1. Mafya nshi ayabelama ayaba mu ndupwa shimo?

 MOTOKA wa kale e lyo asamfiwa fye kabili bashingako ifya kulenga ukubeeka. Ku bapita nshila alemoneka uwabeeka, kwati fye mupya. Lelo pe samba lya mutika ulemoneka, indalawa shilekubulula ilata lya motoka. E fyo caba na mu ndupwa shimo. Nangu cingatila ku kumona kwa ku nse fyonse filemoneka fye bwino, ukumwentula kulafimba pa mwenso no kukalipwa. Mu ŋanda mulimo fimo ifilekubulula umutende wa lupwa. Amafya yabili ayengambukila ulupwa muli iyi nshila yaba ukukunkuma ku bwalwa e lyo no lukaakala.

2. (a) Imimwene ya Baibolo yaba shani pa lwa kubomfya ubwalwa? (b) Bushe ukukunkuma ku bwalwa cinshi?

² Baibolo taisenuka ukubomfya kwa mu kulinga ukwa bwalwa, lelo ilasenuka ukukolwa. (Amapinda 23:20, 21; 1 Abena Korinti 6:9, 10; 1 Timote 5:23; Tito 2:2, 3) Ukukunkuma ku bwalwa, nangu ni fyo, kwalicila pa kukolwa; kwaba koobelwa kwa mutatakuya ku bwalwa no kukanailama mu kubunwa. Abakunkuma ku bwalwa kuti baba bakalamba. Ku ca bulanda, kuti na kabili baba misepela.

3, 4. Londolola ifyo umunankwe wa mu cupo na bana bambukilwako ku kukunkuma ku bwalwa ukwa wakunkuma.

³ Baibolo kale sana yalangilile ukuti ukubomfya bubi bubi ubwalwa kuti kwafulunganya umutende wa mu lupwa. (Amalango 21:18-21) Ukwambukila kwa kukubulula ukwa kukunkuma ku bwalwa kulomfwika mu lupwa lonse. Umunankwe wa mu cupo kuti aingila mu kushika mu kubombesha kwa kulesha ukunwa kwa wakunkuma ku bwalwa nelyo ukulwisha ukwalukaaluka kwa ncitilo  shakwe. * Kuti pambi aesha ukufiso bwalwa, ukubwitila, ukumufishile ndalama, no kulamupaapaata pa fyo atemwa ulupwa lwakwe, ifyo atemwo bumi, nelyo fye fintu atemwa Lesa—lelo uwakunkuma ku bwalwa atwalilila fye ukunwa. Ilyo amono kuti ukubombesha kwakwe ukwa kunashako ukunwa kwa mulume wakwe tamulefuma nangu cimo, alayumfwa uwapumfyanishiwa kabili uwapelebela. Kuti pambi atendeka ukumfwa umwenso, ubukali, ukuyumfwo wa mulandu, ulukanko, ukusakamikwa, no kubulwo kucindama kwa pa lwakwe.

⁴ Abana balakumwako ku ficitika pa mulandu wa kukunkuma ku bwalwa ukwa mufyashi. Bamo balapumwe cibi. Bambi balacendwa mu kulaala na bo. Kuti pambi baipeela fye no mulandu pa lwa kukunkuma ku bwalwa ukwa mufyashi. Libili libili amaka yabo aya kucetekela bambi yalonaulwa pa mulandu wa ncitilo sha lukaakala isha wakunkuma ku bwalwa. Pa mulandu wa kuti tabengalanda mu kukakuka pa cilecitika pa ŋanda, abana kuti pambi basambilila ukutitikisha ukuyumfwa kwabo, kabili ilingi line mulafuma ukucenwa kwa ku mubili. (Amapinda 17:22) Abana ba musango yo kuti bakula fye no ku kwine kukanaicetekela nelyo ukukanacindama ukufika fye na mu bukulu.

