1-3. (a) Nĩ ciũria irĩkũ tũkwarĩrĩria? (b) Nĩ maũndũ marĩkũ mana ma bata mũno harĩ ũthathaiya mũtheru tũkwarĩrĩria? (Rora mbica kĩambĩrĩria-inĩ gĩa gĩcunjĩ gĩkĩ.)

 HABILI aakoretwo arĩithĩtie nyamũ ciake na njĩra ya wendo kuuma o rĩrĩa ciaciarirũo. Mũthenya ũmwe agĩthuthuria rũũru rwake. Agĩcoka agĩthuura imwe, agĩcithĩnja, na agĩcirutĩra Ngai irĩ kĩheo. Hihi gĩĩko kĩu kĩa ũthathaiya, gĩekirũo nĩ mũndũ ũtarĩ mũkinyanĩru nĩ gĩetĩkĩrĩkire nĩ Jehova?

² Mũtũmwo Paulo aatongoririo nĩ roho kwandĩka ũũ ũhoro wĩgiĩ Habili: “Ngai nĩ eetĩkĩrire iheo ciake.” No Jehova nĩ aaregire igongona rĩa Kaini. (Thoma Ahibirania 11:4.) Ũndũ ũcio nĩ ũroimĩria ciũria tũrabatara kwarĩrĩria. Nĩ kĩĩ gĩatũmire Ngai etĩkĩre ũthathaiya wa Habili no akĩrega wa Kaini? Nĩ maũndũ marĩkũ tũngĩĩruta kuumana na kĩonereria gĩa Kaini na Habili na kĩa andũ angĩ arĩa magwetetwo thĩinĩ wa Ahibirania mũrango wa 11? Macokio ma ciũria icio nĩ megũtũteithia gũtaũkĩrũo wega makĩria nĩ maũndũ marĩa mahutĩtio nĩ ũthathaiya mũtheru.

³ Tũkĩarĩrĩria na njĩra nguhĩ maũndũ marĩa meekĩkire kuuma hĩndĩ ya Habili nginya matukũ-inĩ ma Ezekieli, rora wone maũndũ maya mana ma bata mũno marĩa mabataranagia nĩguo ũthathaiya wĩtĩkĩrĩke harĩ Ngai: Ũrĩa ũramũkĩra agĩrĩirũo gũkorũo arĩ Jehova,  mũthemba wagĩrĩirũo gũkorũo ũrĩ ũrĩa mwega biũ, njĩra ĩrĩa ĩrahũthĩrũo yagĩrĩirũo gũkorũo ĩtĩkĩrĩkĩte nĩ Ngai, na muoroto wa mũndũ ũrĩa ũrathathaiya wagĩrĩire gũkorũo ũrĩ mwega.

4, 5. Nĩ kĩĩ gĩateithirie Kaini kũmenya atĩ Jehova nĩwe ũngĩamũkĩrire kĩheo gĩake?

⁴ Thoma Kĩambĩrĩria 4:2-5. Kaini nĩ aamenyaga atĩ ũrĩa ũngĩamũkĩrire kĩheo gĩake nĩ Jehova. Aarĩ na mahinda ma kũigana na mweke wa kwĩruta ũhoro wĩgiĩ Jehova. Marĩ na mũrũ wa nyina Habili, no kũhoteke maarĩ na mĩaka hakuhĩ 100 rĩrĩa maarutire iheo ciao. a Marĩ o tũmwana tũnini, Kaini na Habili maarerirũo makĩmenyaga ũhoro wĩgiĩ mũgũnda wa Edeni, na hihi makĩonaga mũgũnda ũcio mũnoru ũrĩ haraya. Hatarĩ nganja nĩ mangĩonire akerubi mahingĩte njĩra ya gũthiĩ mũgũnda-inĩ ũcio. (Kĩam. 3:24) No mũhaka akorũo aciari ao nĩ maamerĩte atĩ Jehova nĩwe wombĩte indo ciothe iria irĩ muoyo na atĩ muoroto wake wa kĩambĩrĩria warĩ ngũrani na ũrĩa maatũũraga hĩndĩ ĩyo—kũhinyĩrĩrĩka o kahora merekeire gũkua. (Kĩam. 1:24-28) Kũmenya maũndũ macio no gũkorũo nĩkuo gwatũmire Kaini one atĩ nĩ aagĩrĩirũo kũrutĩra Ngai kĩheo.

