LIZWII

Folofolo ye Tuna ye Makaza ya mwa Naheñi

“LIZWII ki folofolo ye bonahala bumaswe hahulu. Ki kabakalañi ha i li ye telele hahulu fa siluta sa yona? Ki kabakalañi ha i na ni toho ye telele?” Muñoli wa manzwi a, wa libizo la Henry David Thoreau ili ya naa pilile mwa lilimo za ma 1800, na si yena a nosi ya naa ñozi ni ku bulela ka za lizwii la mufuta wo. Mubonahalelo wa lona o sehisa ni ku sa iponelwa feela kwa lona mwa mushitu ku tahisize kuli batu ba bañwi ba nahane kuli mufuta wa lizwii le, li zamaya ka bunya mi a li na butali. Kana yeo ki niti? Babatisisi ba kwa North America ni ba kwa Eurasia ba fumani litaba ze ñata ka za folofolo ye, ye sieñi.

Hakuna ya kona ku hana taba ya kuli mufuta wa mazwii a, ki a matuna hahulu. Nihaike kuli folofolo ye i na ni mahutu a matelele a tahisa kuli i bonahale ku sa tiya hande, ka mahutu a yona ao i kona ku lwanisa mutapi wa maakanyani. Mazwii a itutanga ku tapa hamulaho a mazazi a sikai feela ku zwa fa ku pepwa kwa ona, mi batu se ba a boni inzaa tapa ka likilomita ze ñata ni ku nwelanga ibato ba limita ze 6 mwa mezi a tungile ku yo ca limela ze mwa mezi!

Lizwii la kona ku sikulula meeto a lona ni ku lemuha nto ye kwamulaho a lona li sa fetuli toho ya lona. Ngo ya lona ni yona i beleka hande. Babatisisi ba akaleza kuli kabakala kuli lingo za lona li kauhani, mwendi li tahisa kuli li be ni buikoneli bo bu ipitezi bwa ku ziba hande ko ku inzi lika. Mubelekelo wa mazebe a lona u ekeza kwa buikoneli bwa lona bwa ku utwa. Mazebe  a lona a kona ku talimiswa kwa maneku kaufela, mi a kona ku utwa milumo ya mazwii a mañwi niha li kwahule ka likilomita ze taalu!

Muñoli yo muñwi u talusa namani ya lizwii sina “folofolo ye sa bonahali hande,” ili ye tabela hahulu ku bapala. Lizwii la musali le li bizwa kuli sitole, li silelezanga ni ku babalela mwanaa lona. Litole li lwanisanga lila kaufela ze bata ku swala bana ba zona ibe kuli ki maakanyani, libere, mane nihaiba batu. Namani ha se i kwanisize silimo si li siñwi, mi ma yona a sa itwezi mba ye ñwi u lelekisanga namani yeo ka buhali kuli i kalise ku iponela.

MWA PILELA MAZWII A KWA MUTULO

Ka ku ba kuli mazwii a pila feela limela, a fumananga cwañi lico ka nako ya maliha a ku bata? Nzila ye ñwi ki ka ku celelanga cimo ka nako ya mbumbi. Lizwii li canga ibato ba likilo ze 23 za lico ka zazi ni zazi ibe kuli limela li fumaneha limita ze taalu mwahalimu ku zwa fafasi kamba limita ze taalu kwatasaa mezi. Lizwii li na ni mba ya likalulo ze nee ili mo li lubelanga lico, ku anya mununo ni ku panga mafula. Mazwii a talimananga ni butata bo buñwi ka nako ya maliha.

Mazwii a tiyelanga butata bwa ku bata hahulu ni litwa. Ka nako ya maliha, mazwii a bukelezanga mufutumala ka ku ina feela kulokulikuñwi mi a kona ku shenya feela hanyinyani. Ku baleha maakanyani ka nako ya litwa ku a belanga hahulu taata, kono butata bo butuna hahulu bwa talimananga ni bona ki bazumi ni limota.

Mazwii a tabela hahulu ku ca lizwai le li beiwanga kuli li shengunune litwa fa mikwakwa ya kwa mutulo. Kono kabakala kuli mazwii a na ni boya bo bu nsu mi a tulanga mikwakwa lizazi ha se li likezi, bamatisi ba limota ba fumananga taata ku a bona ka bunako. Batu ni mazwii ba bulailwe kabakala butata bo.

FOLOFOLO YE BAPALA HAHULU

Batu se ba boni mazwii inzaa bapala ka ku tulelanga mwa mandinda a liwate ni ku tapa mwa maweluwelu a mezi a futumala. Litole ni lipulu ka nako ye li palisananga li bonisananga musa, mi busepahali bo si bonisanga sitole ku mwanaa sona ki nto ye tabisa. Manamani a mazwii a utiwanga ki batu a banga ni swalisano ni bañi ba ona, ye swana sina swalisano ye mwahalaa mushemi ni mwana. Dokota Valerius Geist naa lemuhile kuli: “Folofolo ye komokisa ye ili ye maswe kwa sifateho ya kona ku nahana ka pili, ku bonisa lilato, ni ku ba ni busepahali bo butuna.”

Manzwi a temuso: Lizwii ki folofolo ya mwa naheñi mi i na ni maata hahulu. Haiba mu ba ni kolo ya ku i bona mwa naheñi, mu si ke mwa sutelela bukaufi ni yona. Mu tokwa ku yemela kwahule ni folofolo yeo sihulu haiba i inzi ni bana ba yona. Ku si na taba ni kuli mu yemezi kwahule, mu ka makaliswa ki ku bona folofolo ye tuna ye makaza ya mwa naheñi ye.

[Mbokisi fa likepe 8]

MO I BONAHALELA

Mufuta wa Yona: Ki folofolo ye anyisa bana ba yona

Ze I Ca: Macacani, matali, ni limela za mwa mezi

Lubilo Lwa Yona: I kona ku mata lubilo lo lu eza likilomita ze 55 ka hora

Butelele Bwa Yona: I kona ku eza butelele bo bu mwahalaa mita iliñwi ni licika ku isa fa limita ze peli ha i yemi, ku zwa fafasi ku ya fa siluta sa yona

Buima Bwa Yona: I kona ku eza buima bo bu fita fa likilo ze 816

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Lizwii la poho: © Alaska Stock/age fotostock

[Siswaniso se si fa likepe 9]

Manamani a mazwii a tabela hahulu ku bapala