Kasuarin Linaglag an Suanoy na Jerusalem?—Kabtang Uno

Kun Taano ta Mahalaga Iyan; Kun Ano an Ipinapaheling kan Ebidensia

Ini an enot sa duwang artikulo sa magkasunod na isyu kan magasin na ini na nagtotokar sa mga hapot nin mga nag-espesyalisar—mga hapot dapit sa petsa kan pagkalaglag kan suanoy na Jerusalem. Ipinepresentar kan seryeng ini, na may duwang kabtang, an siniyasat na marhay asin basado sa Biblia na mga simbag sa mga hapot na nagpapaisip sa nagkapirang nagbabasa.

“Segun sa mga historyador asin arkeologo, an taon na inaako sa pangkagabsan bilang petsa kan pagkalaglag kan Jerusalem iyo an 586 o 587 B.C.E. * Taano ta sinasabi kan Mga Saksi ni Jehova na 607 B.C.E. iyan nangyari? Ano an basehan nindo para sa petsang iyan?”

IYAN an sinurat kan saro sa mga parabasa kan magasin na ini. Alagad taano ta dapat kitang magin interesado kun kasuarin man nanggad linaglag ni Hadeng Nabucodonosor II an siudad nin Jerusalem? Enot, huling an pangyayaring ini nagserbing tanda nin dakulang pagbabago sa kasaysayan kan banwaan nin Dios. An sarong historyador nagsabi na iyan nagresulta sa “grabeng kapahamakan, iyo, an grabe nanggad na kapahamakan.” An petsang iyan iyo an katapusan nin sarong templo na nagin pinakasentro kan pagsamba sa Makakamhan sa Gabos na Dios sa laog nin labing 400 na taon. “O Dios,” an panambitan nin sarong salmista sa Biblia, “pinagbasangbasang ninda an banal mong Templo; rinumpag ninda an Jerusalem.”—Salmo 79:1, An Marahay na Bareta Biblia (Bikol Popular Version). *

Ikaduwa, huling mapapakosog an saimong kompiansa sa pagkamasasarigan kan Tataramon nin Dios kun maaaraman mo an eksaktong taon na nagpoon an “grabe nanggad na kapahamakan” na ini asin kun masasabotan mo kun paano naotob an sarong espesipikong hula sa Biblia dapit sa pagbabalik kan tunay na pagsamba kaidto sa Jerusalem. Taano man nanggad ta pinaninindogan kan Mga Saksi ni Jehova an petsa na 20 taon an diperensia sa kronolohiyang inaako nin dakol? Sa halipot na pagtaram, iyan huli sa ebidensia na makukua mismo sa Biblia.

“Setentang Taon” Para Kiisay?

Dakol na taon bago an paglaglag, an Judiong propeta na si Jeremias nagtao nin mahalagang marhay na giya dapit sa peryodo nin panahon na sinabi kan Biblia. Pinatanidan nia an “gabos na nag-iistar sa Jerusalem,” na sinasabi: “An bilog na dagang ini magigin makangurongirhat, asin uuriponon an bilog na nasion na ini kan hade nin Babilonia [nin] pitong pulong taon [setentang taon].” (Jeremias 25:1, 2, 11, An Banal na Biblia) Paghaloyhaloy, sinabi pa kan propeta: “Nagtataram an KAGURANGNAN, ‘Pakatapos kan setentang taon sa Babilonia, dadalawon ko kamo. Ootobon ko an sakong panuga na ibalik kamo sa lugar na ini.’” (Jeremias 29:10, BPV)  Ano an kahalagahan kan “setentang taon”? Asin paano kita matatabangan kan peryodong ini nin panahon tanganing maaraman an petsa kan pagkalaglag kan Jerusalem?

