1, 2. Ki puzo mañi ye lu ka nyakisisa, mi ki kabakalañi?

 KANA mu mwa linyalo? Haiba ku cwalo, kana mwa fumana tabo mwa linyalo la mina, kamba kana mu talimani ni matata a matuna? Kana ha mu sa utwana hahulu ni bakumina? Kana mu sweli ku tiyela feela bupilo bwa mwa linyalo mwa sibaka sa ku ikola bona? Haiba ku cwalo, mwendi mu bilaezwa ki taba ya kuli ha mu sa na silikani se sinde se ne mu banga ni sona pili mwa linyalo la mina. Ka ku ba Bakreste, kaniti mu bata kuli linyalo la mina li tahise tumbo ku Jehova, yena Mulimu wa mina ye mu lata. Kacwalo, ze mu ipumana ku zona mwa linyalo ka nako ya cwale za kona ku mi bilaeza ni ku mi kulisa kwa pilu. Kono mu si ke mwa li muinelo wa mina ha u koni ku cinca.

² Kacenu, ku na ni mizwale ni likaizeli ba ba nyalani ba ba tabile ili bao sapili ne ba na ni matata mwa manyalo a bona kono hasamulaho ba fumana nzila ya ku tiisa ka yona manyalo a bona. Ni mina mwa kona ku fumana tabo mwa linyalo la mina. Ka mukwa ufi?

3, 4. Ki kabakalañi muuna ni musali ha ba kona ku sutelelana, kamba ku tiisa silikani sa bona, haiba ba lika ka taata ku sutelela ku Mulimu? Mu fe mutala.

³ Haiba mina ni bakumina mu lika ka taata ku sutelela ku Mulimu, mu ka tiisa silikani sa mina hamoho. Kabakalañi? Mu nyakisise mutala wo: Mu nge kuli muuna ni musali ba bata ku pahama lilundu. Lilundu leo ki le lituna kwatasi  kono kwahalimu li zamaya li ba le li sisani. Sibeli sa bona ba yemi kwa maneku a shutana a lilundu leo. Mi ba kalisa ku pahama. Ha ba sa li kwatasi a lilundu, yo muñwi ni yo muñwi wa bona u bonahala ku ba kwahule ni yo muñwi. Kono ha ba nze ba atumela ngo ya lilundu, sibeli sa bona ba kalisa ku sutelelana. Kana mwa bona tuto ye lu ituta kwa mutala wo?

⁴ Buikatazo bo mu sweli ku eza bwa ku sebeleza Jehova ka ku tala bu kona ku bapanywa ni buikatazo bwa ku pahama lilundu. Bakeñisa kuli mwa lata Jehova, ku swana inge mu kalile kale ku eza buikatazo bwa ku pahama lilundu. Kono haiba mina ni bakumina ha mu sa utwana hande, mu zibe mu sweli ku kambamela lilundu leo kwa maneku a shutana. Kono ki sika mañi se si ezahala ha mu nze mu zwelapili ku  kambama? Ki niti kuli sapili bakumina ba kana ba bonahala kuli ba yemezi kwahule ni mina. Kono ha mu nze mu zwelapili ku lika ka taata ku sutelela ku Mulimu—kamba ku pahama lilundu—mu zwelapili ku sutelelana ni bakumina. Kaniti, ku sutelela ku Mulimu ku mi tusa hahulu ku sutelela ku bakumina. Kono mu kona cwañi ku eza cwalo?

5. (a) Ki ifi nzila ye ñwi ye kona ku mi tusa ku sutelela ku Jehova ni ku bakumina? (b) Jehova u nga cwañi linyalo?

⁵ Nzila ye ñwi ye kona ku tusa mina ni bakumina ku sutelela ku Mulimu, ki ku utwa kelezo ya za manyalo ye mwa Linzwi la Mulimu. (Samu 25:4; Isaya 48:17, 18) Kacwalo, ha mu nyakisise kelezo ye ya naa file muapositola Paulusi. Naa ize: “Linyalo li kutekiwe kwa batu kaufela.” (Maheberu 13:4) Ki sifi se si taluswa fo? Nto ye ‘kutekeha’ ki nto ye itebuhiwa ni ye ngiwa ku ba ya butokwa hahulu. Mi Jehova kona mwa ngela linyalo cwalo—u li nga ku ba la butokwa hahulu.

