndwa yenelwanelwa kwa Dunkirk. Neniboni kuli nebasina sepo, mi neninyolelwa kubataluseza ka za Mubuso wa Mulimu. Hamulahonyana wa fo, masole ba Germany bakalisa kutunyakisanga limbomba mwa naha ya Britain. Busihu ni busihu masole ba Germany bane batunyisanga limbomba nebafufisanga lifulai zabona fahalimu asilalanda saluna. Nelusabanga hahulu haneluutwanga mulumo one lipanganga limbomba halinze litunyakiswa. Haneluyanga kwateñi habusa neluyo fumananga libaka mokunani mandu asinyizwe ki limbomba. Nazwelapili kulemuha kuli Mubuso wa Mulimu ki wona feela okakona kufelisa matata a batu.

Neli ka 1941 fone nikaliselize musebezi one unitahiselize hahulu tabo mwa bupilo. Ka nako yeo nenibelekela mwa kampani yebizwa Royal Dockyard yenefumaneha mwa tolopo ya Chatham, ili kone niituta musebezi wa kupanga lisepe. Wo neli musebezi one batabela batu babañata mi neufumanisa lituso zeñata. Kono batanga ba Jehova nebaziba kuli Bakreste habaswaneli kuyema kwa lineku la naha yeñwi yelwanisa naha yeñwi. Ka silimo sa 1941, hape nelufitile fa kulemuha kuli haluswaneli kuabana mwa musebezi wa kupanga lilwaniso za ndwa. (Joa. 18:36) Kampani ya Royal Dockyard neipanga lisepe za ndwa zezamaya mwa mezi, kacwalo, naaikatulela kutuhela musebezi waka ni kukalisa sebelezo ya nako kaufela. Sapili nenilumilwe kuyo belekela kwa Cirencester, tolopo yende ya mwa Cotswolds.

Hase nikwanisize lilimo ze 18 natamiwa bakeñisa kuli nenihanile kukena busole. Lwapili haniutwa sikwalo sa sitokisi senenili ku sona hasikwaliwa, inze nisiyezi ninosi, nenisabile hahulu. Kono hamulahonyana wa fo, balibeleli ni mapantiti bakala kunibuzanga libaka hane nikenyizwe mwa tolongo, kacwalo, nenitabile hahulu kubataluseza za tumelo yaka.

Hase nilukuluzwi mwa tolongo, nenikupilwe kuyo swalisana ni bo Leonard Smith * mi nelukutalezanga mwa litolopo lisikai za mwa silalanda saluna sa Kent.  Ka mulelo wa kutaseza naha ya London ka limbomba, lifulai za Nazi nelifufanga fahalimu a Kent. Kukala ka 1944, limbomba zeñata-ñata neliwiselizwe mwa Kent. Limbomba zeo mane neli lifulai zenesina bazamaisi ili zenetezi limbomba. Hane luutwanga kuli injini itimile neluzibanga kuli mwa mizuzu feela isikai fulai yeo neikawa ni kutunyisa limbomba. Mañi ni mañi naaikalezwi hahulu. Ka nako yeo, neluitutanga Bibele ni lubasi lwa batu ba 5. Ka linako zeñwi neluinanga mwatasaa tafule ya sipi yene lukiselizwe kulusileleza haiba ndu iwa. Hamulaho wa nako lubasi lo kaufela lona, nelukolobelizwe.

Hamulaho wa ndwa, naaeza bupaina ka lilimo zepeli kwa mbowela wa Ireland. Neluile fa ndu ni ndu inze lukupa sibaka sa kuina mi nelubulela kuli lubalumiwa, mi neluzamaya luabela limagazini zaluna mwa mikwakwa. Kono Ireland neli sibaka sesishutana hahulu ni sa England. Buñata bwa batu nebaikutwile kuli neli butoto ku luna kunahana kuli batu bakona kutabela lushango lwaluna mwa naha mokutezi bulapeli bwa Katolika! Muuna yomuñwi hanaabulezi manzwi akulufumbela, nayo bilaela ku mupokola, kono mupokola yo anialaba kuli: “Cwale uhupula kuli bakona kukuezezañi?” Nelusika ziba kuli muprisita naanani maata a matuna mwa sibaka seo. Batu nebakona kuzwisiwa musebezi haiba baamuhela libuka zaluna. Mi neluhapelelizwe kuzwa fa sibaka senelupila ku sona.