Imbes na sabihon na 70 taon “sa Babilonia,” an dakol na bersion nagsasabing “para sa Babilonia.” (New International Version) Huli kaiyan, sinasabi nin nagkapirang historyador na an pinanonongdan kan 70 taon iyo an Imperyo nin Babilonia. Segun sa sekular na kronolohiya, sinakop kan mga Babilonio an suanoy na Juda asin Jerusalem sa laog nin mga 70 taon, poon kan mga 609 B.C.E. sagkod 539 B.C.E. kan sakopon an kabiserang siudad na Babilonia.

Minsan siring, ipinapaheling kan Biblia na an 70 taon sarong peryodo nin magabat na padusa nin Dios—na espesipikong ipapaabot kaidto sa banwaan nin Juda asin Jerusalem, na nakipagtipan na makuyog sa saiya. (Exodo 19:3-6) Kan magsayuma sindang magbakle sa saindang maraot na mga gibo, nagsabi an Dios: ‘Susugoon ko si Nabucodonosor na hade nin Babilonia tumang sa dagang ini, asin tumang sa mga nag-eerok dian, asin tumang sa gabos na banwaan na ini sa palibot.’ (Jeremias 25:4, 5, 8, 9) Minsan ngani an kataraed na nasyon magdudusa man huli sa grabeng kaanggotan kan mga Babilonio, an paglaglag sa Jerusalem asin an kasunod na 70 taon na pagkadistiero inapod ni Jeremias na “an padusa sa sakong banwaan,” huling an Jerusalem ‘nagkasala saka nagtumang.’—Panambitan (Lamentacion) 1:8; 3:42; 4:6, BPV.

Kaya segun sa Biblia, an 70 taon sarong peryodo nin grabeng padusa sa Juda, asin ginamit nin Dios an mga Babilonio sa pagpaabot kan grabeng pagkastigong ini. Pero, sinabi nin Dios sa mga Judio: ‘Pakatapos kan setentang taon, ibabalik ko kamo sa lugar na ini’—sa Juda asin Jerusalem.—Jeremias 29:10, BPV.

Kasuarin Nagpoon an “Setentang Taon”?

An pinasabongan na historyador na si Esdras, na nabuhay pagkatapos na maotob an 70 taon na ihinula ni Jeremias, nagsurat dapit ki Hadeng Nabucodonosor: “An mga natadang buhay dinara nia sa Babilonia bilang mga bihag, asin nagin mga oripon niya saka kan saiyang mga kapagarakian, sagkod kan pagkosog kan Imperyo nin Persia. Kaya naotob an sinabi nin KAGURANGNAN sa paagi ni Jeremias: ‘An daga magigin alang sa laog nin setentang taon tanganing mabayadan an dai pag-otob kan pagpahingalo kun Sabbath.’”—2 Cronica 36:20, 21, BPV.

Sa siring, an 70 taon magigin sarong peryodo na an Juda asin Jerusalem magkakaigwa nin “pagpahingalo kun Sabbath.” Nangangahulogan ini na an daga dai kukultibaron—dai magkakaigwa nin pagsabwag nin banhi o pagtakras nin mga ubasan. (Levitico 25:1-5) Huli sa pagsuway kan banwaan nin Dios, na tibaad kaiba sa saindang mga kasalan an dai pag-otob sa gabos na taon nin Sabbath, an padusa iyo na an saindang daga papabayaan asin dai iistaran sa laog nin 70 taon.—Levitico 26:27, 32-35, 42, 43.

Kasuarin pinabayaan asin dai inistaran an Juda? An totoo, an Jerusalem duwang beses na sinalakay kan mga Babilonio sa pangengenot ni Nabucodonosor, asin dakol na taon an pag-oltanan kaiyan. Kasuarin nagpoon an 70 taon? Siertong bakong pakatapos kan enot na pagsalikop ni Nabucodonosor sa Jerusalem. Taano ta bako? Minsan ngani dakol na bihag an dinara ni Nabucodonosor hale sa Jerusalem pasiring sa Babilonia, may mga winalat sia duman. Dai nia man ginaba an siudad. Sa laog nin mga taon pakatapos kan enot na pagdistiero, an mga nawalat sa Juda, “an magña dukha sa banuaan,” nabuhay na nakadepende sa saindang daga. (2 Hade 24:8-17) Dangan, nagkaigwa nin dakulang mga pagbabago.