6. Litimana ze potolohile Maheberu 13:4 li bonisañi ka za kelezo ya naa file Paulusi ka za linyalo, mi ki kabakalañi ha ku li kwa butokwa ku sa libala taba yeo?

⁶ Ka ku ba batanga ba Mulimu, ki niti kuli mina hamohocwalo ni bakumina mwa izibela hande kuli linyalo ki la butokwa, ni kuli mane li swanela ku kutekiwa. Jehova ka sibili ki yena ya naa kalisize tukiso ya linyalo. (Mateu 19:4-6) Nihakulicwalo, haiba mu na ni matata mwa linyalo la mina, ku ziba feela kuli linyalo li swanela ku kutekiwa ha ku koni ku mi tusa ku fanana likute ni ku latana ni bakumina. Ki sifi he se si kona ku mi tusa ku eza cwalo? Mu lemuhe moo Paulusi naa taluselize hande taba ya ku kuteka linyalo. Naa si ka bulela kuli ‘linyalo la kutekeha’ batili; kono naa ize, “linyalo li kutekiwe.” Fo Paulusi naa sa talusi feela mubonelo wa hae ka za linyalo; naa fa kalimelo. a Ku lemuha taba yeo ku ka mi  susueza hahulu ku kalisa ku itebuha bakumina hape. Kabakalañi?

7. (a) Ki litaelo lifi za mwa Mañolo ze lu mamela, mi ki kabakalañi? (b) Ki bufi bunde bo lu fumana ka ku utwa Mulimu?

⁷ Ha mu nahane mo mu ngela litaelo ze ñwi za mwa Mañolo ze cwale ka ku eza musebezi o lu filwe wa ku tahisa balutiwa kamba ku kopananga hamoho ku lapela Mulimu. (Mateu 28:19; Maheberu 10:24, 25) Ki niti kuli ku mamela litaelo zeo fokuñwi ku kona ku ba taata. Batu be mu kutaza ku bona ba kona ku sa amuhela hande lushango lwa mina, kamba mwendi musebezi wa mina wa kwa mubili u mi botehisanga hahulu kuli mane ku fumaneha kwa mikopano ya Sikreste ku mi belanga taata hahulu. Nihakulicwalo, ha mu tuheli ku kutaza lushango lwa Mubuso kamba ku fumanehanga kwa mikopano ya Sikreste. Ha ku na ya kona ku mi tuhelisa—mane nihaikaba Satani! Libaka? Kakuli lilato le lituna le mu na ni lona ku Jehova li mi susueza ku mamela litaelo za hae. (1 Joani 5:3) Mi ki bufi bunde bo mu fumana ka ku eza cwalo? Ku kutaza taba ye nde ni ku fumanehanga kwa mikopano ku mi fa mombecima ni tabo sakata ye tiswa ki ku ziba kuli mu sweli ku eza tato ya Mulimu. Mi kamukwaocwalo, mu fumana maata a manca. (Nehemia 8:10) Ki sika mañi se lu ituta fa?

8, 9. (a) Ki sika mañi se si kona ku lu susueza ku utwa kalimelo ya kuli lu kuteke linyalo, mi ki kabakalañi? (b) Ki lisupo lifi ze peli ze lu ka nyakisisa cwale?

⁸ Sina feela lilato la mina le lituna ku Mulimu ha li mi susueza ku mamela litaelo za hae za ku kutaza ni ku fumanehanga kwa mikopano, ku si na taba ni lika ze kona ku mi palelwisa ku eza cwalo, lilato le li swana leo la kona ku mi susueza ku utwa kalimelo ya mwa Mañolo ya kuli “Linyalo [la mina] li kutekiwe” niha ku kona ku bonahala taata ku eza cwalo. (Maheberu 13:4; Samu 18:29; Muekelesia 5:4) Ku zwa fo, sina feela buikatazo bwa mina bwa ku kutaza ni ku fumanehanga kwa mikopano ha bu mi fumanisa limbuyoti za  Mulimu, buikatazo bwa mina bwa ku kuteka linyalo la mina bu ka lemuhiwa ki Jehova mi u ka mi fuyaula.—1 Matesalonika 1:3; Maheberu 6:10.