⁵ Nĩ ũndũ ũrĩkũ ũngĩ hihi watũmire Kaini arute igongona? Jehova nĩ aarathĩte atĩ nĩ kũngĩkoimĩra “mbeũ,” mũndũ ũrĩa ũngĩkaahehenja mũtwe wa “nyoka” ĩrĩa yaheenereirie Hawa ĩgĩtũma atue itua rĩũru. (Kĩam. 3:4-6, 14, 15) Tondũ Kaini nĩwe warĩ irigithathi, no kũhoteke eeciragia atĩ nĩwe “mbeũ” ĩyo yeranĩirũo. (Kĩam. 4:1) Makĩria ma ũguo, Jehova ndaatigĩte kwaranĩria na andũ acio ehia; o na thutha wa Adamu kwĩhia, Ngai nĩ aaririe nake, hihi kũgerera mũraika. (Kĩam. 3:8-10) Na Jehova nĩ aaririe na Kaini thutha wake kũruta igongona. (Kĩam. 4:6) Hatarĩ nganja, Kaini nĩ aamenyaga atĩ Jehova nĩwe wagĩrĩirũo kũheo ũthathaiya.

6, 7. Hihi haarĩ na thĩna na mũthemba wa igongona rĩrĩa Kaini aarutire kana njĩra ĩrĩa aarutire nayo? Taarĩria.

⁶ Nĩ kĩĩ hihi gĩagĩtũmire Jehova age gwĩtĩkĩra igongona rĩa Kaini? Hihi mũthemba wa kĩheo gĩake nĩguo warĩ na thĩna? Bibilia ndiugĩte. Yugĩte tu atĩ Kaini aarehire ‘maciaro ma mũgũnda.’ Thutha ũcio Jehova nĩ oonanirie thĩinĩ wa Watho ũrĩa aaheire Musa atĩ igongona ta rĩu nĩ rĩngĩetĩkĩrĩkire. (Ndar. 15:8, 9) Ningĩ ta wĩcirie ũhoro wa ihinda rĩu. Ihinda-inĩ rĩu, andũ maarĩaga o maciaro ma mũgũnda. (Kĩam. 1:29) Na tondũ hĩndĩ ĩyo tĩri ũrĩa warĩ nja ya mũgũnda wa Edeni nĩ warumĩtwo nĩ Ngai, no mũhaka akorũo Kaini nĩ aarutĩte wĩra mũritũ mũno nĩguo agĩe na maciaro macio. (Kĩam. 3:17-19) Aarutire irio cia gũtũũria mũndũ muoyo iria aathithinĩire! O na kũrĩ ũguo, Jehova ndeetĩkĩrire igongona rĩa Kaini.

⁷ Hihi njĩra ĩrĩa yahũthĩrirũo kũruta kĩheo kĩu nĩyo yarĩ na thĩna? Hihi Kaini nĩwe waagire kũruta kĩheo kĩu na njĩra ĩngĩtĩkĩrĩka? Kũroneka ta atarĩ guo. Nĩkĩ? Tondũ rĩrĩa Jehova aaregire igongona  rĩa Kaini, ndaamenereirie njĩra ĩrĩa igongona rĩu rĩarutirũo nayo. O na gũtirĩ handũ hagwetete ũrĩa Kaini kana Habili maarutire magongona mao. Angĩkorũo nĩ ũguo-rĩ, thĩna warĩ ũrĩkũ?

8, 9. (a) Jehova aagire gwĩtĩkĩra Kaini na igongona rĩake nĩkĩ? (b) Nĩ ũndũ ũrĩkũ wonaga ũrĩ wa mwanya wĩgiĩ ũhoro ũrĩa Bibilia yugaga ũkoniĩ Kaini na Habili?

⁸ Ciugo iria Paulo aatongoririo nĩ roho kwandĩkĩra Ahibirania cionanagia atĩ muoroto ũrĩa Kaini aarĩ naguo akĩruta igongona rĩu ndwarĩ mwega. Kaini ndaarĩ na wĩtĩkio. (Ahib. 11:4; 1 Joh. 3:11, 12) Nĩkĩo Jehova ateetĩkĩrire Kaini we mwene o hamwe na igongona rĩake. (Kĩam. 4:5-8) Jehova nĩ Mũciari ũrĩ wendo, na kwoguo nĩ aageririe kũrũnga mũrũwe arĩ na tha. No Kaini nĩ aaregire ũteithio wa Jehova. Ngoro ya Kaini ya mũhaano nĩ yathũkĩtio nĩ ciĩko cia mwĩrĩ ũtarĩ mũkinyanĩru—“ũthũ, ngũĩ, ũiru.” (Gal. 5:19, 20) Ngoro thũku ya Kaini nĩ yatũmire nginya maũndũ mangĩ mega megiĩ ũthathaiya wake matuĩke ma tũhũ. Kĩonereria gĩake gĩtũrutaga atĩ ũthathaiya mũtheru nĩ makĩria ma kuonania na nja atĩ nĩ twĩrutĩire harĩ Jehova.

⁹ Bibilia nĩ ĩtwĩraga maũndũ maingĩ megiĩ Kaini—nĩ tũthomaga ũrĩa Jehova aamwĩrire na ũrĩa Kaini aamũcokeirie, na nginya marĩĩtwa ma ciana ciake na ũhoro wĩgiĩ maũndũ mamwe ciekire. (Kĩam. 4:17-24) No ha ũhoro wĩgiĩ Habili, hatirĩ handũ hoigĩte kana nĩ aagĩire ciana, na hatirĩ ũndũ ooigire wandĩkĩtwo Bibilia-inĩ. O na kũrĩ ũguo, ciĩko cia Habili no itwaragĩria nginya ũmũthĩ. Na njĩra ĩrĩkũ?

