Ki Kabakalañi Batu ha ba na ni Bunyemi?

LIKA ze tahisanga kuli batu ba nyeme li taata ku li utwisisa. Nihaiba ba sayansi ba lumela kuli ha ba utwisisi hande se si tahisanga kuli batu ba nyeme. Nihakulicwalo, licaziba ba lumela kuli ku na ni lika ze kona ku tahisa kuli lu nyeme.

Nto ye kona ku tahisa kuli mutu a nyeme ki nto ifi kamba ifi ye kona ku mu filikanya. Hañata ku ezwa maswe ki kona ko ku tahisanga kuli lu nyeme. Ku lwahiwa kamba ku sa boniswa likute kwa kona ku lu nyemisa. Lwa kona ku nyema haiba lu ikutwa kuli mutu yo muñwi u lwanisa zamaiso ya luna kamba u bata ku lu sinya libizo.

Niti kikuli, lika ze tahisa kuli mutu a nyeme za shutana ku mutu ni mutu. Mi lika ze tahisanga kuli ba bahulu ba nyeme za shutana ni ze tahisanga kuli banana ba nyeme, mi ku cwalo ni kwa baana ni basali. Mi hape lika ze tahisanga kuli batu ba nyeme za shutana ka ku ya ka lizo za bona. Ku tuha fo, mañi ni mañi mwa ezezanga ha kopana ni nto ye kona ku tahisa kuli a nyeme kwa shutana ni mwa kona ku ezeza yo muñwi. Batu ba bañwi ha ba nyema-nyemangi feela mi niha ba nyema, ha ba nyemangi nako ye telele. Kono haili ba bañwi bona ki ba kacimacima mi ba kona ku nyema ka nako ye telele, ba kona ku nga mazazi, lisunda, kamba likweli inze ba sa nyemile.

Mwa libaka ze lu pila ku zona ku na ni lika ze ñata ze kona ku tahisa kuli lu nyeme. Ku tuha fo, batu se ba filikana hahulu ka bunolo ha ba kopana ni lika ze cwalo. Kiñi hakulicwalo? Libaka li liñwi kikuli, kacenu batu ba bonisa hahulu moya wa buitati wa ku sa iseza ba bañwi pilu. Bibele i bulela kuli: “Mwa mazazi a maungulelo . . . batu ba ka ba baitati, ba ba lata masheleñi, baitumbaeti, baikankabeki, . . . ba muñañatoho, ba ba itundumuna ka buikuhumuso.” (2 Timotea 3:1-5) Ze bulezwi kwa liñolo le, li bonisa hande mikwa ya batu ba bañata kacenu.

Kaniti, batu ba ba na ni buitati ha ba sa fumani ze ba bata, hañata ba nyemanga. Hape ku na ni mabaka a mañwi a tahisa kuli batu ba zwelepili ku ba ni bunyemi. Ha mu nyakisise a mañwi a mabaka ao.

Mutala wa Bashemi

Bashemi ba mutu ba kona ku ama hahulu mikwa ya hula ni yona mwana bona. Caziba yo muñwi ya bizwa Harry L. Mills, u talusa kuli: “Ku zwelela kwa bwanana, batu ba itutanga ku bonisa bunyemi ka ku likanyisa mo ba bonisezanga bunyemi batu ba ba pila ni bona.”

Haiba mwana a hulisezwa mwa sibaka mo batu ba nyema-nyemanga feela nihaiba fa lika ze nyinyani, fo sa lutiwa kikuli ha kopana ni butata mwa bupilo u swanela ku nyema. Muinelo wa li ku ona mwanana yo, mu kana mwa u bapanya ku wa simela se si anya mezi a silafalizwe. Simela seo sa kona ku hula, kono si ka koka mi mwendi mane butata bo bu tahisizwe ki mezi ao bwa kona ku inelela. Kamukwaoswana, bunyemi bu swana sina mezi a silafalizwe, mi banana ba ba huliselizwe mwahalaa batu ba ba na ni bunyemi, ba kana ba ba ni butata bwa bunyemi mwa buhulu.

Litolopo ze Tezi Batu

Mwa silimo sa 1800, 3 pesenti ya batu ba ne ba pila mwa lifasi ne ba pila mwa litolopo ze tuna. Mwa 2008, palo ya batu ba ne ba pila mwa litolopo ze tuna ne se i hulile hahulu ku fita fa 50 pesenti, mi ku kulubelwa kuli mwa 2050 palo yeo i ka kona ku fita fa 70 pesenti. Batu ba bañata hahulu ha ba nze ba tutela mwa litolopo ze tezi batu, ku nyema ni ku filikana ku ka ekezeha. Ka mutala, tolopo ya Mexico City ki ye ñwi ya litolopo ze tuna mwa lifasi ze na ni hahulu batu. Ku liyehela fa mukwakwa kabakala buñata bwa limota ze zamaya mwa mukwakwa ki nto ye ñwi ye bilaezanga hahulu batu.  Kabakala kuli mwa tolopo ya Mexico City ku pila batu ba ba bato eza 18 milioni mi ku na ni limota ze bato eza 6 milioni, mubihi yo muñwi wa makande, u bulela kuli, “tolopo ye i kona ku ba yona ye na ni batu ba ba imelizwe hahulu ki lipilaelo fa lifasi. Mikwakwa i patehile hahulu, ili nto ye tahisa kuli batu ba bonise hahulu mabifi.”