⁹ Kono mu kona cwañi ku kuteka linyalo la mina? Mu swanela ku ambuka mikwa ye kona ku sinya linyalo la mina. Mi kwandaa ku eza feela cwalo, mu swanela ku nga mihato ye ka tiisa swalisano ya mina mwa linyalo.

10, 11. (a) Ki mikwa ye cwañi ye sa kutekisi linyalo? (b) Ki puzo mañi ye lu swanela ku nyakisisa ni bakuluna?

¹⁰ Nako ye ñwi kwamulaho, kaizeli yo muñwi ya nyezwi naa bulezi kuli: “Ni lapelanga ku Jehova kuli a ni fe maata a ku itiisa.” Ku itiisa kwañi? Naa ize: “Bo muunaa ka ba itusisanga lipulelo ze maswe ku na. Ha ba ni holofazangi, kono lipulelo za bona za zazi ni zazi ze cwale ka, ‘Wa ni kataza!’ kamba ‘Ha u na tuso!’ li ni tunkile kwa pilu.” Taba ya bulela musali yo ki ye tuna mi ya bilaeza. Ki taba ya ku itusisa lipulelo ze maswe mwa linyalo.

¹¹ Ki nto ye maswe hahulu Bakreste ba ba nyalani ha ba omana ka ku itusisa lipulelo ze maswe ze tahisanga litombo za kwa pilu ze sa foli ka bubebe! Ku si na ku kakanya, linyalo moo muuna ni musali ba itusisa lipulelo ze tunka kwa pilu haki linyalo le li kutekeha. Kana linyalo la mina li cwalo? Nzila ye ñwi mo mu kona ku zibela kamba li cwalo, ki ku buza bakumina ka buikokobezo kuli, “Manzwi e ni itusisanga a mi utwisanga cwañi?” Haiba bakumina ba bonisa kuli manzwi a mina se a ba tunkile kwa pilu hañata, mu zibe mu swanela ku itatela ku cinca.—Magalata 5:15; Maefese 4:31.

12. Bulumeli bwa mutu bu kona ku ba cwañi bo bu si na tuso ku Mulimu?

¹² Kamita mu hupulange kuli mo mu itusiseza lilimi la mina mwa linyalo ku ama bulikani bwa mina ni Jehova.  Bibele i li: “Haiba yo muñwi wa ku mina u hupula kuli u pila ka bulumeli, bo ki ya sa iswali lulimi ka tumo, kono a ipuma pilu, bulumeli bwa mutu yo ha bu na tuso.” (Jakobo 1:26) Mubulelelo wa mina ni bulapeli bwa mina ku Mulimu li zamaelela hahulu. Bibele ha i yemeli taba ya kuli za eza mutu kwandu ya hae ha li na taba ibile feela wa sebeleza Mulimu. Shangwe mu si ke mwa ipuma. Ye ki taba ye tuna. (1 Pitrosi 3:7) Mwa kona ku ba ni buikoneli bo bu shutana-shutana kamba ku tukufalelwa mwa sebelezo ya Mulimu, kono haiba mu tunkanga bakumina kwa pilu ka lipulelo ze taba, u zibe ha mu kuteki tukiso ya linyalo mi bulumeli bwa mina bu kona ku ba bo bu si na tuso ku Mulimu.