5. Ni shani fintu ukukunkuma ku bwalwa kwingabombwapo, kabili mulandu nshi ici cabele cakosa?

⁵ Nangu cingatila aba mu bulashi abengi batila ukukunkuma ku bwalwa te kuti kuposhiwe, abengi basumino kuti ukupuupuutuka kumo kuti kwacitikako ukupitila muli programu wa kutalukililako fye ku bwalwa. (Linganyako Mateo 5:29.) Nangu cibe fyo, ukufwayo kuti mupeele ukwaafwa ku wakunkuma ku bwalwa kwalyanguko kusosa lelo takwayanguko kubombelapo, apantu ilingi line alakaana ukuti takwata ubwafya. Nangu ni fyo, lintu  aba mu lupwa bacitapo cimo ku kubomba ne nshila intu uko kukunkuma ku bwalwa kubambukililemo, uwakunkuma ku bwalwa kuti atendeka ukwiluko kuti alikwato bwafya. Shiŋanga wa fya cipatala umo uwabelesha mu kwaafwa abakunkuma ku bwalwa ne ndupwa shabo atile: “Ndemona icikalamba fye ca kuti ulupwa lulebomba fye imilimo ya lyonse mu nshila iingabawamina. Uwakunkuma ku bwalwa akaya alemona ubupusano ubukabapo pa kati kakwe no lupwa lonse.”

6. Ni ntulo nshi iyawamisha iya kufunda pa ndupwa ishaba na umo uwakunkuma ku bwalwa?

⁶ Nga mwalibamo uwakunkuma ku bwalwa mu lupwa lwenu, ukufunda kwapuutwamo ukwa mu Baibolo kuti kwamwaafwa ukwikala mu nshila yawamisha. (Esaya 48:17; 2 Timote 3:16, 17) Languluka ifishinte fimo fimo ifyayafwilisha indupwa ukubomba mu kutunguluka no kukunkuma ku bwalwa.

7. Nga ca kuti umo mu lupwa aliba uwakunkuma ku bwalwa, nani uwashingamwa?

⁷ Wilaleka lyonse balekupeelo mulandu. Baibolo itila: “Umuntu onse ali no kusende cipe cakwe umwine,” kabili, “ifwe bonse umo umo tukalubulula kuli Lesa.” (Abena Galatia 6:5; Abena Roma 14:12) Uwakunkuma ku bwalwa kuti pambi aesha ukutubulula ukuti aba mu lupwa e balenga. Ku ca kumwenako, kuti pambi atila: “Nga mulansenda bwino, nga nshinwa.” Nga bambi bamoneka kwati balemusuminisha, ninshi balemukoselesha ukutwalililo kunwa. Lelo nangu fye nga twacushiwa ku fitushingulwike nelyo ku bantu bambi, ifwe bonse—ukusanshako na bakunkuma ku bwalwa—tuli no kushingamwa ku co tucita.—Linganyako Abena Filipi 2:12.

8. Ni nshila nshi shimo shintu uwakunkuma ku bwalwa engafwilishiwilwamo ukulolenkana ne filefuma mu bwafya bwakwe?

⁸ Mwilayumfwo kuti lyonse mufwile ukulacingilila uwakunkuma ku bwalwa ku fifuma mu kunwa kwakwe. Ipinda lya Baibolo pa lwa muntu uwa cipyu kuti lyabomba mu nshila imo ine na ku wakunkuma ku bwalwa ilya kuti: “Nga wamupokolola, na kabili uli no kubwekeshapo.”  (Amapinda 19:19) Lekeni uwakunkuma ku bwalwa omfwe ififumine mu kunwa kwakwe. Lekeni awamye fintu alamfishe nelyo mulekeni aitumine foni ku bo aingilako incito ulucelo pa numa ya kunwa kwakwe.

9, 10. Mulandu nshi indupwa shakwata abakunkuma ku bwalwa balingile ukusumina ukupokelela ukwaafwa, kabili kwaafwa kwa bani ukucilisha balingile ukufwaya?

