Bana ba ba Mwa Lilimo za ku Nonoboka Ha ba Kalisa ku ba batu ba Bahulu

MU NGE kuli mu zamaile musipili wa ku zwa kwa sibaka se si cisa ku ya kwa sibaka se si bata hahulu, mi kona mu sa zo fita mwa sibaka seo. Mu mano tuluka feela mwa fulai, mu lemuha kuli mu mwa sibaka se si bata hahulu. Kana mu ka kona ku pila mwa muinelo o cwalo? Eni mu ka kona, kono mu ka tokwa ku eza licinceho ze ñwi.

Bashemi ba talimananga ni muinelo o swana ni wo bana ba bona ha ba li mwa lilimo za ku nonoboka. Miinelo i cincanga kapili-pili. Mwana wa mushimani ya naa sa tabelangi ku kauhana ni mina, ka nako ya cwale sa tabela hahulu ku banga ni balikani ba hae ku fita ku banga ni mina. Mwana wa musizana ya naa nyolelwanga hahulu ku mi bulelela ka za mo li zamaezi lizazi, ka nako ya cwale sa mi fanga feela likalabo ze kuswani ha mu ambola ni yena.

Ha mu mu buza kuli: “Sikolo si zamaile cwañi?”

U alaba kuli: “Hande.”

Wa kuza.

Mu mu buza kuli: “U nahanañi?”

U alaba kuli: “Ha ku na.”

Hape wa kuza.

Ki sika mañi se si fosahalile? Buka ye bizwa Breaking the Code i bulela kuli: “Ku swana inge kuli sapili ne mu na ni tukelo ya ku ziba ze ezahala mwa bupilo kaufela bwa bana ba mina, kono ka nako ya cwale se mu kona feela ku ziba ze nyinyani, mi nihaiba zona ku taata ku li ziba.”

Kana mu swanela ku ikutwa kuli ha ku na mo mu kona ku ezeza kuli mu be bukaufi ni bana ba mina ba ba li mwa lilimo za ku nonoboka? Batili, ha mu swaneli ku ikutwa cwalo ni hanyinyani. Mwa kona ku ba bukaufi ni bana ba mina ba ba mwa lilimo za ku nonoboka. Kono pili mu tokwa ku utwisisa ze ezahalanga ka nako yeo ya ku nonoboka, ili nako ye tabisa kono ili ye banga ye taata kwa banana fokuñwi.

Ku Hula ku Zwa Kwa Bwanana ku ya Kwa Buhulu

Babatisisi ne ba nahananga kuli booko bwa mwanana bu bato banga bo se bu hulile ka ku tala mwana ha sa kwanisize lilimo ze ketalizoho. Cwale se ba lumela kuli nihaike kuli booko bwa hulanga hanyinyani hamulaho wa lilimo zeo, musebelezo wa booko ona wa zwelangapili ku cinca. Banana ha ba kalanga ku nonoboka, mibili ya bona i kalisanga ku ba ni lihomoni ze ñwi ze tahisanga kuli munahanelo wa bona u cince. Ka mutala, banana ba banyinyani hañata ba bonanga feela litaba ka ku ya ka mo li inezi luli, kono banana ba ba nonoboka bona ba nyakanga mihupulo ni litaba. (1 Makorinte 13:11) Ba kalisanga ku ba ni mibonelo ya bona mwa lika, mi ha ba swabangi ku taluseza ba bañwi mibonelo ya bona yeo.

Bo Paolo ba kwa Italy, ba lemuhile cinceho yeo ku mwanaa bona ya li mwa lilimo za ku nonoboka. Ba bulela kuli: “Ha ni talimanga mwanaka wa mushimani ni ikutwanga inge kuli ni inzi ni mutu ya sa li muuna, isiñi mushimani feela. Haki mubili feela wa hae o cinca. Nto ye ni komokisa hahulu ki munahanelo wa hae. Ha sabangi ku talusa mibonelo ya hae ni ku i yemela!”