13. Mutu ya mwa linyalo u kona cwañi ku utwisa butuku ya nyalani ni yena?

¹³ Batu ba ba nyalani hape ba swanela ku tokomela ku sa utwisa butuku ye ba nyalani ni yena ka linzila ze ñwi li sili. Mu nyakisise mitala ye mibeli ye: Me ya si ka nyalwa, fa ni fa u lizezanga luwaile muuna ya nyezi wa mwa puteho ku mu kupa kelezo, mi ba ambolanga nako ye telele; muzwale wa Sikreste ya si ka nyala, sunda ni sunda u sebezanga mwa simu ka nako ye telele ni kaizeli wa Sikreste ya nyezwi. Mwa mitala ye mibeli yeo, mwendi muzwale ni kaizeli bao ba ba mwa linyalo ha ba leli ku eza se siñwi; kono puzo kikuli, bakubona ba ikutwa cwañi ka ze ba sweli ku eza? Musali yo muñwi ya nyezwi ya naa ipumani mwa muinelo wo naa ize: “Ni utwanga butuku kwa pilu ku bona kuli bo muunaa ka ba isa hahulu pilu ku kaizeli yo muñwi mwa puteho ni ku tandanga nako ye ñata ni yena. Ni ikutwanga kuli ha ni wa butokwa ku bona.”

14. (a) Ki buikalabelo mañi bwa mwa linyalo bo bu bonisizwe kwa Genese 2:24? (b) Lu swanela ku ipuzañi?

¹⁴ Kaizeli yo hamohocwalo ni ba bañwi ba ba na ni miinelo ye swana mwa manyalo a bona ba swanela ku ikutwa maswe. Kakuli batu be ba nyalani ni bona ba keshebisa mulao wa Mulimu ka za linyalo, o li: “Muuna u ka tokolomoha ndatahe ni mahe mi u ka kumalela musalaa hae.” (Genese  2:24) Ki niti kuli batu ba sa swanela ku kuteka bashemi ba bona niha ba kena mwa linyalo; niteñi, ka ku ya ka tukiso ya Mulimu, buikalabelo bwa bona bo butuna ki bwa ku iyakatwa mutu ye ba nyalani ni yena pili. Kamukwaoswana, Bakreste ba lata balumeli ba bañwi be ba lapela ni bona, kono buikalabelo bwa bona bo butuna ki ku lata ye ba nyalani ni yena. Kacwalo, Bakreste ba ba mwa linyalo ha ba tanda nako  ye ñata hahulu ni balumeli ba bañwi kamba ku eza silikani se si sa swaneli ni bona sihulu haiba balumeli bao ki ba silama si sili, Bakreste bao ba tisa matata kwa linyalo la bona. Esi mwendi kona se si tahisa butata mwa linyalo la mina? Mu ipuze kuli, ‘Kana luli na tandanga nako ni bakuluna ni ku ba bonisa lilato ni mamelelo yee ba lukela?’

15. Ku likana ni Mateu 5:28, ki kabakalañi Bakreste ba ba mwa linyalo ha ba sa swaneli ku isa mamelelo ye sa swaneli ku mutu wa silama si sili?

¹⁵ Hape, Bakreste ba ba mwa linyalo ba ba isa mamelelo ye sa swaneli kwa batu ba silama si sili bo ba si ka nyalana ni bona, ba ipatiseza kozi. Ka bumai, Bakreste ba bañwi ba ba mwa linyalo ba fitile fa ku kalisa ku lakaza batu ba bañwi bo ne ba ezize sitwaeleti ni bona. (Mateu 5:28) Mi mafelelezo, kutwano ye cwalo i ba tahiselize ku eza nto ye shwaulisa linyalo ni ku fita. Ha mu nyakisise za naa bulezi muapositola Paulusi fa taba ye.

16. Ki taelo ifi ya fa Paulusi ka za linyalo?

¹⁶ Hasamulaho feela wa ku fa kalimelo ya kuli “linyalo li kutekiwe,” Paulusi naa zwezipili ka ku fa temuso ye, ye li: “Bulobalo bu tokwe masila; kakuli Mulimu u ka atula mahule ni ba ba buka.” (Maheberu 13:4) Paulusi naa itusisa linzwi la “bulobalo” ku talusa tobali. Tobali i ba ye “[tokwile] masila,” kamba ye sa lobi likuka za muzamao, ha i eziwa feela mwa linyalo. Kacwalo, Bakreste ba swanela ku utwa manzwi a Mulimu a, a li: “U tabele musalaa hao wa bunca bwa hao.”—Liproverbia 5:18.

17. (a) Ki kabakalañi Bakreste ha ba sa lateleli mibonelo ya batu ba lifasi ka za bubuki? (b) Lu kona ku likanyisa cwañi Jobo?