⁹ Pokelela ukwaafwa ukufuma kuli bambi. Amapinda 17:17 yatila: “Icibusa citemwa mu nshita yonse, kabili munyina afyalilwo kumanama.” Lintu mu lupwa lwenu muli uwakunkuma ku bwalwa, ninshi muli ukumanama. Mulekabila ukwaafwa. Mwishingashinga ukushintilila pa ‘fibusa’ ku kwafwiwa. (Amapinda 18:24) Ukulanda na bambi abaumfwikisha ubwafya nelyo abalolenkenepo ne mibele yapalako kuti bamupeelako imitubululo iibomba pa co mwingacita na cintu mushingacita. Lelo beni abashikatala. Landeni ku bo mwacetekela, abashakafisulule “fya nkama” fyenu.—Amapinda 11:13.

¹⁰ Sambilila ukucetekela baeluda ba Bwina Kristu. Baeluda mu cilonganino ca Bwina Kristu kuti baba ni ntulo ya kwaafwa kukalamba. Aba baume bakosoka balisoma Icebo ca kwa Lesa kabili balibeleshanya na fintu ifishinte fya ciko fibomba. Kuti baba “ngo mwa kufisama ku mwela, ngo mwa kubelama ku kupongoloka kwa mfula, nge mimana ya menshi apaumisha, nge cintelelwe ca cilibwe cikalamba mu calo icatembuka.” (Esaya 32:2) Baeluda ba Bwina Kristu tabacingilila fye icilonganino conse ku kusonga kwa kucena lelo na kabili balasansamusha, ukupembesula, kabili pa lwabo balangwako kuli abo bakwete amafya. Shukila ukwaafwa kwabo.

11, 12. Nani apeela ukwaafwa kwakulisha ku ndupwa shakwata abakunkuma ku bwalwa, kabili ni shani fintu uko kutungilila kupeelwa?

¹¹ Pali fyonse, nonka amaka ukufuma kuli Yehova. Baibolo mu cikabilila itwebekesho kuti: “Yehova aba mupepi na ku baputuke misana, kabili abafunshike mitima alabapususha.” (Ilumbo 34:18) Nga uleyumfwa ukuputuko musana nelyo ukufunshiko mutima pa mulandu wa kutitikisha  kwa kwikala na umo mu lupwa uwakunkuma ku bwalwa, ishibo kuti “Yehova aba mupepi.” Alomfwikisha ifyo imibele mu lupwa lobe ikosele.—1 Petro 5:6, 7.

¹² Ukusumina cintu Yehova asosa mu Cebo cakwe kuti kwakwaafwa ukucimfya amasakamika. (Ilumbo 130:3, 4; Mateo 6:25-34; 1 Yohane 3:19, 20) Ukusambilila Icebo ca kwa Lesa no kwikalila ku fishinte fya ciko cilakupekanishisha ku kupokelela ukwaafwa kwa mupashi wa mushilo uwa kwa Lesa, uwingakupangasha no “kucishamo kwa maka” pa kuti wingalacimfya ubushiku bumo na bumo.—2 Abena Korinti 4:7. *

13. Bwafya nshi ubwa cibili ubonaula indupwa ishingi?

¹³ Ukubomfya bubi bubi ubwalwa kuti kwatungulula  ku bwafya bumbi ubonaula indupwe shingi—ubo bwafya bwaba lukaakala lwa mu ŋanda.

14. Ni lilali lintu ulukaakala lwa mu ŋanda lwatendeke, kabili ifintu fili shani ilelo?

¹⁴ Incitilo ya kubalilapo iya lukaakala mu fyo abantunse baacita lwali lukaakala lwa mu ŋanda pa kati ka bamunyina babili, Kaini na Abele. (Ukutendeka 4:8) Ukutula fye ilyo line, umutundu wa muntu walipumwa ne misango yalekanalekana iya lukaakala lwa mu ŋanda. Kwalibako abalume abapuma abakashi, abakashi abasansa abalume, abafyashi aboma abana babo abanono mu bunkalwe, na bana abakalamba abashisunga bwino abafyashi babo aba cikalamba.

