1. ¿Baʼax jach ku creertik Marta? (Ilawil le dibujo yaan tu káajbal le xookaʼ.)

MARTAEʼ ku biskuba kaʼach yéetel Jesús yéetel jach ku creertik baʼaxoʼob ku kaʼansik. Letiʼeʼ jach yaachajaʼan u yóol, tumen tsʼoʼok u kíimil Lázaro, u yíitsʼin. ¿Baʼax jeʼel u líiʼsik u yóol teʼ súutuk jeʼeloʼ? Jesuseʼ tu yaʼalajtiʼ: «A wíitsʼineʼ yaan u líikʼil». Kex maʼ xuʼul u yaatal u yóol yoʼolal le baʼax aʼalaʼabtiʼoʼ, u yojel jach jaaj le baʼax tu yaʼalaj Jesusoʼ. Letiʼeʼ tu yaʼalaj: «Teneʼ in wojel yaan u líikʼil ken kaʼa kuxkíintaʼak le kimenoʼob teʼ tu tsʼook kʼiinoʼ» (Juan 11:20-24). Letiʼeʼ jach u yojel yaan u kʼuchul u kʼiinil u kaʼa kuxkíintaʼal Lázaro. Chéen baʼaleʼ Jesuseʼ tu kaʼa kuxkíintaj teʼ kʼiin jeʼeloʼ.

2. ¿Baʼaxten jach unaj k-creertik le baʼax ku creertik kaʼach Martaoʼ?

² Maʼ xaaneʼ tsʼoʼok u kíimil k-núup, k-taataʼob, k-abueloʼob wa juntúul k-hijo. K-Jach tsʼíiboltik u kʼuchul u kʼiinil k-kaʼa méekʼikoʼob, k-tsikbal yéeteloʼob yéetel k-cheʼej yéeteloʼob. K-ojleʼ Jéeoba yéetel Jesuseʼ maʼ tu kaʼa kuxkíintikoʼob bejlaʼeʼ. Chéen baʼaleʼ jeʼex Martaeʼ, ¿k-creertik wa jach tu jaajil yaan u kʼuchul u kʼiinil u kaʼa kuxtaloʼob? U jaajileʼ jach yaan baʼax oʼolal k-aʼalik jeʼex tu yaʼaliloʼ: «Teneʼ in wojel yaan u líikʼil ken kaʼa kuxkíintaʼak  le kimenoʼob teʼ tu tsʼook kʼiinoʼ». Baʼaleʼ kex k-creertik yaan u yúuchleʼ maʼalob ka tuukulnakoʼon tiʼ baʼax oʼolal k-jach creertik.

3, 4. Maʼ xaaneʼ, ¿baʼax tu maas creertaj Marta ka tu yojéeltaj yaan máaxoʼob tsʼoʼok u kaʼa kuxkíintaʼaloʼob tumen Jesús?

³ Martaeʼ tiʼ kajaʼan kaʼach naatsʼ Jerusaleneʼ. Le oʼolal maʼ xaaneʼ maʼ tu yilaj u kaʼa kuxkíintaʼal u hijo juntúul koʼolel kimen u yíicham naatsʼ tiʼ u kaajil Naín, tu luʼumil Galileaiʼ, baʼaleʼ tu yuʼubaj wal u tsikbalileʼ. Lelaʼ bey úuchik xan le ka kaʼa kuxkíintaʼab u hija Jairo tumen Jesús, maʼ xaaneʼ Capernaum. Le máaxoʼob yanoʼob tu yotoch kaʼachoʼ «u yojloʼob kimen le chan x-chʼúupaloʼ». Baʼaleʼ Jesuseʼ tu machaj tu kʼabeʼ ka tu yaʼalajtiʼ: «Chan x-chʼúupal, ¡líikʼen!». Tu séebaʼanileʼ líikʼi (Luc. 7:11-17; 8:41, 42, 49-55). Marta yéetel María, u yíitsʼineʼ, u yojloʼob Jesuseʼ jeʼel u páajtal u tsʼakik le kʼojaʼanoʼoboʼ. Le oʼolal u yojloʼobeʼ wa ka kʼuchuk Jesús maʼ kíimik Lázaroeʼ jeʼel u tsʼakik kaʼacheʼ. Baʼaleʼ ¿baʼax ken u beet beora tsʼoʼok u kíimil u amigo jach u yaabiltmaʼ? Jeʼex k-ilkoʼ, Martaeʼ tu yaʼaleʼ Lázaroeʼ yaan u kaʼa kuxtal teʼ «tu tsʼook kʼiinoʼ». ¿Baʼaxten jach u yojel yaan u kaʼa kuxtal? Yéetel ¿baʼaxten jeʼel u páajtal k-jach creertik yaan u kaʼa kuxkíintaʼal le kimenoʼob, tak le k-láakʼtsiloʼoboʼ?