Kana mu lemuhile nto ye swana ku mwanaa mina ya li mwa lilimo za ku nonoboka? Mwendi ha naa sa li mwanana, naa latelelanga feela litaelo za fiwa. Naa kolwiswa ki ku mu bulelela feela kuli “u eze cwalo kakuli kona mo ni ku bulelezi.” Kono ka nako ya cwale ha sa li mwa lilimo za ku nonoboka, sa batanga ku mu taluseza mabaka ha swanela ku eza nto  ye ñwi, mi mwendi mane wa kakanya ka za haiba likuka ze latelelwa ki lubasi lwa mina za swanela. Ka linako ze ñwi, u kona ku bonahalanga ku ba mukwenuheli kabakala mibonelo ya hae ya ku kakanyanga lika.

Kono mu si ke mwa nga kuli mwanaa mina u bata ku kwenuhela likuka za mina. Mwendi u fumana feela taata ku amuhela likuka za mina ni ku bona mwa kona ku itusiseza zona mwa bupilo bwa hae. Ka mutala, mu nge kuli mu tuta mwa ndu ye mu pila ku yona ku ya mwa ndu ye ñwi mi mu tuta ni lika za mina ze cwale ka lipula, mimbeta, ni litafule. Kana mu ka kona ku fumana sibaka mwa ndu ye nca yeo fa ku beya nto ni nto ye mu shimbile? Mwendi ha ku na ku mi bela bunolo. Kono taba ya niti ki ya kuli, ha mu na ku yumba nto ifi kamba ifi ye mu bona kuli ki ya butokwa.

Mwanaa mina ya li mwa lilimo za ku nonoboka u talimani ni muinelo o swana ha nze a itukiseza nako ya ka “tokolomoha ndatahe ni mahe.” (Genese 2:24) Ki niti kuli mwendi nako yeo i sa li kwahule, kakuli mwanaa mina ha si ka ba kale mutu yo muhulu. Kono ka mubulelelo o muñwi, ki kale a kala kale ku itukiseza nako yeo. Mwa lilimo za sweli ku nonoboka, mwanaa mina u sweli ku nyakisisa likuka za hulisizwe ka zona, mi u sweli ku keta za ka itusisa mwa bupilo bwa hae ha sa hulile. *

Ku nahana ka za kuli mwanaa mina u sweli ku eza liketo ze cwalo kwa kona ku mi sabisa. Kono mu swanela ku ziba kuli, mwanaa mina ha ka hula, u ka itusisa feela likuka za nga yena ku ba za butokwa. Kacwalo, nako yona ye, ya sa pila ni mina mwanaa mina, ki yona nako ya swanela ku nyakisisa hande likuka za ka itusisa mwa bupilo bwa hae.—Likezo 17:11.

Kaniti luli, mwanaa mina ya sa nonoboka u ka tusiwa ki ku eza cwalo. Kakuli haiba ka nako ya cwale a amuhela feela likuka za mina ku si na ku li nyakisisa, mu zibe ni kwapili u kona ku amuhela feela likuka za batu ba bañwi a sa li utwisisi. (Exoda 23:2) Bibele i talusa kuli mukulwani ya cwalo u kona ku pumiwa ka bunolo bakeñisa kuli ‘ha na ngana’—ili pulelo ye talusa lika ze cwale ka ku tokwa temuho. (Liproverbia 7:7) Mukulwani ya si na likuka za latelela, u kona ku ‘zukuzeha, ku iswa kai ni kai ki moya o muñwi ni o muñwi wa tuto ye nca, ka bupumi bwa batu ni ka mano a bona a ku kelusa ba bañwi.’—Maefese 4:14.