Hasamulaho, lwaituta kuli halufita mwa sibaka sesinca, luswanela kucoba linjinga zaluna kuya kwa sibaka sesi kwahule ni ndu yaluna, ilikuli luyo kutaleza kwa sibaka ko muprisita asaluzibi. Kacwalo, nelukalanga kuyo kutaleza kwa sibaka sa kwahule, kihona cwale lukato feleleza ka kukutaza kwa sibaka sa fakaufi. Mwa Kilkenny, neluitutanga ni mutangana yomuñwi halaalu mwa sunda nihaike kuli nelubembiwanga ki sikwata sa batu ba mifilifili. Neniikolanga hahulu kuluta batu niti ya mwa Bibele kuli mane naikatulela kuiñolisa kwa Sikolo sa Giliadi sa bulumiwa.

Hamulaho wa kulutiwa ka likweli ze 5 mwa New York, na ni babañwi babalaalu mone lukwazelize hamoho sikolo seo, lwalumiwa kuyo sebeleza kwa lioli zenyinyani za kwa Liwate la Caribbean. Ka 1948, lwafunduka mwa tolopo ya New York ka sisepenyana sesibizwa Sibia sa butelele bobueza limita ze 18. Lo neli lona lwapili kuzamaya musipili ka sisepe, kacwalo nenitabile hahulu. Muzwale Gust Maki yene lukwazize ni yena sikolo naanani yeloseli mwa kuzamaisa lisepe. Naalulutile lika lisikai za kueza hamuzamaya ni sisepe, zecwale ka mwa kuyandululela kamba mwa kuputela lisila la sisepe, mwa kuitusiseza kampasi, ni mwa kupicukela mañungwa. Bo Gust nebaitusisize buikoneli bwabona bwakuzamaisa sisepe, mi bakoboca sisepe seo ka mazazi a 30 mwahalaa mañungwa amatuna kufitela mane lufita kwa Bahamas.

Hamulaho wa kutanda likweli lisikai inze lukutaza mwa lioli zenyinyani za mwa Bahamas, lwafuula ni kuliba kwa sioli sa Leeward ni sa Windward ili zefumaneha likilomita ze 800 kuzwa kwa lioli za Virgin bukaufi ni Puerto Rico ni kuliba bukaufi ni Trinidad. Ka lilimo ze 5 nelukutalezanga kwa lioli ze kwahule kone kusina Lipaki. Ka linako zeñwi neluinanga lisunda kusina kulumela kamba kuamuhela mashango ka poso. Kono nelutabile hahulu kuzibahaza linzwi la Jehova mwa lioli zeo!—Jer. 31:10.

Hane lufuwekanga sisepe fa likamba leliñwi, batu ba mwa minzi nebatahanga kwa sisepe saluna kuli bato bona kuli ki bo mañi babatile. Babañwi nebasika bona kale fateñi sisepe sa mufuta one luitusisa kamba kubona mukuwa. Batu bane bapila mwa lioli zeo nebalata za Mulimu mi nebaziba hande Bibele. Hañata nebalufanga litapi, miselo ya kotapela, ni ndongo. Nihaike kuli sisepe saluna neli sesinyinyani, nelukwanisanga kulobala, kuapeha lico, mane ni kutapiseza mwateñi libyana.

 Neluzwanga mwa sisepe kuya inze lupotela batu lizazi kaufela. Nelubabulelelanga kuli kukaba ni ngambolo ya Bibele. Ka nako ya manzibwana, nelulizanga mulangu wa mwa sisepe. Neli nto yetabisa kubona batu inze bataha. Lilambi za bona nelibonahalanga inge liseli la linaleli zeshetumuka fa lilundu. Ka linako zeñwi nekutahanga batu babañata luli mi nebazwelangapili kutona busihu inze babuza lipuzo. Nebaikolanga kuopela lipina, kacwalo lwañola manzwi a lipina zeñwi za Mubuso ni kubaabela zona. Luna babane hane luezanga ka molukonela kaufela kuopela mulumo wa lipina, batu nebaswalisananga ni luna mi manzwi abona naautwahalanga kulumelela hande ni aluna. Zeo neli linako zende luli!

Hamulaho wa kuzamaisa tuto ya Bibele, baituti babañwi nebayanga ni luna kwa mabasi amañwi ane luitutanga ni ona ilikuli bayo zwelapili kuituta hape. Nihaike kuli nelusiyanga sibaka sesiñwi hamulaho wa kutanda lisunda lisikai mwa sibaka seo, hañata nelusiyelanga batu bababonisize hahulu kutabela kuli bazwelepili kulutanga babañwi kufitela lukuta. Kwa tabisa kubona ka mo babañwi ku bona nebapetezi buikalabelo bwabona ka tukufalelo.