Buminalik an mga Babilonio sa Jerusalem huli sa pagrebelde kan mga Judio. (2 Hade 24:20, An Banal na Biblia; 25:8-10) Ginaba ninda an siudad, kaiba na an sagradong templo kaiyan, asin an dakol sa mga nakaistar dian dinara nindang bihag sa Babilonia. Sa laog nin duwang bulan, “an gabos na Israelita [na nawalat duman], mayaman man o dukha, asin an mga opisyal kan hukbo, nagduruman sa Egipto huli sa takot sa mga taga Babilonia.” (2 Hade 25:25, 26, BPV) Dangan kan ikapitong bulan sana kan mga Judio kan taon na iyan—an Tishri (Setyembre/Oktubre)—masasabi na an daga nagpoon nang magkaigwa nin pagpahingalo kun Sabbath, huling iyan pinabayaan na asin dai na iniistaran. Paagi ki Jeremias, sinabi nin Dios sa mga Judio na nagdulag pasiring sa Egipto: “Nahiling nindo an gabos na karatan na dinara ko sa Jerusalem asin sa gabos na siudad nin Juda; uya, karagpaan na ngunyan na dai iniistaran.” (Jeremias 44:1, 2, An Banal na Biblia)  Kaya minalataw na an pangyayaring ini an kapinonan kan 70 taon. Asin anong taon iyan? Tanganing masimbag ini, kaipuhan niatong aramon kun kasuarin natapos an peryodong iyan.

Kasuarin Natapos an “Setentang Taon”?

An propetang si Daniel na nabuhay sagkod “kan pagkosog kan Imperyo nin Persia” yaon kaidto sa Babilonia, asin kinarkulo nia kun noarin matatapos an 70 taon. Sia nagsurat: “Nag-adal ako kan mga banal na libro asin naghorophorop dapit sa setentang taon na magigin rumpag an Jerusalem, sosog sa itinaram nin KAGURANGNAN ki propeta Jeremias.”—Daniel 9:1, 2, BPV.

Hinorophorop ni Esdras an mga hula ni Jeremias, asin an katapusan kan “setentang taon” ikinonektar nia sa panahon na ‘pinasabongan nin KAGURANGNAN si Ciro, na emperador nin Persia, na magpaluwas nin sarong pagboot.’ (2 Cronica 36:21, 22, BPV) Kasuarin pinatalingkas an mga Judio? An pagboot na tuminapos sa pagkadistiero ninda pinaluwas “kan enot na taon ni Ciro na hade sa Persia.” (Helingon an kahon na  “Sarong Importanteng Marhay na Petsa sa Kasaysayan.”) Sa siring, kan tigrakdag nin 537 B.C.E., nakabalik na an mga Judio sa Jerusalem tanganing ibalik an tunay na pagsamba.—Esdras 1:1-5; 2:1; 3:1-5.

Kun siring, segun sa kronolohiya kan Biblia, an setentang taon literal na peryodo nin panahon na natapos kan 537 B.C.E. Kun mabilang nin 70 taon pabalik, an kapinonan kan peryodong iyan 607 B.C.E.

Alagad kun malinaw na ipinapaheling kan ipinasabong na Kasuratan na an Jerusalem linaglag kan 607 B.C.E., taano ta dakol na eksperto sa kasaysayan an naninindogan sa petsang 587 B.C.E.? Nagsasarig sinda sa duwang gikanan nin impormasyon—an mga isinurat nin klasikong mga historyador asin an  canon ni Ptolemy. Mas masasarigan daw an mga ini kisa sa Biblia? Helingon niato.