Ku na ni lika ze ñwi hape ze tahiseza batu lipilaelo mwa litolopo ze tezi batu, lika zeo li kopanyeleza ku silafala kwa moya, lilata, ku taela kwa mandu, lifapahano mwahalaa batu ba lizo ze shutana, ni ku ata hahulu kwa bukebenga. Lika ze tahisezanga batu lipilaelo ha li ekezeha, batu ba fitanga fa ku zwafa ka bunolo, ba nyema-nyemanga, ni ku fela pilu ka bunolo.

Ku Zwafa Kabakala ku Totobela Kwa Sifumu

Ku totobela kwa sifumu sa lifasi ku tahiselize batu ba bañata mwa lifasi ku ba ni lipilaelo ni ku ikalelwa. Piho ya mwa 2010 ya katengo ka linaha za lifasi ka ka talima za masheleñi (International Monetary Fund) ni katengo ka linaha za lifasi ka ka talima za miinelo ya babeleki (United Nations International Labor Organization [ILO]) i bulela kuli: “Batu ba ba fitelela 210 milioni mwa lifasi ba  kulubelwa kuli ha ba na misebezi.” Ka bumai, buñata bwa batu ba ba zusizwe misebezi ha ba na pene ye likani ya ku ipilisa ka yona.

Ba ba na ni misebezi ni bona ba ikalezwi. Ka ku ya ka ba katengo ka ILO, lipilaelo ze tahiswa ki misebezi ki “butata bwa mwa lifasi kaufela.” Caziba yo muñwi wa libizo la Lorne Curtis kwa Ontario, mwa Canada, u bulela kuli: “Batu ba ikalezwi misebezi ya bona mi ha ku ba ni butata bo buñwi ba matukelanga ku unga kuli musebezi wa bona wa fela.” Mi u ekeza ka ku bulela ze zwanga mwateñi, u li, “ba tabela hahulu ku ikemela, mi ba kanananga hañata ni babelekisi ba bona kamba babeleki ba bañwi.”

Ketululo ni ku Ezwa Maswe

Lu ngeni kuli mu mwa siyano, ne mu ka ikutwa cwañi ha ne mu ka talusezwa kuli ki mina feela ba ba tokwiwa ku mata inze mu tamilwe mawenge kwa mahutu? Batu ba bañata ba ikutwanga cwalo ni bona ha ba ketululwanga kabakala mubala wa litalo la bona kamba lika ze ñwi. Batu ba nyemanga ha ku na ni lika ze ba palelwisa ku fumana musebezi, tuto, maino, kamba lika ze ñwi ze tokwahala mwa bupilo.

Ku ezwa maswe mwa linzila ze ñwi hape ku kona ku lembwalisa mutu ni ku mu tomohisa pilu. Ka bumai, buñata bwa luna ka nako ye ñwi lu kile lwa utwa butuku bo bu tahiswa ki ku ezwa maswe. Lilimo ze fitelela 3,000 kwamulaho, Mulena ya butali  Salumoni naa bulezi kuli: “Na bona mioko ya ba ba nyandiswa, ni kuli ha ba na ya ba yemela.” (Muekelesia 4:1) Mutu ha ezwa maswe ku si na ya mu omba-omba, u kona ku nyema kapili.

Za ku Itabisa ka Zona

Ku na ni lipatisiso ze fitelela 1,000 ze ezizwe, zeo mulelo wa zona ki ku bona ka mo TV ni mifilifili ye ñwi ye boniswa mwa makande li amela banana. James P. Steyer, musimululi wa katengo ka ñwi ka ka lelezwi ku tusa mabasi (Common Sense Media), u bulela kuli: “Banana ba ba hula inze ba bona likezo za mifilifili ye mituna ka ku kuta-kutela, ba ka hula inze ba nga kuli likezo ze cwalo li lukile, ba ka ba ba lindwa, mi ha ba na ku ba ni mukekecima.”

Ki niti kuli, buñata bwa mikulwani ba ba buha likezo za mifilifili ze boniswa fa TV, ha ba bangi likebenga ze sabisa ha se ba hulile. Nihakulicwalo, mafilimu a mañata a bonisa kuli ku nyema hahulu ki nzila ye swanela ya ku tatulula ka yona butata, mi mikulwani ba kacenu se ba nga kuli mifilifili i lukile.