¹⁷ Mutu ya eza tobali ni mutu u sili ya si ka nyalana ni yena, ha kuteki milao ya Mulimu ya muzamao ni hanyinyani. Ki niti kuli batu ba bañata kacenu ba nga bubuki ku ba nto ye lukile. Kono Bakreste ha ba swaneli ku latelela mibonelo ifi kamba ifi ya batu ka za bubuki. Kakuli ba ziba kuli  “Mulimu [ki yena ya] ka atula mahule ni ba ba buka” isike mutu. (Maheberu 10:31; 12:29) Kabakaleo, Bakreste ba niti ba kumalela kwa mubonelo wa Jehova mwa taba ye. (Maroma 12:9) Mu hupule manzwi a toho ya lusika Jobo ya naa bulezi kuli: “Ni ezize tumelelano ni meeto a ka.” (Jobo 31:1) Kaniti, kuli ba ambuke nto ifi kamba ifi ye kona ku ba libisa kwa bubuki, Bakreste ba niti ba itusisa meeto a bona ka buiswalo mi ba ambuka ku talima mutu wa silama si sili ye ba si ka nyalana ni yena ka ku mu lakaza.—Mu bone taba ye fa makepe 219-21.

18. (a) Jehova u nga cwañi bubuki? (b) Sibi sa bubuki si swana cwañi ni sa ku lapela milimu?

¹⁸ Jehova u nga cwañi bubuki? Mulao wa Mushe u lu tusa ku ziba mwa ngela taba yeo Jehova. Mwa Isilaele, bubuki ni ku lapela milimu ki ye miñwi ya milatu ya naa kona ku bulaelwa mutu. (Livitike 20:2, 10) Kana mwa bona libi ze peli zeo mo li swanela? Taba ki ye: Muisilaele ya naa lapela milimu naa loba bulikani bwa hae ni Jehova. Kamukwaoswana, Muisilaele ya naa eza bubuki naa loba bulikani bwa hae ni mutu ya nyalani ni yena. Sibeli sa bona ne ba eza ka bupumi. (Exoda 19:5, 6; Deuteronoma 5:9; Malaki 2:14) Kacwalo kaufela ne ba na ni mulatu ku Jehova, Mulimu ya sepahala ni ya lukile.—Samu 33:4.

19. Ki sika mañi se si kona ku tusa mutu ku zwelapili ku lika ka taata ku ambuka bubuki, mi ki kabakalañi?

¹⁹ Ki niti kuli Bakreste ha ba si ka tamwa ki Mulao wa Mushe. Niteñi, ku hupula kuli mwa Isilaele wa kwaikale bubuki ne li sibi se situna ku kona ku tusa Bakreste ku zwelapili ku lika ka taata ku sa buka. Kabakalañi? Ha mu nahane taba ye: Kana mwa kona ku ya mwa keleke ni ku kubama ku kalisa ku lapela siswaniso? Mwendi mu ka li, ‘Ha ni koni ku eza cwalo ni hanyinyani!’ Kono kana mwa kona ku eza cwalo ha ne mu ka sepiswa ku fiwa masheleñi a mañata-ñata? Mwendi mu ka alaba kuli, ‘Ki mo ni ka shwela ku eza cwalo! Kaniti, Mukreste wa niti ha koni nihaiba feela ku ba ni mulelo wa ku  swabisa Jehova ka ku lapela siswaniso. Kamukwaoswana, Bakreste ha ba swaneli nihaiba feela ku hupula za ku swabisa Mulimu wa bona Jehova hamohocwalo ni mutu ye ba nyalani ni yena ka ku eza bubuki—ibe kuli ki nto mañi ye kona ku ba tahiseza ku eza cwalo. (Samu 51:1, 4; Makolose 3:5) Ni kamuta ha lu lati ku eza nto ye ka nyakalalisa Satani ni ku swabisa maswe Jehova hamohocwalo ni tukiso ye kenile ya linyalo.