10. Habili aaigire kĩonereria kĩa ũthathaiya mũtheru na njĩra ĩrĩkũ?

¹⁰ Habili aarutĩire Jehova igongona rĩake, tondũ wa kũmenya atĩ ũrĩa ũramũkĩra kĩheo gĩake agĩrĩirũo gũkorũo arĩ o Jehova wiki. Mũthemba wa kĩheo kĩrĩa Habili aarutire warĩ mwega biũ tondũ aathuurire “marigithathi mamwe ma rũũru rwake.” O na gũtuĩka tũtiĩrĩtwo kana nĩ aahũthĩrire kĩgongona kana ndaahũthĩrire, hatarĩ nganja njĩra ĩrĩa aahũthĩrire kũruta kĩheo gĩake yarĩ njĩtĩkĩrĩku. No ũndũ ũrĩa wĩyumĩrĩtie wĩgiĩ kĩheo kĩa Habili, nĩ muoroto ũrĩa aarĩ naguo agĩkĩruta, na nĩ twĩrutaga na kĩonereria kĩu o na thutha wa mĩaka ta ngiri ithathatũ. Habili aatindĩkirũo nĩ wĩtĩkio wake harĩ Ngai na wendo wake harĩ ithimi cia Jehova cia ũthingu. Tũmenyaga ũguo atĩa?

11. Nĩ kĩĩ gĩatũmire Jesu oige atĩ Habili aarĩ mũndũ mũthingu?

¹¹ Amba wĩcirie ũrĩa Jesu ooigire ũhoro wĩgiĩ Habili, mũndũ ooĩ wega. Jesu aarĩ igũrũ rĩrĩa Habili aarĩ muoyo. Jesu nĩ aakenagio mũno nĩ mũrũ ũcio wa Adamu. (Thim. 8:22, 30, 31; Joh. 8:58; Kol. 1:15, 16) Kwoguo Jesu aaragia ũhoro wa ũndũ eeyoneire rĩrĩa ooigire atĩ Habili aarĩ mũndũ mũthingu. (Mat. 23:35) Mũndũ mũthingu nĩ ũrĩa wĩtĩkagĩra atĩ Jehova nĩwe wagĩrĩirũo kũiga ithimi cia wega na ũũru. No nĩ ekaga makĩria ma ũguo, nĩ onanagia kũgerera ciugo na ciĩko ciake atĩ nĩ aretĩkania na ithimi icio. (Ringithania Luka 1:5, 6.) Nĩ habataraga ihinda nĩguo mũndũ amenyeke  atĩ akoragwo arĩ mũndũ mũthingu. Nĩ ũndũ ũcio, o na mbere ya Habili kũrutĩra Ngai kĩheo, no mũhaka akorũo nĩ ooĩkaine atĩ nĩ aaikaraga kũringana na ithimi cia Jehova. Hatarĩ nganja ndwarĩ ũndũ mũhũthũ gwĩka ũguo. No kũhoteke mũrũ wa nyina ũrĩa mũkũrũ ndaarĩ kĩonereria kĩega tondũ ngoro yake nĩ yathũkĩte. (1 Joh. 3:12) Nyina wao nĩ aagĩte gwathĩkĩra rĩathani rĩa ĩmwe kwa ĩmwe kuuma kũrĩ Ngai, na ithe nĩ aaremeire Jehova, akĩenda gwĩtuagĩra wega na ũũru. (Kĩam. 2:16, 17; 3:6) Habili nĩ oonanirie ũmĩrĩru mũnene rĩrĩa aathuurire kũrũmĩrĩra njĩra ngũrani na ya arĩa angĩ famĩlĩ-inĩ yao!

12. Ngũrani ĩrĩa nene gatagatĩ ga Kaini na Habili nĩ ĩrĩkũ?

¹² Ningĩ, rora ũrĩa mũtũmwo Paulo oonanirie ũrĩa ngumo ya wĩtĩkio ĩtwaranaga na ya ũthingu. Paulo aandĩkire ũũ: “Nĩ ũndũ wa wĩtĩkio, Habili aarutĩire Ngai igongona rĩega gũkĩra rĩrĩa rĩa Kaini, na kũgerera harĩ wĩtĩkio ũcio akĩrutĩrũo ũira atĩ aarĩ mũthingu.” (Ahib. 11:4) Ciugo cia Paulo ironania atĩ ngũrani na Kaini, Habili aatindĩkirũo nĩ wĩtĩkio wa ihinda iraihu na wa kuuma ngoro harĩ Jehova na harĩ njĩra Yake ya gwĩka maũndũ.