Klasikong mga Historyador—Gurano Kaeksakto an mga Isinurat Ninda?

An mga historyador na nabuhay harani sa panahon kan paglaglag sa Jerusalem nagtatao nin magkakalaen na impormasyon manongod sa mga hade kan Bagong Babilonia (Neo-Babylonia). * (Helingon an kahon na  “Mga Hade kan Bagong Babilonia.”) An pagkasunodsunod asin pagpetsa sa mga pangyayari na ibinasar sa impormasyon na itinao ninda bakong kaoyon kan sinasabi sa Biblia. Alagad gurano daw talaga kamasasarigan an mga isinurat ninda?

An saro sa mga historyador na nabuhay nin pinakaharani sa panahon kan Bagong Babilonia iyo si Berossus, na sarong Babiloniong “padi ni Bel.” Nawara an orihinal na isinurat nia, an Babyloniaca, na ginibo kan mga 281 B.C.E., asin mga kabtang na sana kaiyan an yaon sa mga isinurat kan ibang mga historyador. Sinabi ni Berossus na naggamit sia nin “mga librong iningatan na marhay sa Babilonia.”¹ Talaga daw na eksakto an isinurat nia bilang historyador? Isip-isipa an sarong halimbawa.

Isinurat ni Berossus na sinundan ni Hadeng Sennacherib kan Asiria “an paghade kan [saiyang] tugang”; asin “pagkatapos nia an saiyang aki [si Esarhaddon naghade nin] 8 taon; asin pagkatapos kaiyan si Sammuges [Shamash-shuma-ukin] naghade nin 21 taon.” (III, 2.1, 4) Minsan siring, an historikong mga dokumento kan Babilonia na isinurat haloy pa bago kan panahon ni Berossus nagsasabi na an sinundan ni Sennacherib sa pagtukaw sa trono iyo an saiyang ama, si Sargon II, bako an saiyang tugang; si Esarhaddon naghade nin 12 taon, bakong 8; asin si Shamash-shuma-ukin naghade nin 20 taon, bakong 21. Minsan ngani inaako kan nag-espesyalisar na si R. J. van der Spek na kinonsulta ni Berossus an mga kasaysayan kan Babilonia na nakasurat sa mga tablang dalipay, sia nagsurat: “Dai ini nakapugol sa saiya na magdagdag nin sadiri niang mga detalye asin interpretasyon.”²

Paano si Berossus minansay kan ibang mga nag-espesyalisar? “Kan enot, si Berossus parateng minamansay bilang historyador,” an sabi ni S. M. Burstein, na detalyadong nag-adal sa mga isinurat ni Berossus. Pero, sia nagkongklusyon: “Minsan ngani ibinibilang siang siring, an saiyang ginibo dapat na ideklarar na bakong igo. Dawa ngani sa presente mga pidaso na sana kan Babyloniaca an yaon, iyan igwa nin dakol na nakakabiglang mga sala dapit sa simpleng mga detalye . . . Para sa sarong historyador, an siring na mga sala bako nanggad akseptable, alagad an katuyohan ni Berossus bako man historiko.”³

Ano an masasabi mo basado sa nasambitan sa enotan? Maninigo daw talagang mansayon na pirmeng tama an mga pagkarkulo ni Berossus? Asin kumusta man an ibang mga klasikong historyador na sa pangenot, ibinasar an saindang kronolohiya sa mga isinurat ni Berossus? Talaga daw na masasabi na masasarigan an saindang historikong mga kongklusyon?

An Canon ni Ptolemy

Ginagamit man an Royal Canon ni Claudius Ptolemy, sarong astronomo kan ikaduwang siglo C.E., tanganing suportaran an haloy nang inaako  na petsang 587 B.C.E. An lista nin mga hade ni Ptolemy iyo an ibinibilang na pinakabasehan kan kronolohiya kan suanoy na kasaysayan, kabilang na an panahon nin Bagong Babilonia.