Mu kona ku tusa cwañi mwanaa mina kuli a si ke a yembululwa cwalo? Mu bone teñi kuli wa ba ni lika ze taalu ze latelela, ili ze ka mu tusa:

1 KUTWISISO

Muapositola Paulusi naa ñozi kuli “ba ba hulile . . . ba na ni kutwisiso ya ku keta ze nde ku ze maswe, kabakala ku itwaelisa cwalo.” (Maheberu 5:14) Mu kana mwa bulela kuli, ‘Kono se ni lutile kale mwanaka ku taluhanya ze lukile ku ze si ka luka.’ Mi ku si na ku kakanya, tuto yeo ne i tusize mwanaa mina ka nako yeo mi ne i mu tusize ku itukiseza bupilo bwa mwa lilimo za ku nonoboka za saa li ku zona. (2 Timotea 3:14) Niteñi, Paulusi naa bulezi kuli batu ba tokwa ku twaelisa kutwisiso ya bona. Banana ba kana ba tokwa ku ziba ze lukile ni ze si ka luka, kono bana ba ba mwa lilimo za ku nonoboka, bona ba tokwa ku ba ba ba hulile “mwa ku talifa,” kamba mwa maata a ku utwisisa lika. (1 Makorinte 14:20; Liproverbia 1:4; 2:11) Ha mu tabeli kuli mwanaa mina a latelelange feela litaelo za fiwa a sa utwisisi za bulelelwa ku eza, kono mu bata kuli a be ni  buikoneli bwa ku nahanisisanga hande lika. (Maroma 12:1, 2) Mu kona ku tusa cwañi mwanaa mina ku ba ni buikoneli bo bu cwalo?

Nzila ye ñwi ye mu kona ku mu tusa ka yona ki ka mu fanga kolo ya ku talusa maikuto a hae. Mu si ke mwa mu kaulezanga ha bulela, mi mu likange ka taata ku sa bonisa maikuto a mina ka ku tula tikanyo nihaikaba kuli u bulela taba ye mu sa tabeli ku utwa. Bibele i bulela kuli: ‘Mu be ba ba teeleza kapili, ba ba liyeha kwa ku bulela, ba ba liyeha ni kwa ku halifa.’ (Jakobo 1:19; Liproverbia 18:13) Ku zwa fo, Jesu naa bulezi kuli: “Mulomo u buleliswa ki se si tezi mwa pilu.” (Mateu 12:34) Haiba mu teeleza ku mwanaa mina, mu ka kona ku ziba lika ze mu bilaeza luli.

Ha mu bulela ku mwanaa mina, mu likange ku itusisa lipuzo mwa sibaka sa ku itusisanga lipulelo za ngambu. Jesu fokuñwi naa itusisanga puzo ya kuli, “Mo mu hupulela ki cwañi?” ilikuli a zibe maikuto a balutiwa ba hae mane hamohocwalo ni maikuto a batu ba ne ba na ni muñañatoho. (Mateu 21:23, 28) Ni mina mwa kona ku eza nto ye swana ku mwanaa mina niha talusa mubonelo a lwanisana ni wa mina. Ka mutala:

Haiba mwanaa mina a bulela kuli: “Ha ni zibi hande nji naa lumela ku Mulimu.”

Mwa sibaka sa ku mu alaba kuli: “Kaniti wa lumela ku Mulimu—ne lu ku lutile niti ka za taba yeo!”

Mwa kona ku bulela kuli: “Ki kabakalañi ha u ikutwa cwalo?”

Ki kabakalañi ha mu swanela ku buzanga mwanaa mina lipuzo ilikuli mu zibe maikuto a hae? Libaka ki kuli, nihaike kuli mwa ikutwela za bulela, mu tokwa ku ziba za nahana. (Liproverbia 20:5) Mwendi sa fumana hahulu taata ki ku latelela likuka za Mulimu, isiñi ku lumela taba ya kuli Mulimu u teñi kamba kutokwa.

Ka mutala, mukulwani ya lwana ni takazo ya ku bata ku loba milao ya Mulimu ya muzamao u kona ku latula kuli ha ku na Mulimu ilikuli a lobe milao ya Mulimu a sa ikutwi kuli wa fosa. (Samu 14:1) U kona ku ikutwa kuli, ‘Haiba ha ku na Mulimu, u zibe ha ni tokwi ku pila ka ku lumelelana ni likuka za Bibele.’

