Nungkang magkakaigwa nin buhay sa daga kun bakong huli sa serye nin paborableng marhay na “mga pagkanorongod sana,” na an nagkapira kaiyan dai aram o daing gayo nasabotan sagkod kan ika-20 siglo. Kaiba sa mga pagkanorongod sanang iyan an minasunod:

• An lokasyon kan daga sa galaksiang Milky Way asin sa sistema solar, saka an orbita, pagkatagilid, rikas nin pag-itok, asin pambihirang bulan kan planeta

• Magnetikong puersa asin atmospera bilang dobleng pansagang

• Natural na mga siklo na ibinabalik asin linilinig an suplay nin aire saka tubig sa planeta

Mantang pinag-aadalan mo an kada saro sa mga temang ini, ihapot sa saimong sadiri, ‘An mga karakteristiko daw kan daga resulta nin pagkanorongod sana o nin disenyong may katuyohan?’

Kun isinusurat mo an saimong adres, ano an iiniiba mo dian? Tibaad isurat mo an saimong nasyon, banwaan, asin kalye. Sa pagkomparar, sabihon niato na an galaksiang Milky Way iyo an “nasyon” kan daga, an sistema solar—an saldang asin mga planeta—iyo an “banwaan” kaiyan, asin an orbita kan daga sa sistema solar iyo an “kalye” kaiyan. Sa tabang nin mga pag-oswag sa astronomiya asin pisika, an mga sientista nagkaigwa nin hararom na pakasabot sa mga bentaha kan espesyal na lokasyon niato sa uniberso.

Enot, an satong “banwaan,” o sistema solar, yaon sa tamang-tamang rehion kan galaksiang Milky Way—bako man haranihon sa tahaw asin bako man harayoon dian. An “puedeng istaran na sonang” ini, na apod dian kan mga sientista, igwa nin tama sanang mga konsentrasyon kan kemikal na mga elemento na kaipuhan tanganing magsustenir sa buhay. Kun mas harayo pa dian, kulang na gayo an mga elementong iyan; kun mas harani man, peligrosong gayo an palibot huling mas dakol an puedeng makagadan na radyasyon asin iba pang bagay. “Nakaistar kita sa pinakamarahay na lugar,” an sabi kan magasin na Scientific American.¹

An tamang-tamang “kalye”: Pinakamarahay an “kalye” kan daga, o an orbita kaiyan sa satong “banwaan” na sistema solar. Mga 150 milyones kilometros hale sa saldang, an orbitang ini dai minalampas sa sona na puedeng istaran huling bako man malipoton o mainiton tanganing may mabuhay dian. Dugang pa, haros pabilog an orbita kan daga, kaya haros dai nagbabago an satong distansia sa saldang sa bilog na taon.

Mientras tanto, an saldang iyo an pinakamarahay na “planta nin enerhiya.” Iyan masasarigan, tamang-tama an kadakulaan, asin nagtatao nin tama sanang enerhiya. May marahay na dahelan na iyan inaapod na “sarong espesyal na marhay na bitoon.”²

An marahayon na “kataed”: Kun mapili ka nin “pinakaharaning kataed” para sa daga, mayo ka nang makukua na mas marahay pa kisa sa bulan. An diametro kaiyan labi sanang un-kuarto kan sa daga. Huli kaini, kun  ikokomparar sa iba pang bulan sa satong sistema solar, an satong bulan pambihira kadakula para sa planetang iniitokan kaiyan. Nagkanorongod sana? Minalataw na imposible iyan.

An sarong bagay, an bulan iyo an pangenot na dahelan nin pagtaob asin pag-ati kan dagat, na may mahalagang papel sa ekolohiya kan daga. An bulan nakakatabang man na dai mahiro an axis na iniitokan kan planeta. Kun mayo an bulan kaiyan na pasadya an pagkagibo, an satong planeta makaragkadag siring sa trumpo, na tibaad matutumba pa ngani asin maitok na nakatagilid! Huli kaiyan, magigin kapahapahamak an mga pagbabago sa klima, pagtaob saka pag-ati nin dagat, asin iba pa.