13. Kĩonereria kĩa Habili kĩratũruta atĩa?

¹³ Kĩonereria kĩa Habili kĩratũruta atĩ ũthathaiya mũtheru no uumire harĩ ngoro ĩrĩ na mĩoroto mĩega, ngoro ĩrĩ na wĩtĩkio mũrũmu harĩ Jehova na ĩretĩkania biũ na ithimi ciake cia ũthingu. Makĩria ma ũguo, tũreruta atĩ ũthathaiya mũtheru nĩ makĩria ma gĩĩko kĩmwe gĩa kwĩrutĩra harĩ Ngai. Ũhutĩtie ũtũũro witũ wothe, na mĩthiĩre itũ yothe.

14. Jehova eetĩkĩrire iheo iria ciarutirũo nĩ Nuhu, Iburahimu, na Jakubu nĩkĩ?

¹⁴ Habili aarĩ mũndũ wa mbere ũtarĩ mũkinyanĩru kũrutĩra Jehova ũthathaiya mũtheru, no hatarĩ nganja ndaarĩ wa mũico. Mũtũmwo Paulo nĩ agwetete andũ angĩ maathathayagia Jehova na njĩra ĩretĩkĩrĩka, ta Nuhu, Iburahimu, na Jakubu. (Thoma Ahibirania 11:7, 8, 17-21.) Ũtũũro-inĩ wao, kũrĩ hĩndĩ athuri acio ehokeku maarutĩire Jehova igongona, na Ngai agĩtĩkĩra iheo ciao. Nĩkĩ? Tondũ athuri acio to magongona maarutire, no ningĩ nĩ maahingirie maũndũ mothe ma bata mũno marĩa mabataranagia harĩ ũthathaiya mũtheru. Ta wĩcirie ũhoro wa cionereria ciao.

15, 16. Nuhu aahingirie atĩa maũndũ mana ma bata marĩa mabataranagia harĩ ũthathaiya mũtheru?

¹⁵ Nuhu aaciarirũo mĩaka 126 thutha wa Adamu gũkua; o na kũrĩ ũguo, aakũrĩire thĩinĩ wa thĩ yaiyũire ũthathaiya wa maheeni. b (Kĩam. 6:11) Harĩ famĩlĩ ciothe iria ciarĩ gũkũ thĩ kahinda kanini mbere ya Mũiyũro, no Nuhu wiki hamwe na famĩlĩ yake maatungatagĩra Jehova na njĩra ĩretĩkĩrĩka. (2 Pet. 2:5) Thutha wa kũhonoka Mũiyũro, Nuhu nĩ aaiguire atindĩkwo gwaka kĩgongona, na nĩkĩo kĩa mbere kĩgwetetwo thĩinĩ wa Bibilia, na akĩrutĩra Jehova magongona. Kũgerera gĩĩko kĩu gĩa kuuma ngoro, Nuhu nĩ aarutire famĩlĩ yake o hamwe na andũ angĩ arĩa mangĩoimanire nake  ũndũ wa bata, atĩ ũrĩa ũramũkĩra ũthathaiya agĩrĩirũo gũkorũo arĩ o Jehova wiki. Harĩ nyamũ ciothe iria ciarĩ kuo ingĩarutirũo igongona, Nuhu aathuurire “imwe cia nyamũ iria ciothe itarĩ thahu na imwe cia ciũmbe ciothe iria ciũmbũkaga iria itarĩ thahu.” (Kĩam. 8:20) Icio ciarĩ mũthemba ũrĩa mwega biũ wa magongona tondũ Jehova we mwene nĩ ooigĩte atĩ itiarĩ na thahu.—Kĩam. 7:2.

¹⁶ Nuhu aarutire magongona macio ma njino igũrũ rĩa kĩgongona kĩu aakire. Hihi njĩra ĩyo ya ũthathaiya yarĩ njĩtĩkĩrĩku? Ĩĩ. Bibilia yugaga atĩ Jehova nĩ aakenirio nĩ mũtararĩko wa igongona rĩu na akĩrathima Nuhu na ariũ ake. (Kĩam. 8:21; 9:1) O na kũrĩ ũguo, gĩtũmi kĩrĩa kĩnene gĩatũmire Jehova etĩkĩre igongona rĩu, nĩ muoroto wa Nuhu wa kũrĩruta. Magongona macio maarĩ ũndũ ũngĩ woonanagia atĩ Nuhu aarĩ na wĩtĩkio mũrũmu harĩ Jehova na harĩ njĩra Yake ya gwĩka maũndũ. Tondũ hingo ciothe Nuhu nĩ aathĩkagĩra Jehova na akarũmia ithimi Ciake, Bibilia yugaga “nĩ aatwaranaga na Ngai ũrĩa wa ma.” Nĩ ũndũ ũcio, Nuhu atũire oĩkaine atĩ aarĩ mũndũ mũthingu.—Kĩam. 6:9; Ezek. 14:14; Ahib. 11:7.

