Mwanaa mina wa lilimo ze 6 u mi buza kuli: “Kana mu ka shwa zazi le liñwi?” Ka ku komokiswa ki puzo yeo, mu kana mu ipuza kuli: ‘Kana mwanaka ki kale a hula kuli wa kona ku utwisisa kalabo? Ni kona ku ambola cwañi ni yena ka za lifu?’

Banana ba nahananga ka za lifu. Banana ba bañwi ba bapalanga lipapali ze eza kuli yo muñwi u ikeza inge ya shwile. Kacwalo, ku ambola ka za lifu ha ku swaneli ku ngiwa kuli ki mwila, mi mu swanela ku alaba puzo kaufela ya buza mwanaa mina ka za lifu. Ku ambolanga ka ku lukuluha ka za lifu ni mwanaa mina, ku ka mu tusa ku ituta ku tiyela muinelo wa ku latehelwa ki mutu ya lata.

Ku ambola ka za lifu ha ku na ku tahiseza mwanaa mina ku banga ni mihupulo ye maswe. Kono ku ka mu tusa ku sa ba ni sabo. Nihakulicwalo, mu ka tokwa ku mu sikulula fa lika ze ñwi za sa utwisisi hande. Ka mutala, licaziba ba bañwi ba bulela kuli banana ba ba mwatasaa lilimo ze 6 ha ba ngi kuli lifu ki mafelelezo a bupilo. Ha ba bapalanga, mwanana yo muñwi a kana a “shwa” ka nako ye ñwi, ni “ku pila” ka nako ye ñwi.

Kono ha ba nze ba hula, banana ba fitanga fa ku utwisisa kuli lifu li cwañi ili nto ye ba tahisezanga lipuzo ze ñata, lipilaelo, kamba mane sabo, sihulu ha ku shwile mutu ye ba lata. Kacwalo, ki kwa butokwa kuli mu ambolange ni bona ka za lifu. Caziba wa buiketo bwa munahano, ya bizwa Marion Haza, u bulela kuli: “Mwanana u kona ku ba ni lipilaelo ze ama lifu haiba a ikutwa kuli ha lumelezwi ku ambola ka za lifu ha li fa lapa.”

Ha mu tokwi ku bilaela hahulu ka ze mu ka bulela. Lipatisiso ze ñwi li bonisa kuli, banana ba tokwa ku ‘talusezwanga feela litaba za niti ka manzwi a musa.’ Mu be ni buikolwiso bwa kuli mwanana hañata ha koni ku buza puzo konji haiba kuli u itukiselize ku utwa kalabo.

Mu itusise kolo kaufela ye mu na ni yona ku ambola ka za lifu. Haiba mwanaa mina a bona nyunywani ye shwile kwatuko a mukwakwa kamba mwendi simunanu sa mina se si shwile, mu itusise lipuzo ze bunolo ze ka mu susueza ku bulela. Ka mutala, mwa kona ku mu buza kuli: “Kana lifolofolo ze shwile za nyanda? Kana za utwa silami kamba ku utwa tala? U kona ku ziba cwañi kuli folofolo kamba mutu u shwile?”—Sikuka sa Bibele: Muekelesia 3:1, 7.

Mu si ke mwa mu patela niti. Mutu yo muñwi ye mu zibana ni yena kamba mwanaa habo mina ha timela, mu ambuke ku itusisanga lipulelo ze lyanganisa ze cwale ka za kuli, “U ile ko kuñwi.” Mwanana a kana a ba ni muhupulo o fosahalile wa kuli mutu ya shwile u ka kuta fa lapa hamulaho wa nakonyana. Kono mu mu taluseze ka bunolo ili ka ku nonga. Ka mutala, mwa kona ku mu bulelela kuli: “Bo kukwaa hao ha ba timela, mubili wa bona se u tuhela ku beleka. Ha lu koni ku ambola ni bona, kono ha lu na ku ba libala.”—Sikuka sa Bibele: Maefese 4:25.

Mu omba-ombe mwanaa mina. Mwanaa mina a kana a nahana kuli likezo za hae kamba mihupulo ya hae ki yona ye tahisize lifu la mutu yo muñwi. Mwa sibaka sa ku mu bulelela feela kuli haki yena ya tahisize nto yeo ku ezahala, mwa kona ku mu buza kuli: “Kiñi ha u nahana kuli ki wena ya tahisize cwalo?” Mu teeleze ka tokomelo kwa kalabo ya hae, inze mu sa nyinyafazi maikuto a hae. Hape bakeñisa kuli mwanana yo mu nyinyani a kana a nahana kuli lifu la yambukela, mu mu kolwise kuli ha na ku yambukelwa.

Mu tuse mwanaa mina ku bulela maikuto a hae. Mu ambole ka ku lukuluha ka za batu be mu lata ba ba shwile, ku kopanyeleza cwalo ni bana bahabo mina ba si ka bonana ni bona mwanaa mina. Mwa kona ku mu hupulisa ka za lika ze nde ze ne ba ezanga bo malumahe kamba bo kukwaa hae ni litaba ze sehisa ka za bona. Ha mu ambola ka ku lukuluha ka za batu bao, mu ka tusa mwanaa mina ku utwisisa kuli ha tokwi ku ambuka ku ambola kamba ku nahananga ka za batu bao. Ka nako ye swana, mu si ke mwa hapeleza mwanaa mina ku bulela ka za lifu. Mu sa na ni kolo ya ku ambola ka za taba yeo ka nako i sili, ha mu ka ikutwa kuli mwa swanela ku eza cwalo.—Sikuka sa Bibele: Liproverbia 20:5.