Kacenu, mwa lioli zeo kunani bapoti babañata babataha mwateñi, kono mwa linako za kwamulaho, neli libaka zenesa potelwi hahulu ili mone kufumaneha tusa totubuheha, minanga ya lishabati, ni likota za nzalu. Hañata neluzamayanga ka sisepe kuzwa kwa sioli sesiñwi kuya kusesiñwi ka nako ya busihu. Mi fokuñwi litapi zebizwa dolphins nelitapanga bukaufi ni sisepe saluna, mi hane luzamayanga cwalo neluutwanga feela mulumo wa sisepe sesizamaya fa mezi. Liseli la kweli mwa liwate nelibonahalanga inge nzila ya silivera yelibile kwa siyendekaminsi.

Hamulaho wa kutanda lilimo ze 5 inze lukutaza mwa lioli zeo, lwaya kwa Puerto Rico kuyo cincanisa sisepe saluna ni sisepe sesinani injini. Haselufitile, nakopana ni bo Maxine Boyd, kaizeli yomunde wa mulumiwa, mi lwakala kulatana. Kuzwa kwa bwanana bwahae, kaizeli yo neli mukutazi ya tukufalezwi wa taba yende. Hamulaho naaizo ba mulumiwa mwa naha ya Dominican Republic kufitela alelekwa mwa naha yeo ki mubuso wa keleke ya Katolika ka 1950. Ka kuba mufuluhi wa sisepe nenilumelelizwe kupila feela kweli iliñwi mwa Puerto Rico. Hamulaho wa fo, neninani kufuluha kuliba kwa lioli ni kuyo ina kwateñi lilimo zeñatanyana. Kacwalo naaipulelisa mwa pilu ya ka kuli: “Ronald, haiba watabela musizana yo, uunge muhato kapili-pili.” Hamulaho wa lisunda zetaalu, naabulelela kaizeli yo mulelo waka wa kubata kunyalana ni yena, mi hamulaho wa lisunda ze 6, lwanyalana. Na ni bo Maxine nelufilwe buikalabelo bwa kuyo eza musebezi wa bulumiwa mwa Puerto Rico, kacwalo, nenisika itusisa sisepe sesinca.

Ka 1956 lwakala musebezi wa kupotela liputeho. Buñata bwa mizwale baluna neli babotana kono nelutabela hahulu kubapotela. Ka mutala, mwa munzi wa Potala Pastillo, nekunani mabasi a mabeli a Lipaki anaanani banana babañata, mi nenibalizezanga kanamutolilo. Nabuza alimuñwi kwa basizana babanyinyani bao yabizwa Hilda ka za haiba naakatabela kuyo kutaza ni luna. Naabulezi kuli: “Nalata kono hanikoni. Kakuli hanina makatulo.” Lwamulekela makatulo mi aya ni luna kwa kukutaza. Lilimo zeñata hamulaho wa fo, na ni bo Maxine hane lupotela Betele ya kwa Brooklyn ka 1972, kaizeli yomuñwi yanaakwazize sikolo sa Giliadi ataha ku luna. Naatuha afunduka kuliba kwa Ecuador, kwa naalumilwe kuyo eza musebezi wa bulumiwa, mi abulela kuli: “Nasepa hamunihupuli, nji haki cwalo? Ki na kasizana kale ka kwa Pastillo ka nekasina makatulo.” Neli Hilda! Nelutabile hahulu kuli mane lwalila!

Ka 1960, nelukupilwe kuyo belekela kwa mutai wa Puerto Rico, one ufumaneha mwa ndu yenyinyani ya mizuzu yelundatami, mwa Santurce, San Juan. Kwa makalelo, na ni bo Lennart Johnson, ki luna bane baeza buñata bwa musebezi. Bona ni bakubona, neli bona Lipaki za Jehova bapili mwa Dominican Republic mi nebafitile mwa Puerto Rico ka 1957. Hamulaho, bo Maxine nebaisanga limagazini kwa batu bane baiñolisize kuliamuhela, mi ka sunda, nebaisanga limagazini zefitelela 1000. Nebaikolanga kueza musebezi wo bakeñisa kuli nebahupulanga batu bao kaufela bane baituta ka za Jehova.