15. Ni shani fintu aba mu lupwa bambukilwako mu nkuntu lintu pali ulukaakala pa ŋanda?

¹⁵ Ubonaushi ubulengwa no lukaakala lwa mu ŋanda lucite fingi ukucila pa kusha fye fibala. Umukashi umo uupumwa atile: “Kulabako ukuyumfwa uwa mulandu sana ne nsoni. Inshita ishingi isha lucelo, kuti wafwaya fye ukuba mu busanshi, ukusubilo kuti caciba fye ciloto icabipa.” Abana abamonako nelyo abapumwa mu lukaakala lwa mu ŋanda, kuti pambi na bo bene baisaba aba lukaakala lintu bakula no kukwata indupwa shabo abene.

16, 17. Bushe ukucena kwa mu nkuntu cinshi, kabili ni shani fintu aba mu lupwa bambukilwako kuli kwene?

¹⁶ Ulukaakala lwa mu ŋanda talupelela fye ku kupuma. Ilingi line ukucena kuba mu mashiwi. Amapinda 12:18 yatila: “Kuli akapuuka ka kusosa ngo kulasaula kwa lupanga.” Uku “kulasaula” ukuba sana mu lukaakala lwa mu ŋanda kusanshamo ukushobaula no kootoka, pamo pene no kulengulula kwatwalilila, insele sha museebanya, no kupaangila ukupuma. Ifilonda fifuma mu lukaakala lwa mu nkuntu tafimoneka kabili ilingi line tafimonwa kuli bambi.

¹⁷ Icilenga maka maka ubulanda caba kucena umwana  mu nkuntu—ukulengulula kwatwalilila no kucefya ukulamuka kwa mwana, umucetekanya, nelyo ukucindama kwakwe ngo muntu. Ukushobaula kwa musango yo kuti kwaonaula ukucincimuka kwa mwana. Ca cine, abana bonse balakabila ukusalapulwa. Lelo Baibolo ifunda bawishi ukuti: “Mwisonga abana benu, epali banenuka.”—Abena Kolose 3:21.

18. Ni kwi kutendekela ulukaakala lwa mu ŋanda, kabili ni nshila nshi Baibolo ilanga iya kulupwishishamo?

¹⁸ Ulukaakala lwa mu ŋanda lutendekela mu mutima na mu muntontonkanya; inshila tucitilamo ifintu itendeka na fintu tutontonkanya. (Yakobo 1:14, 15) Pa kulesho lukaakala, uupuma alekabila ukwalula imitontonkanishishe yakwe. (Abena Roma 12:2) Bushe ico kuti cacitika? Ee. Icebo ca kwa Lesa calikwata amaka ya kwalula abantu. Kuti canukula fye ne mimwene “yakosa” iyabamo bonaushi. (2 Abena Korinti 10:4; AbaHebere 4:12) Ukwishiba kwalungikwa ukwa Baibolo kuti kwayafwa ukuletako ukwaluka ukwa mupwilapo mu bantu ica kuti babalandilako nga abaafwala ubuntu bupya.—Abena Efese 4:22-24; Abena Kolose 3:8-10.

19. Ni shani fintu Umwina Kristu alingile ukumona no kusunga umunankwe wa mu cupo?

¹⁹ Ifya kumona umunobe wa mu cupo. Icebo ca kwa Lesa citila: “Abalume bafwile ukutemwa abakashi babo, nge mibili yabo iine. Uwatemwo mukashi wakwe wine, aitemwo mwine.” (Abena Efese 5:28) Baibolo na kabili itila umulume alingile ukupeela umukashi wakwe ‘umucinshi nga ku cipe icishakosesha.’ (1 Petro 3:7) Abakashi balakonkomeshiwa ‘ukutemwa abalume babo’ no kuba na “katiina” kuli bene. (Tito 2:4; Abena Efese 5:33) Mu cituntulu takuli umulume atiina Lesa uwingalanda mu cine cine ukuti alacindika umukashi wakwe nga alamupuma no kumucena mu mashiwi. Kabili takuli umukashi uotokela umulume wakwe, ukumutumfya, nelyo ukumushobaula lyonse uwingatila mu cituntulu alimutemwa kabili alimucindika.