An eksaktong pagkatagilid asin pag-itok kan daga: Huli sa mga 23.4 degrees na pagkatagilid kan daga, igwa nin taonan na siklo nin mga kapanahonan, tama sanang temperatura, asin laen-laen na klima sa laen-laen na lugar. “Minalataw na ‘tama sana’ an tagilid na axis kan satong planeta,” an sabi kan librong Rare Earth—Why Complex Life Is Uncommon in the Universe.³

“Tama sana” man an lawig nin aldaw asin banggi, na resulta nin pag-itok kan daga. Kun mas maluway na gayo an pag-itok, magigin mas halawig an mga aldaw asin mainiton an parte kan daga na nakaatubang sa saldang mantang malipoton an ibong na parte kaiyan. Sa kabaliktaran, kun mas marikas na gayo an pag-itok kan daga, magigin mas halipot an mga aldaw, tibaad pira sanang oras an lawig, asin an marikas na pag-itok kan daga maresulta sa garo bagyong doros saka iba pang nakakaraot na epekto.

An espasyo peligrosong lugar huling yaon dian pirme an nakakagadan na radyasyon asin mga bulalakaw. Pero, an satong asul na planeta garo baga nag-aaging target sa mahiwason na “praktisan nin pagbadil” alagad haros dai naaano. Taano? Huli ta an daga protektado nin makangangalas na pansagang—makosog na magnetikong puersa asin atmospera na pasadya an pagkagibo.

An magnetikong puersa kan daga: An sentro kan daga sarong nag-iitok na bola nin tunaw na batbat, na huli kaiyan an satong planeta igwa nin dakula asin makosog na magnetikong puersa na harayo an naaabot sa espasyo. An pansagang na ini pinoprotehiran kita sa bilog na kosog nin radyasyon hale sa espasyo asin sa mga puersa hale sa saldang na puedeng makagadan. Kaiba sa mga puersang ini an solar wind, na garo dagos-dagos na doros nin mga partikula (particle) na kargado nin enerhiya; mga solar flare, na sa laog nin pirang minuto nagpapaluwas nin enerhiya na pareho kakosog nin binilyon na bombang hidroheno; asin mga pagputok sa mas ibabaw na parte o corona kan saldang, na binilyon na tonelada nin materya (matter) an pinapalasik sa  espasyo. May maheheling kang mga pagirumdom na pinoprotehiran ka kan magnetikong puersa kan daga. An saro kaini iyo an maliwanagon na mga aurora—makolor na liwanag na maheheling sa mas itaas na parte kan atmospera harani sa magnetikong mga polo (pole) kan daga—na epekto nin mga solar flare asin mga pagputok sa corona kan saldang.

An atmospera kan daga: Huli sa mga suon na ini nin mga gas, kita bako sanang nakakahangos kundi igwa man nin dugang pang proteksion. An mas nasa luwas na suon kan atmospera, an stratosphere, igwa nin sarong klase nin oksiheno na inaapod na ozone, na minaolang kan sagkod sa 99 porsiento kan palaog na radyasyon na ultraviolet (UV). Huli kaini, an ozone layer nakakatabang na maprotehiran sa peligrosong radyasyon an dakol na klase nin buhay—kaiba an mga tawo asin an saradit na tinanom sa dagat na nagpoprodusir kan kadaklan na oksiheno na kaipuhan niato. Nagbabarobago an kadakolan kan ozone sa stratosphere. Iyan nagdadakol kun nagkokosog an radyasyon na UV. Kaya an ozone layer pansagang na matibay asin minabagay sa kamugtakan.

An atmospera pinoprotehiran man kita sa mga tipak na nagtutugpa aroaldaw hale sa espasyo—minilyon na saradit asin darakulang bagay. An kadaklan nanggad kaini nasusulo sa atmospera asin nagigin maliwanagon na mga silyab na inaapod na mga bulalakaw. Minsan siring, dai inoolang kan mga pansagang kan daga an radyasyon na kaipuhan sa buhay, arog kan init asin naheheling na liwanag. An atmospera nakakatabang pa ngani na ikalakop an init sa enterong globo, asin sa banggi an atmospera nagseserbing garo tamong tanganing dai tolos mawara an init.

An atmospera asin magnetikong puersa kan daga totoo nanggad na makangangalas na disenyo na dai pa lubos na nasasabotan sagkod ngonyan. Totoo man iyan sa mga siklo na nagsusustenir sa buhay sa planetang ini.