20. Ki sika mañi se si ezahalile mwa manyalo a mañwi? Mu fe mutala.

²⁰ Kwandaa ku ambuka feela mikwa ye sa kutekisi linyalo, ki lika mañi ze ñwi ze mu kona ku eza ze ka mi tusa kuli mu kale ku kuteka bakumina hape? Ha lu alabeñi puzo yeo ka ku itusisa mutala: Mu bapanye tukiso ya linyalo kwa ndu. Mi manzwi ani a mande, likezo ze nde, ni lika ze ñwi ze nde ze ba ezezananga batu ba ba nyalani mu li nge sina likabiso ze bonahalisa hande ndu yeo. Haiba mwa utwana hande ni bakumina, linyalo la mina li swana sina ndu ye kabisizwe hande ka likabiso za mubala o munde o kateleha. Lilato la mina mwa linyalo ha li zamaya li fola, fo kona kuli mu sweli ku latehelwa ki likabiso zeo hanyinyani-hanyinyani ku siya linyalo la mina li si na nihaiba kabiso i liñwi. Bakeñisa kuli mu na ni takazo ya ku mamela taelo ya Bibele ya kuli “linyalo li kutekiwe,” mu ka bata ku cinca muinelo wo. Hanili ku lukisa linyalo la mina kuli li konde ki nto ya butokwa hahulu ye mu tokwa ku eza. Kono mu kona ku eza cwañi cwalo? Linzwi la Mulimu li li: “Butali ki muyahisi wa ndu, ngana ki mukondisi wa yona; ka zibo mandu a ka tala maluwo, ni za butokwa, ni ze tabisa.” (Liproverbia 24:3, 4) Mu nyakisise manzwi ao mwa amela taba ya linyalo.

21. Lu kona cwañi ku tiisa linyalo la luna hanyinyani-hanyinyani? (Mu bone ni  taba ye fa likepe 131.)

²¹ A mañwi a ‘maluwo a butokwa’ a swanela ku ba mwa lapa le li tabile ki mikwa ye minde ye cwale ka lilato, sabo  ya ku saba Mulimu, ni tumelo ye tiile. (Liproverbia 15:16, 17; 1 Pitrosi 1:7) Mikwa yeo i tiisa linyalo. Kono kana mu lemuhile mo i tazelizwe ndu ye se bulezwi yeo ka maluwo a butokwa? I talizwe “ka zibo.” Kaniti, zibo ye mwa Bibele ya kona ku cinca minahano ya batu ni ku ba susueza ku kalisa ku latana hape haiba ba i sebelisa. (Maroma 12:2; Mafilipi 1:9) Kacwalo, nako kaufela fo mu inela hamoho ni bakumina ku ituta Bibele inge cwalo ka ku nyakisisa liñolo la zazi kamba taba ye tomile fa Bibele ye mwa Tawala ya Mulibeleli kamba mwa Mu Zuhe! ye bulela za manyalo, ku swana inge mu sweli ku tatuba kabiso ye ñwi ye kona ku bonahalisa hande ndu ya mina. Lilato la mina ku Mulimu ha li mi susueza ku itusisa kelezo ye mu sa zo ituta yeo mwa linyalo la mina, ku swana inge mu tisa kabiso yeo mwa “mandu” a mwahali. Mi ka ku eza cwalo, lika ze ñwi ze nde ze ne mu ikolanga mwa linyalo la mina sapili li kana za kuta hape.

22. Ki tabo mañi ye lu ka ba ni yona haiba lu lika ka taata ku peta buikalabelo bwa luna mwa ku tiisa linyalo la luna?

²² Ki niti kuli ku kutisa likabiso zeo mwa linyalo la mina i liñwi ka i liñwi ki nto ye kona ku nga nako ni ye tokwa buikatazo. Kono haiba mu lika ka taata ku peta kwateñi buikalabelo bwa mina, mu ka ba ni tabo ye tuna ye tiswa ki ku ziba kuli mu sweli ku mamela taelo ya Bibele ye li: “Mu [beyane] kwapili ka ku fanana likute.” (Maroma 12:10; Samu 147:11) Mi sa butokwa ni ku fita kikuli, buikatazo bwa mina bwa ku kuteka linyalo la mina bu ka mi tusa ku tiiseza mwa lilato la Mulimu.