Ginibo ni Ptolemy an saiyang lista mga 600 na taon pagkatapos kan panahon kan Bagong Babilonia. Kaya paano nia naaraman an petsa kun kasuarin namahala an enot na hade sa saiyang lista? Ipinaliwanag ni Ptolemy na paagi sa paggamit nin astronomikong pagkarkulo, na sa sarong kabtang ibinasar sa mga eklipse, “nakarkulo niamo kun kasuarin nagpoon na maghade si Nabonassar,” an enot na hade sa saiyang lista.⁴ Kaya, sinabi ni Christopher Walker kan British Museum na an canon ni Ptolemy “sarong paagi na ginibo nin tawo na dinisenyo tanganing magtao sa mga astronomo nin daing liwat-liwat na kronolohiya,” asin “bakong tanganing magtao sa mga historyador nin eksaktong rekord kun kasuarin nagtukaw sa trono asin nagadan an mga hade.”⁵

“Haloy nang aram na an Canon masasarigan kun dapit sa astronomiya,” an isinurat ni Leo Depuydt, saro sa pinakamaigot na mga parasurog ni Ptolemy, “alagad dai ini automatikong nangangahulogan na masasarigan ini kun dapit sa kasaysayan.” Kun dapit sa listang ini nin mga hade, si Propesor Depuydt nagsabi pa: “Kun dapit sa mga naenot na hade [kabilang na an mga hade kan Bagong Babilonia], an Canon kaipuhan na ikomparar sa rekord na cuneiform tanganing maaraman kun kasuarin namahala an lambang hade.”⁶

Ano ining “rekord na cuneiform” na makakatabang sa sato na maaraman kun baga daing kasalasala sa kasaysayan an canon ni Ptolemy? Kaiba dian an mga kasaysayan kan Babilonia na nakasurat sa mga tablang dalipay, lista nin mga hade, asin mga tablang dalipay dapit sa transaksion sa negosyo—mga dokumentong cuneiform na ginibo nin mga parasurat na nabuhay kan mga panahon kan Bagong Babilonia, o harani dian.⁷

Ano an kalaenan kan lista ni Ptolemy asin kan rekord na iyan na cuneiform? Ipinapaheling sa kahon na  “Ano an Kalaenan kan Canon ni Ptolemy Asin kan Suanoy na mga Tablang Dalipay?” (helingon sa ibaba) an sarong kabtang kan canon asin ikinokomparar iyan sa sarong suanoy na dokumentong cuneiform. Mangnohon na apat sanang hade an ilinista ni Ptolemy sa pag-oltanan kan mga hade kan Babilonia na si Kandalanu asin Nabonidus. Minsan siring, ihinahayag kan Uruk King List—na sarong  kabtang kan rekord na cuneiform—na may pitong hade na namahala sa pag-oltanan ninda. Halipot sana daw asin bakong mahalaga an paghade ninda? Segun sa mga tablang dalipay dapit sa transaksion sa negosyo na an surat cuneiform, an saro sa sainda namahala nin pitong taon.⁸

Igwa man nin makosog na ebidensia hale sa mga dokumentong cuneiform na bago maghade si Nabopolassar (an enot na hade kan panahon kan Bagong Babilonia), saro pang hade (si Ashur-etel-ilani) an namahala nin apat na taon sa kahadean nin Babilonia. Siring man, mayo nin hade dian sa laog nin labing sarong taon.⁹ Pero, an gabos na ini dai iiniba sa canon ni Ptolemy.

Taano ta dai iiniba ni Ptolemy an nagkapirang hade? Minalataw na dai nia sinda ibinilang na lehitimong mga hade nin Babilonia.¹⁰ Halimbawa, dai nia iiniba si Labashi-Marduk, na sarong hade kan Bagong Babilonia. Alagad segun sa mga dokumentong cuneiform, talagang namahala sa kahadean nin Babilonia an mga hadeng dai iiniba ni Ptolemy.