17, 18. Iburahimu aahingirie atĩa maũndũ mana ma bata marĩa mabataranagia harĩ ũthathaiya mũtheru?

¹⁷ Iburahimu aathiũrũrũkĩirio nĩ ũthathaiya wa maheeni. Itũũra rĩa Uru, kũrĩa Iburahimu aaikaraga, rĩarĩ na hekarũ nene ya gũtĩa ngai ya mweri yetagwo Nanna. c O na ithe wa Iburahimu, kũrĩ hĩndĩ aathathayagia ngai cia maheeni. (Josh. 24:2) Ĩndĩ Iburahimu aathuurire gũthathaiya Jehova. No kũhoteke eerutire ũhoro wĩgiĩ Ngai ũrĩa wa ma kuuma harĩ Shemu gukawe wa tene, ũrĩa warĩ mũrũ wa Nuhu. Nĩ maatũũranirie hĩndĩ ĩmwe ihinda rĩa mĩaka 150.

¹⁸ Iburahimu nĩ aarutire magongona maingĩ ũtũũro-inĩ wake wothe. No hingo ciothe ũrĩa waamũkagĩra ciĩko icio cia ũthathaiya aarĩ Jehova, ũrĩa tu wagĩrĩirũo gũciamũkĩra. (Kĩam. 12:8; 13:18; 15:8-10) Hihi Iburahimu nĩ eehaarĩirie kũrutĩra Jehova mũthemba ũrĩa mwega biũ wa igongona? Kĩũria kĩu nĩ gĩacokirio wega biũ rĩrĩa Iburahimu oonanirie atĩ nĩ eehaarĩirie kũruta Isaaka, mũrũ wake ũrĩa eendete, arĩ igongona. Hĩndĩ ĩyo Jehova nĩ aataarĩirie ĩmwe kwa ĩmwe njĩra ĩrĩa Iburahimu aagĩrĩirũo kũhũthĩra akĩruta igongona rĩu. (Kĩam. 22:1, 2) Na Iburahimu nĩ eehaarĩirie kũrũmĩrĩra ũtongoria ũcio maũndũ-inĩ mothe. Jehova nĩwe wagirĩrĩirie Iburahimu kũũraga mũrũwe. (Kĩam. 22:9-12) Jehova eetĩkĩrire ciĩko cia ũthathaiya cia Iburahimu tondũ aaciĩkire arĩ na mĩoroto mĩega. Paulo aandĩkire ũũ: “Iburahimu aagĩire na wĩtĩkio harĩ Jehova, na ũndũ ũcio ũgĩtarũo atĩ nĩ ũthingu harĩ we.”—Rom. 4:3.

19, 20. Jakubu aahingirie atĩa maũndũ mana ma bata marĩa mabataranagia harĩ ũthathaiya mũtheru?

¹⁹ Jakubu aahũthĩrire ũtũũro wake mũnene Kanaani, bũrũri ũrĩa Jehova eerĩire Iburahimu hamwe na njiarũa ciake. (Kĩam. 17:1, 8) Andũ a kũu meeingĩrĩtie ũthathaiya-inĩ mũũru mũno nginya Jehova akiuga atĩ bũrũri ũcio “nĩ ũgũtahĩka aikari a kuo.” (Alaw. 18:24, 25) Jakubu arĩ na mĩaka 77 nĩ ooimire Kanaani, akĩhikania,  na thutha ũcio agĩcoka arĩ na famĩlĩ nene. (Kĩam. 28:1, 2; 33:18) No andũ amwe thĩinĩ wa famĩlĩ yake nĩ meeingĩrĩtie ũthathaiya-inĩ wa maheeni. O na kũrĩ ũguo, rĩrĩa Jehova eerire Jakubu athiĩ Betheli agaake kĩgongona, Jakubu eetĩkĩrire o na ihenya. Aambire akĩra famĩlĩ yake ũũ: “Eheriai ngai ngʼeni iria irĩ gatagatĩ-inĩ kanyu, na inyuĩ ene mwĩtherie.” Agĩcoka akĩrũmĩrĩra maũndũ marĩa eerĩtwo arĩ na wĩhokeku.—Kĩam. 35:1-7.

²⁰ Jakubu nĩ aakire igongona cigana ũna thĩinĩ wa Bũrũri wa Kĩĩranĩro, no hingo ciothe ũrĩa waamũkagĩra ũthathaiya wake aarĩ Jehova. (Kĩam. 35:14; 46:1) Mũthemba wa magongona make, njĩra yake ya gũthathaiya Ngai, na muoroto wake wa gwĩka ũguo, nĩ maũndũ maatũmire Bibilia yuge atĩ Jakubu aarĩ “mũndũ ũtaarĩ ũcuke,” ciugo iria itaaragĩria andũ arĩa metĩkĩrĩkĩte nĩ Ngai. (Kĩam. 25:27) Kũgerera ũtũũro wake wothe, Jakubu nĩ aaigire kĩonereria kĩega gĩa kũrũmĩrĩrũo nĩ rũrĩrĩ rwa Isiraeli, rũrĩa rwoimanire nake.—Kĩam. 35:9-12.