Kukuezo ya Libupiwa za Moya ze Maswe

Bibele i bonisa kuli ku na maata a mañwi a sa bonwi a tahisa kuli batu ba nyemange ka nzila ye maswe fa lifasi kacenu. Kamukwaufi? Kwa makalelo a simuluho ya batu, sibupiwa sa moya se siñwi ne si kwenuhezi Mulimu ya Maata-Ote. Sibupiwa sa moya se si maswe se, si bizwa Satani, ili libizo le li talusa “Muhanyezi” kamba “Sila” mwa Siheberu. (Genese 3:1-13) Hamulaho, Satani a kukueza mangeloi a mañwi kuli a swalisane ni yena ku kwenuhela Mulimu.

Mangeloi a naa si ka utwa Mulimu ao, a bizwa madimona kamba libupiwa za moya ze maswe, saa pila feela mwa lifasi. (Sinulo 12:9, 10, 12) Ku zwa fo, a “halifile maswe,” kakuli a ziba kuli a siyalezwi feela ki nako ye nyinyani. Kamukwaocwalo, nihaike kuli ha lu koni ku bona libupiwa za moya ze maswe zeo, lwa iponela ze zwa mwa likezo za libupiwa zeo. Kamukwaufi?

Satani ni sikwata sa madimona a hae, ba lika ku itusisa mifokolo ya luna ye tahiswa ki ku sa petahala. Ba eza cwalo ka ku lu tahiseza miliko ya kuli lu be ni “sitoyo, lifapahano, lifufa, buhali, likauhano, . . . ni ze ñwi ze cwalo.”—Magalata 5:19-21.

Mu be ni Buiswalo

Kaniti, ha lu nyakisisa butata bo kaufela, likukuezo ze ba talimana ni zona batu, lipilaelo za bona, lwa utwisisa libaka ha ba fitanga fa ku nyema ha ba nze ba lika ku eza misebezi ya bona ya ka zazi ni zazi.

Ku kona ku ba taata ku ba ni buiswalo mutu ha bata ku nyema kamba ku bonisa mabifi. Taba ye tatama i ka lu tusa ku ziba mwa ku boniseza buiswalo ha lu nyemile.

[Mbokisi fa likepe 5]

MWENDI MU NA NI BUTATA BWA KU NYEMA-NYEMA HAIBA . . .

▶ Kwa mi nyemisanga ku libelela mwa mundandwe ha mu li mwa sintolo.

▶ Mwa kanananga hañata ni babeleki ba bañwi.

▶ Fokuñwi mwa palelwanga ku lobala busihu kabakala ku nahana lika ze ne mi nyemisize lizazi leo.

▶ Ku mi belanga taata ku swalela ba ba mi foselize.

▶ Hañata mwa palelwanga ku ba ni buiswalo.

▶ Hañata hamulaho wa ku nyema mu ikutwanga maswabi kamba mwa inyazanga. *

[Litaluso za kwatasi]

[Mbokisi fa likepe 6]

Lipalo Ze Ama Litaba Za bunyemi

Ba Mental Health Foundation of London kwa England, ne ba hatisize taba ye na ni toho ya taba ye li, Boiling Point—Problem Anger and What We Can Do About It. Lisupo ze ñwi ze tuna mwa patisiso ya bona ki ze:

84% ya batu ba ne ba buzizwe mwa patisiso ye, ba ikutwa kuli ba topwelanga hahulu kwa musebezi ka nako ya cwale ku fita lilimo ze ketalizoho kwamulaho.

65% ya batu ba ba belekela mwa liofisi se ba kopani ni butata bwa mabifi mwa liofisi.

45% ya babeleki hañata ba nyema-nyemanga kwa musebezi.

Palo ye fita fa 60% ya batu ba ba banga siyo kwa musebezi i banga ka libaka la ku topwela.

33% ya batu ba ba pila kwa Britain ha ba ambolisanangi ni batu ba ba bapani ni bona kabakala ku nyemisana.

64% ya batu ba lumela kuli batu ka nañungelele se ba nyema-nyemanga hahulu.

32% ya batu ba bulela kuli ba na ni mulikani kamba mwanahabo bona ya fumananga taata ku iswala ha nyemile.

[Siswaniso se si fa likepe 5]

Ku bonisa mabifi a mina ku kona ku ama cwañi bana ba mina?

[Siswaniso se si fa likepe 6]

Kana lika za ku itabisa ka zona ze cwale ka mafilimu kamba lipapali za fa vidio za kona ku tahisa kuli mu nge kuli ku nyema hahulu ni ku lwana ku lukile?