20. Abafyashi balishingamwa pa bana babo kuli ani, kabili mulandu nshi abafyashi bashilingile ukwenekela ifyacilamo ku bana babo?

 ²⁰ Ifya kumona abana mu kulinga. Abana baliwaminwa, ee, balakabila ukutemwa no kusakamanwa ku bafyashi babo. Icebo ca kwa Lesa ciita abana ukuti “cikwatwa icafuma kuli Yehova” kabili “cilambu.” (Ilumbo 127:3) Abafyashi balishingamwa pa ntanshi ya kwa Yehova ukusakamana ico cikwatwa. Baibolo ilanda ulwa “fya bwaice” no “bupumbu” bwa ku bwaice. (1 Abena Korinti 13:11; Amapinda 22:15) Abafyashi tabalingile ukupapa nga bamonamo bupumbu mu bana babo. Abacaice tabali bakalamba. Abafyashi tabalingile ukupinda ukucila ifyalinga ku mushinku wa mwana, icikulilo ca lupwa, na maka.—Mona Ukutendeka 33:12-14.

21. Ni nshila nshi iya bukapepa iya kumwenamo abafyashi abacikoloci ne nshila ya kubombelamo na bo?

²¹ Ifya kumona abafyashi bacikoloci. Ubwina Lebi 19:32 butila: “Ku cinso ca wa mfwi uleima, ulecindika ne cinso ca mukote.” Ifunde lya kwa Lesa muli fyo lyatwele pa ntanshi umucinshi no kucindikisha abakoloci. Ubu kuti bwaba bwafya lintu umufyashi umukoloci alemoneka kwati alecishamo ifya kulombelesha nelyo nalwala kabili nakalimo tenda mu kwangufyanya nelyo ukutontonkanya bwangu bwangu. Nalyo line, abana balacinkulwako “ukubweseshapo ubufubo ku bafyashi babo.” (1 Timote 5:4) Ici kuti capilibula ukubasunga no mucinshi no kulangulukilako, nakalimo no kulabapeelako fye ne ndalama. Ukusunga abafyashi bakoloci bubi bubi mu fya ku mubili nelyo mu nshila imbi kulapinkaninina fye ne nshila Baibolo itufunda ukuti e fyo tulebomba.

22. Mibele nshi yapulamo mu kucimfya ulukaakala lwa mu ŋanda, kabili ni shani fintu iyo mibele ingabomfiwa?

²² Lundulula ukuilama. Amapinda 29:11 yatila: “Umuwelewele afumye cipyu conse ca mu mutima; lelo uwa mano atontolole cifukushi cakwe.” Ni shani fintu wingalama icipyu cobe? Mu cifulo ca kuleka ukukalifiwa ukukula lwa nkati, bombapo mu kwangufyanya ku kupwisha amafya  ayemako. (Abena Efese 4:26, 27) Nga walayumfwe fyo ulefilwo kuilama imapo. Pepela umupashi wa mushilo uwa kwa Lesa ukuti uleteko ukuilama muli iwe. (Abena Galatia 5:22, 23) Ukuya uleendaukako nelyo ukutukushako mubili kuti pambi cakwaafwako ukulama inkuntu shobe. (Amapinda 17:14, 27) Tukuta ukuba “uukokolo kukalipa.”—Amapinda 14:29.

23. Cinshi cingacitika nga umo uwa mu cilonganino ca Bwina Kristu mu kubwekeshabwekeshapo na mu kubulwo kulapila alanakila ku cipyu ca lukaakala, nakalimo ukusanshako ukupuma ulupwa lwakwe?