21. Nĩ maũndũ marĩkũ tũngĩĩruta megiĩ ũthathaiya mũtheru kuumana na cionereria iria ciaigirũo nĩ athuri acio ehokeku?

²¹ Nĩ maũndũ marĩkũ tũngĩĩruta megiĩ ũthathaiya mũtheru kuumana na cionereria iria ciaigirũo nĩ athuri acio ehokeku? O tao, tũkoragwo tũthiũrũrũkĩirio nĩ andũ, na hihi nginya andũ a famĩlĩ citũ, arĩa mangĩtũhĩngĩca tũremwo nĩ kũhe Jehova wĩrutĩri wa ngoro yothe. Nĩguo tũhote kũregana na hatĩka ta icio, no mũhaka tũkũrie wĩtĩkio mũrũmu harĩ Jehova na tũkorũo na ma atĩ ithimi ciake cia ũthingu nĩcio njega biũ. Tuonanagia wĩtĩkio ta ũcio na njĩra ya gwathĩkĩra Jehova na kũhũthĩra mahinda maitũ, hinya witũ, na indo citũ kũmũtungatĩra. (Mat. 22:37-40; 1 Kor. 10:31) Na githĩ ti ũndũ wa gwĩkĩra ngoro mũno kũmenya atĩ Jehova nĩ atuonaga tũrĩ athingu rĩrĩa twamũthathaiya kũringana na ũhoti witũ wothe, tweka ũguo na njĩra ĩrĩa atwĩrĩte, na tũrĩ na mĩoroto mĩega!—Thoma Jakubu 2:18-24.

22-24. Watho watĩtĩrithĩtie atĩa ũhoro wĩgiĩ ũrĩa waagĩrĩirũo kwamũkĩra magongona, mũthemba wa magongona, na njĩra ĩrĩa Aisiraeli maagĩrĩirũo kũhũthĩra makĩruta magongona mao?

²² Jehova nĩ aaheire njiarũa cia Jakubu Watho ũrĩa wamahotithirie kũmenya wega maũndũ marĩa Jehova eendaga meke. Mangĩathĩkĩire Jehova, mangĩatuĩkire ‘kĩndũ gĩake kĩa mwanya’ na “rũrĩrĩ rwamũre.” (Tham. 19:5, 6) Ta rora ũrĩa Watho ũcio watĩtĩrithirie maũndũ mana ma bata harĩ ũthathaiya mũtheru.

²³ Jehova nĩ oonanirie wega ũrĩa waagĩrĩirũo kwamũkĩra ũthathaiya wa Aisiraeli. Jehova ooigire ũũ: “Ndũkanagĩe na ngai ingĩ tiga niĩ.” (Tham. 20:3-5) Magongona marĩa maamũrutagĩra maagĩrĩirũo gũkorũo marĩ mũthemba ũrĩa mwega biũ. Kwa ngerekano, nyamũ iria ciarutagwo magongona ciaagĩrĩire gũkorũo itarĩ na kaũgũ kana wathe o wothe. (Alaw. 1:3; Gũcok. 15:21; ringithania Malaki 1:6-8.) Alawii nĩ maagunĩkaga kuumana na iheo iria ciarutagĩrũo  Jehova, ĩndĩ o nao nĩ maarutaga magongona nĩ ũndũ wao ene. Iheo iria maarutaga ciaagĩrĩire gũkorũo irĩ “iria njega biũ kuuma kũrĩ iheo ciothe iria” maaheagwo. (Ndar. 18:29) Ũhoro-inĩ wĩgiĩ njĩra yao ya gũthathaiya, Aisiraeli nĩ maaheetwo ũtongoria wa ĩmwe kwa ĩmwe wĩgiĩ indo iria mangĩarutire irĩ magongona, kũrĩa mangĩarutĩire, na ũrĩa mangĩarutĩire Jehova magongona macio. Maaheetwo mawatho makĩria ma 600 ma gũtongoria mĩthiĩre yao, na makĩrũo ũũ: “Mwagĩrĩirũo kwĩmenyerera mwĩkage o ta ũrĩa Jehova Ngai wanyu amwathĩte. Mũtiagĩrĩirũo kũrora mwena wa ũrĩo kana wa ũmotho.”—Gũcok. 5:32.

²⁴ Hihi warĩ ũndũ wa bata harĩ Aisiraeli kũmenya kũrĩa maagĩrĩirũo kũrutĩra magongona mao? Ĩĩ. Jehova eerire andũ ake make gĩikaro kĩrĩa kĩamũre, na nĩkĩo maahũthagĩra nĩ ũndũ wa ũthathaiya mũtheru. (Tham. 40:1-3, 29, 34) Mahinda-inĩ macio, nĩguo magongona ma Aisiraeli metĩkĩrĩke nĩ Ngai, maabataraga kũmatwara gĩikaro-inĩ kĩu kĩamũre. d—Gũcok. 12:17, 18.