Sa pangkagabsan, ibinibilang na daing kasalasala an canon ni Ptolemy. Alagad mantang iyan may mga dai iiniba sa lista, talaga daw na maninigo iyan na gamiton tanganing magtao nin eksaktong kronolohiya sa kasaysayan?

An Kongklusyon Basado sa Ebidensiang Ini

Bilang sumaryo: Malinaw nanggad na sinasabi kan Biblia na nagkaigwa nin 70 taon na pagkadistiero. Igwa nin makosog na ebidensia—asin oyon an kadaklan na nag-espesyalisar—na an mga Judiong nadistiero nakabalik na sa saindang dagang tinuboan kan 537 B.C.E. Kun mabilang pabalik poon sa taon na iyan, an pagkalaglag kan Jerusalem matangod na 607 B.C.E. Minsan ngani dai oyon sa petsang ini an klasikong mga historyador asin an canon ni Ptolemy, may balidong mga basehan na magkuestion kun baga daing kasalasala an mga isinurat ninda. An totoo, an duwang ebidensiang iyan dai nanggad nagtatao nin igong prueba tanganing patumbahon an kronolohiya kan Biblia.

Minsan siring, may mga hapot pang dapat masimbag. Talaga daw na mayong historikong ebidensia na masuportar sa basado sa Biblia na petsa na 607 B.C.E.? Anong ebidensia an ihinahayag kan mapepetsahan na mga dokumentong cuneiform, na an dakol kaiyan isinurat kan mga nakaheling mismo kan suanoy? Ipapaliwanag iyan sa sunod na isyu kan magasin na ini.

[Mga Nota sa Ibaba]

[Kahon/Mga Ritrato sa pahina 28]

 SARONG IMPORTANTENG MARHAY NA PETSA SA KASAYSAYAN

An 539 B.C.E., na iyo an petsa kan pagsakop ni Ciro II sa Babilonia, nakarkulo gamit an patotoo nin:

▪ Suanoy na historikong mga reperensia asin mga tablang dalipay na an surat cuneiform: Isinurat ni Diodorus nin Sicily (mga 80-20 B.C.E.) na si Ciro nagin hade kan Persia kan “kapinonan na taon kan Ikasingkuenta y singkong Olympiad.” (Historical Library, Book IX, 21) An taon na iyan 560 B.C.E. Sinabi kan Griegong historyador na si Herodotus (mga 485-425 B.C.E.) na nagadan si Ciro “pagkatapos niang maghade nin beinte-nuebeng taon,” kaya an saiyang kagadanan matangod sa ika-30 taon kan saiyang paghade, kan 530 B.C.E. (Histories, Book I, Clio, 214) Ipinapaheling kan mga tablang dalipay na an surat cuneiform na namahala si Ciro nin siyam na taon sa Babilonia bago sia nagadan. Kun siring, an siyam na taon bago kan saiyang kagadanan kan 530 B.C.E. matangod sa 539 B.C.E. bilang an taon kan pagsakop ni Ciro sa Babilonia.

Pagkompirmar nin sarong tablang dalipay na an surat cuneiform: Kinokompirmar nin sarong tablang dalipay hale sa Babilonia dapit sa astronomiya (BM 33066) na an petsa kan kagadanan ni Ciro 530 B.C.E. Minsan ngani an tablang ini may mga sala dapit sa mga posisyon kan bulan, mga planeta, bitoon asin iba pa, igwa ini nin paglaladawan dapit sa duwang eklipse kan bulan na sinasabi sa tabla na nangyari kan ikapitong taon ni Cambyses II, an aki asin kasalihid ni Ciro. Ipinapanongod ini sa mga eklipse kan bulan na naheling sa Babilonia kan Hulyo 16, 523 B.C.E., asin kan Enero 10, 522 B.C.E., kaya masasabing an tigsoli (spring) kan 523 B.C.E. iyo an kapinonan kan ikapitong taon na paghade ni Cambyses. Ipinapaheling kaini na 529 B.C.E. an enot na taon kan saiyang opisyal na paghade. Kaya, an huring taon ni Ciro 530 B.C.E., na nagpapatunay na 539 B.C.E. an saiyang enot na taon nin paghade sa Babilonia.