²³ Pa kati ka milimo yasenukwa na Lesa, Baibolo ibikapo “ulupato, ifikansa, . . . icipyu” kabili ilondololo kuti “abalecite fyabe fi tabakapyane ubufumu bwa kwa Lesa.” (Abena Galatia 5:19-21) E ico, uuli onse uuitunga ukuba Umwina Kristu kuti atamfiwa ukufuma mu cilonganino ca Bwina Kristu nga ca kuti mu kubwekeshabwekeshapo kabili mu kubulo kulapila anakila ku cipyu cabamo lukaakala, nakalimo icisanshamo ukupuma umwina mwakwe nelyo abana. (Linganyako 2 Yohane 9, 10.) Muli iyi nshila icilonganino cilasungwa ica busaka ukufumyamo abantu ba mibele ya mucusha.—1 Abena Korinti 5:6, 7; Abena Galatia 5:9.

24. (a) Cinshi cintu abanabo ba mu cupo abapumwa pambi bengasalapo ukucita? (b) Ni shani fintu aba bwananyina bayangwako na baeluda bengafwilisha uwaba mu cupo uupumwa, lelo cinshi cintu bashilingile ukucita?

²⁴ Ni shani pa lwa Bena Kristu abo pali ino nshita balepumwa ku mwina mwabo uwa mibele ya mucusha uushilelanga ukuti akaaluka? Bamo balisalapo ukwikala no munabo wa mu cupo uwa mibele ya mucusha pa milandu yalekanalekana. Bambi balisalapo ukufumako, ukuyumfwo kuti ubutuntulu bwabo ubwa ku mubili, ku muntontonkanya, na ku mupashi—nakalimo fye no bumi bwabo bwine—buli mu busanso. Cintu uulecushiwa ku lukaakala lwa mu ŋanda asalapo kucita muli iyo mibele cili  kupingulapo kwa pa lwakwe pa ntanshi ya kwa Yehova. (1 Abena Korinti 7:10, 11) Aba bwananyina abalemufwaila ubusuma, balupwa, nelyo baeluda ba Bwina Kristu kuti pambi bafwaya ukupeela ukwaafwa no kufunda, lelo tabalingile ukutitikisha uulecushiwa ukuti abombepo mu nshila imo. Ico cili ku mwine e uli no kupingulapo.—Abena Roma 14:4; Abena Galatia 6:5.

25. Cinshi caba e mifwaile ya kwa Yehova ku ndupwa?

²⁵ Lintu Yehova aletele Adamu na Efa capamo mu cupo, tafwaile ukuti indupwa shikalekubululwa ku mafya  ayonaula pamo nga ukukunkuma ku bwalwa nelyo ku lukaakala. (Abena Efese 3:14, 15) Ulupwa lwali no kuba cifulo umo ukutemwa no mutende fyali no kutemfuma na umo umo uwa mu lupwa aali no kusango kuti alesakamanwa ku fintu akabila ku muntontonkanya, mu nkuntu, na lwa ku mupashi. Lintu ulubembu lwatendeke, nangu cibe fyo, ubumi bwa lupwa mu kwangufyanya bwalibipiileko.—Linganyako Lukala Milandu 8:9.

26. Ni nshita nshi iya ku ntanshi iyabakilwa abo abesha ukwikala mu kumfwana na cintu Yehova afwaya?

²⁶ Mu nsansa, Yehova taalekelesha imifwaile yakwe ku lupwa lwa buntunse. Alilaya ukuletako icalo cipya ica mutende umo abantu “bakekalo mutelelwe apashili na wa kututumya.” (Esekiele 34:28) Pali iyo nshita, ukukunkuma ku bwalwa, ulukaakala lwa mu ŋanda, na mafya yambi yonse ayonaula indupwa ilelo fikaba ninshi nafipita. Abantu bakamwentula, te pa kuti balefisa umwenso no kukalipwa, lelo pa mulandu wa kuti balesango “kuilemeno bwingi bwa mutende.”—Ilumbo 37:11.