Kun an sarong siudad mawaran nin suplay nin preskong aire asin tubig saka magin barado an mga imburnal, igwa tolos nin magkakahelang asin magagadan. Alagad isip-isipa: An satong planeta bakong arog nin restawran, na hale sa luwas an pagkakan saka mga suplay asin ilinuluwas an basura. An malinig na aire asin tubig na kaipuhan niato bakong hale sa espasyo, asin an basura dai man hinahakot pasiring sa espasyo. Kaya paano an daga nagdadanay na malinig asin puedeng istaran? An simbag: an natural na mga siklo, arog kan siklo nin tubig, karbon, oksiheno, asin nitroheno, na ipinaliwanag digdi asin iinilustrar nin simple.

An siklo nin tubig: An tubig mahalagang marhay sa buhay. Mayo ni saro sa sato an puedeng mabuhay kun mayo kaiyan sa laog nin pira sanang aldaw. Paagi sa siklo nin tubig, nakakalakop sa bilog na planeta an presko asin malinig na tubig. Kalabot dian an tolong magkakasunod na proseso. (1) Huli sa init kan saldang, an tubig minaalisngaw pasiring sa atmospera. (2) Nagigin saraditon na turo an lininig na tubig na ini dangan nagigin panganoron. (3) An panganoron man nagigin oran, graniso, yelo, o niebe, na minabagsak sa daga, asin maalisngaw giraray, na huli kaini nakokompleto an siklo. Gurano kadakol na tubig an nareresiklo kada taon? Segun sa mga pagtantsar, igong malantopan kaiyan nin parantay an ibabaw kan daga sa rarom na labing duwa may kabangang piye.⁴

An siklo nin karbon asin oksiheno: Arog kan aram mo, tanganing mabuhay kaipuhan mong maghangos, na ilinalaog an oksiheno asin ilinuluwas an carbon dioxide. Alagad mantang binilyon na tawo asin hayop an naghaharangos, taano an satong atmospera ta nungkang nauubosan nin oksiheno asin nungkang nasosobrahan nin carbon dioxide? An simbag iyo an siklo nin oksiheno. (1) Sa makangangalas na proseso na inaapod na photosynthesis, sinusupsup nin mga tinanom an carbon dioxide na ilinuluwas niato, na ginagamit iyan asin an enerhiya hale sa liwanag kan saldang tanganing makagibo nin carbohydrates asin oksiheno. (2) Kun hinahangos niato an oksiheno, nakokompleto niato an siklong iyan. An gabos na pagprodusir na ini nin carbohydrates asin nahahangos na aire nangyayari sa malinig, epektibo, asin toninong na paagi.

 An siklo nin nitroheno: An buhay sa daga nakadepende man sa napoprodusir na organikong mga molekula (molecule) na arog nin mga protina. (A) Kaipuhan an nitroheno tanganing maprodusir an mga molekulang iyan. Marahay sana ta an gas na iyan an minakompuesto kan mga 78 porsiento kan satong atmospera. Paagi sa kikilat, an nitroheno nagigin mga kombinasyon nin mga elemento na puedeng supsupon nin mga tinanom. (B) Dangan ginigibo nin mga tinanom na magin organikong mga molekula an mga kombinasyon na ini nin mga elemento. Huli kaini, nakakakua man nin nitroheno an mga hayop na nagkakakan kan mga tinanom na iyan. (C) Sa katapustapusi, kun magadan an mga tinanom asin hayop, an mga kombinasyon nin mga elemento na may nitroheno na yaon sa sainda pinagsusuruhaysuhay nin mga bakterya. Sa prosesong iyan nin paglapa, an nitroheno minabalik sa daga asin atmospera, na minakompleto sa siklo.

Sa ibong kan gabos na maoswag na teknolohiya nin tawo, sinda nagkakaigwa pa man giraray nin tonetoneladang dai mareresiklo asin nakakahilong basura kada taon. Pero, rineresiklo nin tama nanggad kan daga an gabos na basura kaiyan, na ginagamit an kahangahangang kemikal na pagproseso.

Sa paghona mo, paano an daga nagkaigwa nin mga sistema sa pagresiklo? “Kun an paglataw kan sistema nin ekolohiya kan Daga talagang nagkanorongod sana, dai magigin posible na magkaigwa nin siring na eksaktong pagkaoroyon an mga bagay sa naturalesa,” an sabi kan parasurat dapit sa relihion asin siensia na si M. A. Corey.⁵ Minaoyon ka daw sa saiyang kongklusyon?