⁴ Yaan baʼaxoʼob áantkoʼon k-jach creert yaan u kaʼa kuxtal le kimenoʼoboʼ. Koʼoneʼex ilik jujunpʼéeliʼ. Le táan k-xakʼaltikoʼ, maʼ xaaneʼ yaan k-ilik baʼax ku yaʼalaʼal yoʼolal u kaʼa kuxtal le kimenoʼob maʼ suuk k-máansik t-tuukuliʼ. Lelaʼ yaan u beetik k-jach creertik yaan k-kaʼa ilik le k-láakʼtsiloʼob kimenoʼoboʼ.

5. ¿Baʼaxten jach u yojel Marta yaan u kaʼa kuxkíintaʼal Lázaro?

⁵ Martaeʼ maʼ tu yaʼalaj wa maʼ xaaneʼ yaan u kaʼa kuxtal u yíitsʼiniʼ, baʼaxeʼ jach u yojel yaan u kaʼa kuxtal. ¿Baʼaxten jach u yojel? Tumen tu paalil, táanil tiʼ u káajal u kʼaʼaytaj Jesuseʼ, u yuʼubmaj u tsikbalil u beetaʼal le milagroʼob beyoʼ. Maʼ xaaneʼ ku taal t-tuukul óoxtúul máaxoʼob ku yaʼalik le Biblia kaʼa kuxlajoʼoboʼ.

6. ¿Baʼax tsikbalil u yuʼubmaj Marta?

⁶ Le yáax máak ku yaʼalik le Biblia kaʼa kuxlajoʼ, profeta Elías kaʼa kuxkíinte. Teʼ kʼiinoʼoboʼ tsʼaʼab u páajtalil tiʼ tumen Jéeoba utiaʼal u beetik milagroʼob. Juntúul koʼolel kimen u yíicham kajaʼan tu kaajil Sarepta, yaan tu jáal u kʼáaʼnáabil u luʼumil Feniciaeʼ, tu kʼamaj le profeta tu yotochoʼ. Dioseʼ tu beetaj maʼ u xuʼupul le aceite yéetel le harina yaantiʼoʼ, le oʼolal letiʼ yéetel u hijoeʼ maʼ kíimoʼobiʼ (1 Rey. 17:8-16). Baʼaleʼ ka máan kʼiineʼ kʼojaʼanchaj le paaloʼ ka kíimi. Elías túuneʼ tu machaj le kimenoʼ ka tu kʼáat óoltaj: «In [Dios], ¡kin kʼáat óoltik tiʼ tech ka a sut u kuxtal le paalaʼ!». Jéeobaeʼ tu yuʼubaj u oración Elíaseʼ ka tu kaʼa kuxkíintaj (xok 1 Reyes 17:17-24). Martaeʼ u yuʼubmaj u tsikbaltaʼal le baʼax úuchaʼ.

7, 8. 1) ¿Baʼax tu beetaj Eliseo yoʼolal juntúul koʼolel jach yaachajaʼan u yóol? 2) ¿Baʼax ku yeʼesiktoʼon yoʼolal Jéeoba le milagro tu beetaj Eliseooʼ?

⁷ Eliseo, le máax tu beetaj u profetail ka kíim Elíasoʼ, letiʼ kaʼa kuxkíint le u kaʼatúul máax ku chʼaʼchiʼitaʼal ichil le Bibliaoʼ. Juntúul koʼolel israelita kajaʼan tu noj kaajil Sunemeʼ minaʼan u paalal yéetel chʼijaʼan u yíicham. Tumen tu kʼamaj Eliseo tu yotocheʼ, Dioseʼ tu beetaj u yantal juntúul u hijo. Baʼaleʼ ka máan kʼiineʼ kíim le chan paaloʼ. Lelaʼ jach tu beetaj u yaatal u yóol le koʼoleloʼ. Letiʼeʼ chaʼab u bin tumen u yíicham u yil le profeta tu witsil Carmelo, yaan kex óoliʼ 8 leguas (30 kilómetros) tiʼ u yotochoʼ. Eliseoeʼ tu túuxtaj táanil Guehazí, u palitsil, tu kaajil Sunem. Baʼaleʼ maʼ páajchaj u kaʼa kuxkíintikiʼ.  Tu tsʼookeʼ ka kʼuch u maama le chan paal yéetel Eliseooʼ (2 Rey. 4:8-31).