Haiba ku bonahala kuli mwanaa mina u nahana cwalo, mwendi u kana a tokwa ku nahanisisa hande puzo ye: Kana luli na lumela kuli likuka za Mulimu li lelezwi ku ni tusa? (Isaya 48:17, 18) Haiba wa lumela kuli li lelezwi ku mu tusa, mu mu susueze ku lemuha kuli wa swanela ku tokomela za buiketo bwa hae ka ku latelela likuka zeo.—Magalata 5:1.

Haiba mwanaa mina a bulela kuli: “Haiba bulapeli bo ki bwa mina, ha ku talusi kuli ki bwa ka.”

Mwa sibaka sa ku mu alaba kuli: “Bulapeli bo ki bwa luna hamoho, wena u mwanaa luna, mi u swanela ku lumela lituto ze lu ku luta.”

Mwa kona ku bulela kuli: “Taba ye u bulezi yeo ki ye tuna. Kono haiba u hana litumelo za ka, u swanela ku ba ni litumelo za hao li sili. Kacwalo, litumelo za hao ki lifi? Ki likuka lifi za muzamao ze u nahana wena kuli ki zona ze lukile ili za swanela ku pila ka zona mutu mwa bupilo?”

Ki kabakalañi ha mu swanela ku buzanga mwanaa mina lipuzo ilikuli mu zibe maikuto a hae? Libaka ki kuli, ku nyakanga litaba ni yena ka nzila yeo ku kona ku mu tusa ku tatuba munahanelo wa hae. U kona ku komoka ku lemuha kuli litumelo za hae za swana ni za mina kono lika ze mu bilaeza ki li sili feela.

Ka mutala, mwendi mwanaa mina ha zibi mwa ku taluseza ba ba bañwi ka za tumelo ya hae. (Makolose 4:6; 1 Pitrosi 3:15) Kamba haiba mwanaa mina ki mushimani, mwendi u kana a kala ku tabela musizana ya na ni tumelo ye sa swani ni ya hae, kamba haiba ki mwana wa musizana u kona ku tabela mushimani ya cwalo. Mu zibe se si tahisa butata luli, mi mu tuse ni mwanaa mina ku ziba butata bo. Haiba a zwelapili ku itusisa hahulu kutwisiso ya hae, u ka  tusiwa hahulu ku itukiseza hande bupilo bwa mwa buhulu.

2 KETELELO YA BA BAHULU

Kacenu, mwa lizo ze ñwi ha ku bonahali kuli banana ba ba nonoboka ba kopananga ni “butata bo butuna” ili bo ba bulela licaziba ba munahano ba bañwi kuli bu tahelanga banana ba ba mwa lilimo za ku nonoboka. Babatisisi ba lemuhile kuli mwa lizo zeo, mikulwani ba lutiwanga ku pila sina batu ba bahulu inze ba sa li banana. Ba belekanga ni ba bahulu, ku eza liango ni ba bahulu, ni ku fiwa buikalabelo bo bu ezwanga ki ba bahulu. Mwa lizo zeo, ha ku na lipulelo ze cwale ka “mupilelo wa banana,” “bukatazi bwa banana,” kamba “lilimo za ku nonoboka.”

Kono cwale ha mu nyakisise muinelo o shutana ni wo, ili o ba ipumana ku wona mikulwani ba mwa linaha ze ñata. Kwa likolo ze ba kena mikulwani bao ku na ni bana ba sikolo ba bañata hahulu, mi kamukwaocwalo mikulwani bao ba ezanga hahulu liango ni mikulwani ka bona feela. Ha ba kutanga kwa ndu, mikulwani bao ba fumananga kuli ha ku na batu. Bo ndataa bona ni bo maa bona ba beleka. Bahabo bona ba pila kwahule. Batu ba ba li bukaufi ili bo ba kona ku eza liango ni bona ki litaka za bona. * Kana mwa bona mo ba kona ku kenela mwa kozi? Ba kona ku kena mwa kozi, isi ka libaka feela la kuli ba swalisana ni batu ba ba maswe. Babatisisi ba fumani kuli nihaiba mikulwani ba ba na ni mikwa ye minde hahulu ba kona ku kala ku ba ni mikwa ye maswe haiba ba sa ezi liango ni batu ba bahulu.