Niikozi kusebeleza fa Betele bakeñisa kuli sebelezo ye, inikonisa kuitusisa maata aka kwa kusebeleza Jehova. Kono kamita kueza cwalo haki ko kubunolo. Ka mutala, ka nako ya mukopano wa macaba wapili mwa naha ya Puerto Rico ka silimo sa 1967, neniikutwile kuimezwa ki musebezituna wa kuonga-onga lika fa mukopano. Muzwale Nathan Knorr, yanaaetelela musebezi wa Lipaki za Jehova ka nako yeo, naatile kwa Puerto Rico. Naanahanile kuli nenisika lukiseza balumiwa bane bapotela naha masheleñi a kukwelisa, nihaike kuli nenibalukiselize. Hasamulaho, anifa kelezo yetiile ya kuli nitokwa kuziba kuonga-onga hande lika, mi anibulelela kuli naasika tabiswa ki zene niezize. Nenisa bati kumukananisa kono neniikutwile kuli nasika nieza hande mi neninyemile  ka nako yetelelenyana. Nihakulicwalo, nako yeñwi na ni bo Maxine hane lukopani ni muzwale Knorr, alumemela kwa muzuzu wahae mi alulukiseza lico.

Haneluli mwa Puerto Rico, neluyanga kwa England kuyo potela lubasi lwaluna. Na ni bo ma haluamuhela niti, bo ndate bona nebasika amuhela niti ka nako yeo. Kono babuleli ba fa Betele hane batahanga, bo ma nebalukisanga kuli babuleli bao baine mwa ndu yaluna. Bo ndate balemuha buikokobezo bwa baokameli bao babazwa fa Betele, ni kuli nebashutana hahulu ni babahulu ba bulapeli bane babazwafisize lilimo zeñata kwamulaho. Kwa mafelelezo, ka silimo sa 1962, bo ndate bakolobezwa ni kuba yomuñwi wa Lipaki za Jehova.

Musalaa ka yene nilata Maxine, naatimezi mwa 2011. Ninyolelwa hahulu kuto mubona ka nako ya zuho. Kunahana taba yeo kwanitabisanga luli! Mwahalaa lilimo ze 58 za kupila hamoho, na ni bo Maxine neluiponezi palo ya batu ba Jehova mwa Puerto Rico haiekezeha kuzwa kwa Lipaki ba 650 kuya kuba 26,000! Cwale ka silimo sa 2013, mutai wa Puerto Rico neukopanyizwe ni mutai wa United States, mi nenikupilwe kuyo sebeleza kwa Wallkill, mwa New York. Hamulaho wa kupila lilimo ze 60 mwa sioli, neniikutwile inge kuli sioli ki sona sibaka luli sene nipepezwi ku sona. Neniikola kupila mwa Puerto Rico, kono cwale neseli nako ya kuli nitute.

Nisazwelapili kuikola kusebeleza Mulimu fa Betele. Ka nako ya cwale ninani lilimo zefitelela 90, mi musebezi waka ki wa kususueza lubasi lwa Betele. Kuzwa fonitezi kwa Wallkill, nipotezi mizwale ni likaizeli babafitelela 600. Babañwi baba nipotelanga babatanga kuambola ni na matata abona kamba a mwa lubasi lwabona. Babañwi banikupanga kuli ni bafe liakalezo zekona kubatusa kukondisa mwa sebelezo yabona ya fa Betele. Babañwi babasazo nyalana babatanga likelezo zekona kubatusa mwa linyalo labona. Babañwi babanikupanga likelezo ki bakupilwe kuyo eza bupaina bwa kamita mwa liputeho. Niteelezanga ku mañi ni mañi yaambola ni na, mi hani bona kuli kwaswanela nibulelanga kuli: “‘Mulimu u lata ya fana a tabile.’ Kacwalo, mube babatabile mwa sebelezo yamina. Kakuli muezeza Jehova.”—2 Makor. 9:7.

Haiba mubata kuba ni tabo mwa sebelezo yamina fa Betele kamba ko musebeleza Mulimu kaufela: Muswanela kunahana hahulu butokwa bwa lika zemueza. Musebezi ufi kamba ufi olueza fa Betele ki sebelezo yekenile. Utusa “mutanga ya sepahala ya na ni kutwisiso” kufa sico sa kwa moya kwa mizwale ni likaizeli mwa lifasi kaufela. (Mat. 24:45) Nako kaufela halusebeleza Jehova, luba ni kolo ya kumulumbeka. Haike luikole kueza musebezi ufi kamba ufi watokwa kuli lueze, kakuli “Mulimu u lata ya fana a tabile.”