[Credit Line]

Tablang dalipay: © The Trustees of the British Museum

[Kahon sa pahina 31]

SARONG HALIPOT NA SUMARYO

▪ Sa parate, sinasabi kan sekular na mga historyador na linaglag an Jerusalem kan 587 B.C.E.

▪ Marigon na ipinaparisa kan kronolohiya kan Biblia na an paglaglag nangyari kan 607 B.C.E.

▪ Sa pangenot, ibinabasar kan sekular na mga historyador an saindang mga kongklusyon sa mga isinurat nin klasikong mga historyador asin sa canon ni Ptolemy.

▪ An mga isinurat nin klasikong mga historyador igwa nin dakulang mga sala asin bako pirmeng kaoyon kan rekord sa mga tablang dalipay.

[Kahon sa pahina 31]

Mga Reperensia Asin Dagdag na Impormasyon

1. Babyloniaca (Chaldaeorum Historiae), Book One, 1.1.

2. Studies in Ancient Near Eastern World View and Society, pahina 295.

3. The Babyloniaca of Berossus, pahina 8.

4. Almagest, III, 7, trinadusir ni G. J. Toomer, sa Ptolemy’s Almagest, ipinublikar kan 1998, pahina 166. Aram ni Ptolemy na an mga Babiloniong astronomo naggamit nin matematika sa “pagkarkulo” kan petsa kan naenot asin maabot pang mga eklipse huling nadiskobre ninda na an mga eklipse na magkapareho an karakteristiko naootro kada 18 taon.—Almagest, IV, 2.

5. Mesopotamia and Iran in the Persian Period, pahina 17-18.

6. Journal of Cuneiform Studies, Volume 47, 1995, pahina 106-107.

7. An cuneiform sarong porma nin pagsurat kun saen an parasurat naggigibo nin manlaenlaen na marka sa malomoy na tablang dalipay na naggagamit nin matarom na panurat na korteng kalso an poro.

8. Pitong taon na naghade si Sin-sharra-ishkun, asin may 57 siang tablang dalipay dapit sa transaksion sa negosyo na may petsa poon sa taon kan pagtukaw nia sa trono sagkod sa ikapitong taon. Helingon an Journal of Cuneiform Studies, Volume 35, 1983, pahina 54-59.

9. An petsa kan tablang dalipay dapit sa transaksion sa negosyo na C.B.M. 2152 iyo an ikaapat na taon ni Ashur-etel-ilani. (Legal and Commercial Transactions Dated in the Assyrian, Neo-Babylonian and Persian Periods—Chiefly From Nippur, by A.T. Clay, 1908, pahina 74.) Siring man, sa ika-30 linya kan enot na column kan Harran Inscriptions of Nabonidus, (H1B), ilinista sia bago mismo ki Nabopolassar. (Anatolian Studies, Vol. VIII, 1958, pahina 35, 47.) Para sa panahon na mayong hade, helingon an ika-14 linya kan Chronicle 2 kan Assyrian and Babylonian Chronicles, pahina 87-88.

10. Mantang an ilinista daa ni Ptolemy mga hade sana nin Babilonia, irinarason nin nagkapirang nag-espesyalisar na may mga hadeng dai nia iiniba huling an mga ini inaapod sa titulong “Hade nin Asiria.” Minsan siring, arog kan maheheling mo sa kahon sa pahina 30, an nagkapirang hade na iiniba sa canon ni Ptolemy igwa man kan titulong “Hade nin Asiria.” Malinaw nanggad na ihinahayag kan mga tablang dalipay dapit sa transaksion sa negosyo, kan mga surat na cuneiform, asin kan mga inskripsion na an mga hadeng si Ashur-etel-ilani, Sin-shumu-lishir, asin Sin-sharra-ishkun namahala sa Babilonia.