Sicaba se siñwi mo mikulwani ne ba si ka kauhanyiwa kwa batu ba bahulu ne li sa Isilaele wa kwaikale. * Ka mutala, Bibele i bulela ka za Oziasi ya naa bile mulena wa Juda inze a sa li mwa lilimo za ku nonoboka. Oziasi naa tusizwe kiñi kuli a pete buikalabelotuna bo? Ku bonahala kuli nto ye ñwi ye ne i mu tusize, ne li susuezo ye nde ya naa fumani ku muuna ya naa bizwa Zakaria, ili ya talusizwe mwa Bibele kuli ne li “muuna ya naa na ni kutwisiso mwa ku bona za Mulimu.”—2 Makolonika 26:5.

Kana mwanaa mina ya sa nonoboka u na ni muelezi ya hulile a li muñwi kamba ba ba fitelela fo ba ba na ni likuka ze swana ni za mina, ili ba ba mu fanga likelezo ze mu tusa ku hula hande? Mu si ke mwa utwa lifufa kabakala batu bao ba ba eza bulikani ni mwanaa mina ilikuli ba mu tuse. Batu ba ba cwalo ba kona ku tusa mwanaa mina ku eza ze lukile. Mwa Bibele ku na ni lishitanguti le li bulela kuli: “Ya kopana ni ba ba butali, ni yena u ka talifa.”—Liproverbia 13:20.

3 TAKAZO YA KU PETANGA BUIKALABELO

Mwa linaha ze ñwi, ku na ni mulao o hanisa banana ku beleka ka lihora ze fitelela sipimo se si tomilwe ka sunda ni sunda kamba o ba hanisa ku beleka misebezi ya mufuta o muñwi. Milao ye cwalo ne i tomezwi ku sileleza banana kwa miinelo ye lubeta mwa mibeleko, mi milao yeo ne i tomilwe kabakala cinceho ye tuna ye ne i bile teñi mwa lilimo za ma-1700 ni ma-1800 ya ku kalisa ku itusisa hahulu limeshini mwa misebezi ku fita batu.

Nihaike kuli milao yeo i sileleza banana kwa likozi ni kwa ku itusiswa maswe, licaziba ba bañwi ba bulela kuli milao ye cwalo hape i tahisa kuli banana ba si ke ba banga ni buikalabelo. Ki lona libaka, ka ku ya ka buka ye bizwa Escaping the Endless  Adolescence, banana ba bañata ba ba li mwa lilimo za ku nonoboka ba bile ni “mukwa wa ku ikutwa kuli ba swanela ku fiwanga feela lika, ku si na ku li belekela ka taata.” Bañoli ba buka yeo ba bulela kuli mukwa wo u “tahiswa ki lifasi le, le li lata hahulu ku tabisa feela banana mwa sibaka sa ku libelela se siñwi ku bona.”

Kono ka ku shutana ni mubonelo wa lifasi wo, Bibele i bulela ka za mikulwani ba ne ba kalile ku peta buikalabelo bo butuna inze ba sa li banana. Mu nge mutala wa Timotea, ili yo mwendi naa sa li mwa lilimo za ku nonoboka ha naa kopani ni muapositola Paulusi—muuna ya naa mu susuelize hahulu. Nako ye ñwi Paulusi naa bulelezi Timotea kuli: “U koteze mpo ya Mulimu ye li teñi ku wena.” (2 Timotea 1:6) Mwendi inze a sa li mwa lilimo ze matela kwa ma-20 kamba za kwa makalelo a ma-20, Timotea naa siile lapa la habo yena mi a zamaya ni muapositola Paulusi, inze a tusa mwa musebezi wa ku toma liputeho ni ku susueza mizwale kwa moya. Paulusi ha naa sa belekile ni Timotea ka lilimo ze bato ba ze lishumi, naa bulelezi Bakreste ba mwa Filipi kuli: “Ha ni na wa bubeli, konji yena, wa pilu ye swana sina ya ka, ka ku tokomela za mina.”—Mafilipi 2:20.