25. Ũhoro-inĩ wĩgiĩ kũruta magongona-rĩ, nĩ kĩĩ kĩarĩ kĩa bata makĩria? Taarĩria.

²⁵ O na kũrĩ ũguo, kĩrĩa kĩarĩ kĩa bata o na makĩria nĩ muoroto ũrĩa Mũisiraeli aakoragwo naguo akĩruta kĩheo gĩake! Aagĩrĩirũo gũkorũo agĩtindĩkwo nĩ wendo wake harĩ Jehova na harĩ ithimi  ciake. (Thoma Gũcokerithia Maathani 6:4-6.) Rĩrĩa Aisiraeli maathathayagia Jehova o ta mũtugo, Jehova nĩ aaregire magongona mao. (Isa. 1:10-13) Kũgerera mũnabii Isaia, Jehova ooigire ũũ akĩenda kuonania atĩ ndangĩheeneka nĩ wĩrutĩri ũtaroima ngoro: “Andũ aya . . . maheaga gĩtĩo na mĩromo yao, no ngoro ciao irĩ kũraya na niĩ.”—Isa. 29:13.

26. Hekarũ ĩrĩa yaakirũo nĩ Suleimani yahingagia itemi rĩrĩkũ harĩ ũthathaiya mũtheru kĩambĩrĩria-inĩ?

²⁶ Karine nyingĩ thutha wa Isiraeli gũtonya Bũrũri wa Kĩĩranĩro, Mũthamaki Suleimani nĩ aakire hekarũ nĩ ũndũ wa ũthathaiya mũtheru, ĩrĩa yarĩ na riri mũnene gũkĩra gĩikaro kĩrĩa kĩamũre. (1 Ath. 7:51; 2 Maũ. 3:1, 6, 7) Kĩambĩrĩria-inĩ, ũrĩa waamũkagĩra magongona marĩa maarutagĩrũo hekarũ-inĩ ĩyo aarĩ Jehova wiki. Suleimani hamwe na andũ arĩa maarĩ rungu rwake nĩ maarutaga magongona maingĩ ma mũthemba ũrĩa mwega biũ makĩhũthĩra njĩra ĩrĩa yoonanĩtio Watho-inĩ wa Ngai. (1 Ath. 8:63) No thogora wa nyũmba ĩyo na mũigana wa magongona tiguo watũmaga ũthathaiya ũrĩa warutagĩrũo hekarũ-inĩ ĩyo wĩtĩkĩrĩke nĩ Jehova. Ũndũ ũrĩa wa bata warĩ muoroto wa arĩa maarutaga iheo icio. Suleimani nĩ aatĩtĩrithirie ũndũ ũcio hĩndĩ ya kwamũrũo kwa hekarũ. Ooigire ũũ: “Rekei ngoro cianyu ikorũo ciĩheanĩte biũ harĩ Jehova Ngai witũ na njĩra ya kũrũmagĩrĩra mawatho make na kũrũmagia maathani make o ta ũrĩa gũtariĩ ũmũthĩ.”—1 Ath. 8:57-61.

27. Athamaki a Isiraeli na andũ arĩa maarĩ rungu rwao meekire atĩa, na Jehova ooire ikinya rĩrĩkũ?

²⁷ Ũndũ wa kĩeha nĩ atĩ, Aisiraeli matiathiire na mbere kũrũmĩrĩra ũtaaro wa ũũgĩ wa mũthamaki ũcio. Nĩ maagire kũhingia ũndũ ũmwe kana makĩria harĩ maũndũ marĩa ma bata harĩ ũthathaiya mũtheru. Athamaki a Isiraeli na andũ arĩa maarĩ rungu rwao nĩ maarekire ngoro ciao ithũkio, makĩaga wĩtĩkio harĩ Jehova, na magĩtiganĩria ithimi ciake cia ũthingu. Nĩ ũndũ wa wendo, Jehova nĩ aamatũmagĩra anabii rĩngĩ na rĩngĩ, nĩguo mamarũnge na mamahe mũkaana wĩgiĩ moimĩrĩro ma ciĩko ciao. (Jer. 7:13-15, 23-26) Ũmwe wa anabii acio ehokeku aarĩ Ezekieli. Aatũũraga ihinda rĩa bata mũno historĩ-inĩ ya ũthathaiya mũtheru.

28, 29. Nĩ maũndũ marĩkũ tũĩ megiĩ Ezekieli? (Rora gathandũkũ, “Ezekieli—Ũtũũro Wake na Mahinda Marĩa Aatũũraga.”)