[Tsart/Ritrato sa pahina 29]

 (Para sa aktuwal na format, hilingon an publikasyon)

MGA HADE KAN BAGONG BABILONIA

Kun masasarigan an mga historyador na ini, taano ta dai sinda nagkakaoroyon?

Mga hade

Nabopolassar

BEROSSUS mga 350-270 B.C.E. (21)

POLYHISTOR 105-? B.C.E. (20)

JOSEPHUS 37-?100 C.E. (—)

PTOLEMY mga 100-170 C.E. (21)

Nabucodonosor II

BEROSSUS mga 350-270 B.C.E. (43)

POLYHISTOR 105-? B.C.E. (43)

JOSEPHUS 37-?100 C.E. (43)

PTOLEMY mga 100-170 C.E. (43)

Amel-Marduk

BEROSSUS mga 350-270 B.C.E. (2)

 POLYHISTOR 105-? B.C.E. (12)

JOSEPHUS 37-?100 C.E. (18)

PTOLEMY mga 100-170 C.E. (2)

Neriglissar

BEROSSUS mga 350-270 B.C.E. (4)

POLYHISTOR 105-? B.C.E. (4)

JOSEPHUS 37-?100 C.E. (40)

PTOLEMY mga 100-170 C.E. (4)

Labashi-Marduk

BEROSSUS mga 350-270 B.C.E. (9 na bulan)

POLYHISTOR 105-? B.C.E. (—)

JOSEPHUS 37-?100 C.E. (9 na bulan)

PTOLEMY mga 100-170 C.E. (—)

Nabonidus

BEROSSUS mga 350-270 B.C.E. (17)

POLYHISTOR 105-? B.C.E. (17)

JOSEPHUS 37-?100 C.E. (17)

PTOLEMY mga 100-170 C.E. (17)

(#) = Lawig nin pamamahala kan hade (taon) segun sa klasikong mga historyador

[Credit Line]

Rinetrato sa karahayan nin boot kan British Museum

[Tsart/Ritrato sa pahina 30]

(Para sa aktuwal na format, hilingon an publikasyon)

ANO AN KALAENAN KAN CANON NI PTOLEMY ASIN KAN SUANOY NA MGA TABLANG DALIPAY?

Dai iiniba ni Ptolemy an nagkapirang hade sa saiyang lista. Taano?

CANON NI PTOLEMY

Nabonassar

Nabu-nadin-zeri (Nadinu)

Mukin-zeri asin Pul

Ululayu (Shalmaneser V) “Hade nin Asiria”

Merodach-baladan

Sargon II “Hade nin Asiria”

Enot na Panahon na Mayong Hade

Bel-ibni

Ashur-nadin-shumi

Nergal-ushezib

Mushezib-Marduk

Ikaduwang Panahon na Mayong Hade

Esarhaddon “Hade nin Asiria”

Shamash-shuma-ukin

Kandalanu

Nabopolassar

Nabucodonosor

Amel-Marduk

Neriglissar

Nabonidus

Ciro

Cambyses

AN URUK KING LIST NA NAKASURAT SA SUANOY NA MGA TABLANG DALIPAY

Kandalanu

Sin-shumu-lishir

Sin-sharra-ishkun

Nabopolassar

Nabucodonosor

Amel-Marduk

Neriglissar

Labashi-Marduk

Nabonidus

[Ritrato]

An mga kasaysayan kan Babilonia na nakasurat sa mga tablang dalipay kabtang kan rekord na “cuneiform” na nakakatabang sa sato na maaraman kun baga daing kasalasala an canon ni Ptolemy

[Credit Line]

Rinetrato sa karahayan nin boot kan British Museum

[Picture Credit Line sa pahina 31]

Rinetrato sa karahayan nin boot kan British Museum