Hañata, banana ba ba mwa lilimo za ku nonoboka ba tabelanga hahulu ku fiwa buikalabelo, sihulu ha ba lemuha kuli buikalabelo bo ba fiwa bu ama ku eza misebezi ye minde ye tusa. Ku fiwanga buikalabelo ha ku ba tusi feela ku fita fa ku ba batu ba ba hulile ili ba ba ka itingwa kwapili, kono hape ku ba tusa ku itusisa buikoneli bwa bona hande hahulu ka nako ya cwale.

Ku Twaelana ni Muinelo O Munca

Sina mo ku bulelezwi kwa makalelo a taba ye, haiba mu bashemi ba ba na ni mwana ya sa nonoboka, mwendi mu ikutwa kuli mu talimani ni muinelo o shutana ni o ne mu li ku wona lilimo li sikai kwamulaho. Mu be ni buikolwiso bwa kuli mu ka kona ku talimana hande ni muinelo o munca wo, sina feela mo ne talimanelanga ni licinceho za naa ezanga mwanaa mina ha naa nze a hula ku zwa kwa bwanana.

Mu nge nako ya sweli ku nonoboka mwanaa mina sina kolo ya (1) ku mu tusa ku ba ni kutwisiso, (2) ku mu tusa ku fumana ketelelo ya ba bahulu, ni (3) ku mu luta ku petanga buikalabelo. Ka ku eza cwalo, mu ka tusa mwanaa mina ya li mwa lilimo za ku nonoboka ku hula hande ku fita fa ku ba mutu yo muhulu.

[Litaluso za kwatasi]

[Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 20]

“NI BILE NI BASHEMI BA BANDE HAHULU”

Bashemi ba ba li Lipaki za Jehova ba luta bana ba bona ku pila ka ku lumelelana ni likuka za Bibele, mi ba ba luta mupilelo wo ka ze ba bulela ni ka ku ba tomela mutala. (Maefese 6:4) Kono ha ba hapelezi bana ba bona ku latelela likuka za Bibele. Bashemi ba ba li Lipaki ba lemuha kuli mwana ni mwana ha sa hulile, u lukela ku keta likuka za ka pila ka zona.

Aislyn, ya na ni lilimo ze 18 za ku pepwa, u iketezi ku pila ka likuka za naa hulisizwe ka zona. U bulela kuli: “Ku swalisana ni bulapeli bwa ka haki nto ye ni ezanga feela lizazi li li liñwi mwa sunda. Kono bulapeli bwa ka bu ama bupilo bwa ka kaufela. Bu ama lika ze ni eza kaufela ni liketo za ka kaufela—ibe ze ama balikani ba ka, lituto ze ni eza, kamba libuka ze ni bala.”

Aislyn u itebuha hahulu mo ba mu huliselize bashemi ba hae ba ba li Bakreste. U bulela kuli: “Ni bile ni bashemi ba bande hahulu, mi ni na ni tohonolo kuli ba ni lutile ku tabela ku ba yo muñwi wa Lipaki za Jehova ni ku zwelapili ku ba Paki ya Jehova. Susuezo ya bashemi ba ka i ka zwelapili ku ni etelela mwa bupilo bwa ka kaufela.”

[Siswaniso se si fa likepe 17]

Mu fange mwanaa mina kolo ya ku bulela

[Siswaniso se si fa likepe 18]

Muelezi ya hulile wa mwanaa mina u kona ku mu tusa ku hula hande

[Siswaniso se si fa likepe 19]

Ku eza misebezi ye minde ye tusa ku tusa bana ba ba sa nonoboka ku hula hande ku fita fa ku ba batu ba bahulu ba ba itingwa