²⁸ Ezekieli nĩ aataũkagĩrũo wega nĩ ũthathaiya ũrĩa wakoragwo hekarũ-inĩ ĩrĩa yaakirũo nĩ Suleimani. Ithe aarĩ mũthĩnjĩri-Ngai, na nĩ aakoragwo na itemi rĩa gũtungata hekarũ-inĩ. (Ezek. 1:3) Ezekieli arĩ mũnini, no kũhoteke kwarĩ na gĩkeno. Hatarĩ nganja ithe nĩ aamũrutire ũhoro wĩgiĩ Jehova na Watho wake. O na ihinda-inĩ rĩrĩa Ezekieli aaciarirũo, ‘ibuku rĩa Watho’ nĩ rĩoonekire hekarũ-inĩ. e Mũthamaki Josia, ũrĩa waathanaga ihinda-inĩ rĩu, nĩ aahutirio mũno nĩ maũndũ marĩa aaiguire nginya akĩongerera kĩyo gĩake gĩa gũtetera ũthathaiya mũtheru.—2 Ath. 22:8-13.

 ²⁹ O ta athuri ehokeku arĩa maarĩ mbere yake, Ezekieli nĩ aahingirie maũndũ mana marĩa mabataranagia harĩ ũthathaiya mũtheru. Twathuthuria ibuku rĩa Ezekieli, nĩ tuonaga atĩ nĩ aatungatĩire Jehova na ngoro yothe, agĩthiĩ na mbere kwĩheana biũ, na agĩĩka maũndũ marĩa Jehova aamwĩrĩte, akĩhũthĩra njĩra ĩrĩa eerĩtwo. Ezekieli eekire maũndũ macio mothe tondũ nĩ aatindĩkagwo nĩ wĩtĩkio wa kuuma ngoro. Andũ aingĩ arĩa maatũũraga ihinda-inĩ rĩake matiahaanaga ũguo. Ezekieli aakũrĩte akĩiguaga morathi ma Jeremia, ũrĩa waambĩrĩirie ũtungata wake mwaka wa 647 M.M.M. na waheanaga mũkaana wĩgiĩ ituĩro rĩa Jehova rĩrĩa rĩarĩ hakuhĩ arĩ na kĩyo.

30. (a) Morathi marĩa maandĩkirũo nĩ Ezekieli maguũragia ũndũ ũrĩkũ? (b) Ũrathi nĩ kĩĩ, na twagĩrĩirũo gũtaũkĩrũo atĩa nĩ morathi marĩa maarathirũo nĩ Ezekieli? (Rora gathandũkũ, “Gũtaũkĩrũo nĩ Morathi ma Ezekieli.”)

³⁰ Ũhoro ũrĩa Ezekieli aatongoririo nĩ roho kwandĩka nĩ wonanagia ũrĩa andũ a Ngai maatiganĩte na ũthathaiya wake na gĩkĩro kĩnene. (Thoma Ezekieli 8:6.) Rĩrĩa Jehova aambĩrĩirie kũherithia Juda, Ezekieli aarĩ ũmwe wa arĩa maatwarirũo ithamĩrio Babuloni. (2 Ath. 24:11-17) O na gũtuĩka nĩ aatwarirũo ithamĩrio, Ezekieli ti kũherithio aaherithagio. Jehova eendaga kũmũhe wĩra angĩarutire gatagatĩ-inĩ ka andũ Ake arĩa maarĩ ithamĩrio. Cioneki na morathi ma kũgegania marĩa maandĩkirũo nĩ Ezekieli monanagia ũrĩa ũthathaiya mũtheru ũngĩacokirio Jerusalemu. No ningĩ nĩ mekaga ũndũ ũngĩ makĩria—nĩ matũteithagia kũmenya ũrĩa ũthathaiya mũtheru ũgaacokio biũ harĩ andũ othe arĩa mendete Jehova.

31. Ibuku rĩrĩ rĩgũtũteithia gwĩka atĩa?

³¹ Icigo-inĩ iria irũmĩrĩire cia ibuku rĩrĩ, nĩ tũkuona ũhoro wĩgiĩ gĩikaro kĩa Jehova, tũmenye ũrĩa ũthathaiya mũtheru wathahirio na gĩkĩro kĩnene, twĩrute ũrĩa Jehova acokagia andũ ake na akamatetera, na tũcũthĩrĩrie ihinda rĩũkĩte rĩrĩa andũ othe magaathathayagia Jehova. Gĩcunjĩ-inĩ kĩrĩa kĩrũmĩrĩire, nĩ tũgũthuthuria kĩoneki kĩa mbere kĩrĩa Ezekieli aandĩkire ũhoro wakĩo. Gĩtũteithagia kũhũũra mbica ya Jehova o hamwe na gĩcunjĩ kĩa igũrũ kĩa ithondeka rĩake, na gĩgatĩtĩrithia nĩkĩ Jehova nowe wiki wagĩrĩire ũthathaiya mũtheru wa kuuma ngoro.