Ku Ata kwa Bukebenga

▪ Mwan’a sikolo ya takana, ya na ni litobolo, u bulaya bana ba sikolo ka yena ni baluti ba fa sikolo sa kena ku sona.

▪ Kasizana ka iswa mwa kunu mi bashemi ba kona ba siyala inze ba tomohile hahulu lipilu.

▪ Mwanana u itumelela kuli u bulaile mutu ka mulelo wa ku bata fela ku itabisa mi hape u itumelela kuli na bonisize balikani ba hae situpu seo mi bona ba pata taba yeo ka lisunda ze ñata.

▪ Munna yo muñwi u itusisa intaneti ku taluseza batu ba bañwi ba ba lata hahulu ku lobala ni banana litaba za mwa ku shembela banana.

ZEO ki ze ñwi fela za litaba ze maswe hahulu ze bulelwa mwa makande kacenu. Kana mu ikutwanga ku lukuluha ha mu zamaya mwa sibaka se mu pila ku sona, sihulu ka nako ya busihu? Kana mina kamba lubasi lwa mina mu kile mwa ezwa maswe ki ba bañwi? Bolule-lule ba batu mwa lifasi kaufela, ili ku kopanyeleza ni batu ba ba pila mwa linaha ze ne ngiwa kuli li mwa kozo sapili, ba bulela kuli ba sabiswa ki lika ze maswe ze ezahala ni bukebenga. Ha lu nyakisiseñi lipihonyana ze futuka kwa linaha li sikai.

JAPAN: Magazini ye bizwa Asia Times i biha kuli: “Japan ne li ye ñwi ya linaha ze ne pila mwa kozo mwa lifasi . . . Kono nako ye, ku bonahala kuli kozo ye ne ba na ni yona batu ha i sa li yo, mi buiketo bo ne bu zibahala mwa naha kaufela bu felile bakeñisa kuli batu ba ikalezwi lika ze maswe ze sweli ku ezahala ni bukebenga bo bu sabisa bo bu atile mwa lifasi.”

LATIN AMERICA: Piho ya makande ye ñwi ya mwa 2006 i bonisa kuli batu ba ba tumile mwa naha ya Brazil ba kulubela kuli ku ka ba ni ndwa ya likwata za bakwenuheli mwa tolopo ya São Paulo. Bakeñisa mifilifili ye ne shangumukanga ka sipundumukela, mueteleli wa naha na laezi kuli ku caliwe masole mwa mikwakwa ya tolopo kapili-pili. Mutende o bizwa Tiempos del Mundo u biha kuli mwa Central America ni Mexico, “likwata za mikulwani ba mifilifili ba ba eza 50,000 li beile muuso mwa nyewanyewa.” Mutende wo u zwelapili ku biha kuli: “Mwa silimo fela sa 2005, ibato ba batu ba 15,000 ne ba bulailwe ki likwata za mikulwani ba mifilifili mwa El Salvador, Honduras, ni mwa Guatemala.”

CANADA: Mwa 2006, mutende o bizwa USA Today ne u bulezi kuli: “Ba maluko a lwanisa mifilifili ba bilaezwa ki palo ya likwata za mikulwani ba mifilifili ye sweli ku ekezeha hahulu. Mapokola . . . ba fumani kuli ku na ni likwata ze 73 za mikulwani ba mifilifili mwa Toronto.” Ku likana ni mutende wo, yo muhulu wa  mapokola mwa Toronto na bulezi kuli ku t’ata hahulu ku felisa likwata za mikulwani ba mifilifili ze sweli ku ekezeha mwa litolopo.

SOUTH AFRICA: Mwa mutende o bizwa Financial Mail, Patrick Burton, mubatisisi wa balobi ba milao, na bulezi kuli: “Banana ba mwa South Africa ba ikalezwi bukebenga ka linako kaufela.” Mutende wo u bulela kuli banana bao ba sabiswa ki “masholi ba ba itusisa litobolo, likebenga ze taseza batu mwa limota, ni masholi ba mwa lipanga.”

FRANCE: Batu ba bañata ba ba pila mwa miyaho ye yahezwi ba ba si na hahulu mali ba ikalezwi zazi ni zazi ku “zamaya fa mapahamelo a sinyizwe, ku ya mwa libaka ze sabisa za ku yemiseza limota, ni ku kwela limota ni litima ze sabisa ku zamaya ku zona busihu.”—Ku likana ni magazini ya Guardian Weekly.

UNITED STATES: Likwata za mikulwani ba mifilifili li ekeza hahulu kwa bukebenga. Ka ku ya ka piho ya mwa mutende wa The New York Times, mapokola ne ba bihile kuli mwa silalo se siñwi sa United States, likwata ze bato eza 700 za mikulwani ba mifilifili li na ni mikulwani ba 17,000. Seo si bonisa kuli mwa lilimo fela z’e ne, mikulwani ba mifilifili ba ekezehile ka palo ye bat’o ba 10,000.

BRITAIN: Ka ku ya ka ze ne ba bulezi ba kopano ya UNICEF ka za bukebenga mo bu amela banana, mutende wa kwa London wa The Times ne u bihile kuli: “Palo ya banana ba ba sweli ku bulaiwa ka litobolo mwa Britain i sweli ku ekezeha hahulu. . . . Mazazi a, ba ba sweli ku bulaiwa ni ku bulaya ba bañwi ka litobolo ki banana ba banyinyani.” Palo ya mapantiti mwa England ni Wales i ekezehile hahulu kuli mane se i bat’o kwana 80,000.

KENYA: Piho ye ñwi ya makande i bonisa kuli musali yo muñwi ni mwan’a hae ba ne ba liyehile ku zwa mwa mota, ne ba kunupilwe ki masholi kwatuko ni mukwakwa wa limota ze ñata. Muleneñi o mutuna wa Kenya, o bizwa Nairobi, se u zwile mubano kwa bukebenga bwa mifuta kaufela, bo bu cwale ka ku uzwa limota ni ku uzweza batu mwa mandu ka ku ba bemba.

Kana ku na ni nzila ya ku feza ka yona bukebenga? Se si tisa bukebenga luli kiñi? Mi kana ku na ni sepo ya kuli muta o muñwi batu ba ka pila mwa kozo ni buiketo? Lipuzo zeo li ka alabiwa mwa litaba ze tatama.