⁸ Le profetaoʼ ook teʼ najoʼ ka orarnaj tu tséel le chan paal kimenoʼ. Jéeoba túuneʼ tu kaʼa kuxkíintaj. Ka tu yilaj le maamatsil tsʼoʼok u kaʼa kuxtaloʼ jach táaj kiʼimakchaj u yóol (xok 2 Reyes 4:32-37). Maʼ xaaneʼ kʼaʼajtiʼ le oración tu beetaj Ana, le maʼ tu páajtal u yantal u paalal kaʼacheʼ. Ka tu bisaj Samuel, u hijo, teʼ tabernaculooʼ, tu yaʼaleʼ Jéeobaeʼ ku «beetik k-éemel muknal» yéetel «ku beetik xan k-jóokʼoliʼ» (1 Sam. 2:6). Le úuchik u kaʼa kuxkíintaʼal u hijo le koʼolel tu kaajil Sunemoʼ, tu yeʼeseʼ Dioseʼ jeʼel u páajtal u kaʼa kuxkíintik le kimenoʼoboʼ.

9. ¿Bix kaʼa kuxlajik le u yóoxtúul máak ku yaʼalik le Bibliaoʼ?

⁹ Baʼaleʼ maʼ letiʼe u tsʼook milagro tu beetaj Eliseooʼ. Ka tsʼoʼok u beetik u profetail ich cincuenta añoseʼ, kʼojaʼanchajeʼ ka kíimi. Ka máan kʼiin, le tsʼoʼok u pʼáatal chéen u baakeloʼ, junjaats israelitaʼob táan u binoʼob u mukoʼob juntúul máakeʼ máanoʼob naatsʼ teʼ tuʼux mukaʼanoʼ. Chéen ka tu yiloʼob táan u taal le máaxoʼob pʼekmiloʼoboʼ, ka jóokʼ u yáalkaboʼob. Le kimenoʼ tu puloʼob ichil u muknal Eliseo. Le Bibliaoʼ ku yaʼalik: «Chéen pʼelak [kóojik] le kimen tiʼ u baakeloʼob Eliseoeʼ, kuxlaji, ka waʼalaji» (2 Rey. 13:14, 20, 21). Bukaʼaj wal baʼaxoʼob tu kanaj Marta tiʼ le tsikbaliloʼobaʼ. Dioseʼ yaan u páajtalil yóokʼol le kíimiloʼ. Tuukulnakoʼon xan tiʼ le baʼax ku kaʼansiktoʼonoʼ. Ku yáantkoʼon k-ileʼ u páajtalil Dioseʼ minaʼan u xuul.

10. ¿Baʼax tu beetaj Pedro tu yoʼolal juntúul kiik kíimi?

¹⁰ Le Kiliʼich Tsʼíiboʼob ich Griegooʼ ku tʼaan xan tiʼ bix úuchik u kuxkíintaʼal kimenoʼob tumen le máaxoʼob meyajtik Diosoʼ. Jeʼex le tu beetaj Jesús naatsʼ tiʼ u kaajil Naínoʼ yéetel le tu beetaj tu yotoch Jairooʼ. Ka máan kʼiineʼ, apóstol Pedroeʼ tu kaʼa kuxkíintaj juntúul kiik ku kʼaabaʼtik Dorcas wa Tabita. Ka ook teʼ naj tuʼux tsʼaʼanoʼ, orarnaj tiʼ Jéeobaeʼ ka tu yaʼalaj: «Tabita, ¡líikʼen!». Tu séebaʼanil kaʼa kuxlaji, Pedro túuneʼ tu tʼanaj le sukuʼunoʼoboʼ ka «tu yeʼesajtiʼob kuxaʼan». Yoʼolal le nojoch milagroaʼ «yaʼab máakoʼob tu beetubaʼob u disipuloʼob Yuumtsil». Le disipuloʼobaʼ jeʼel u páajtal u yaʼalikoʼobeʼ Jesús yéetel Jéeobaeʼ yaan u páajtalil tiʼob u kaʼa kuxkíintikoʼob le kimenoʼoboʼ (Bax. 9:36-42).

11. ¿Baʼax tu yaʼalaj Lucas úuch tiʼ le xiʼipal lúuboʼ, yéetel bix tu yuʼubiluba le máaxoʼob il le milagro tu beetaj Pablooʼ?

¹¹ Koʼoneʼex ilik bix kaʼa kuxkíintaʼabik juntúul kimen yaʼab máaxoʼob ile. Juntéenjeakeʼ apóstol Pabloeʼ táan kaʼach u kaʼansaj chúumuk áakʼab tu yóoxpʼéel pisoil junpʼéel naj yaan tu kaajil Troas, bejlaʼeʼ ku pʼáatal tu xaman-chikʼin Turquía. Juntúul táankelem xiʼipal ku kʼaabaʼtik Euticoeʼ kulukbal tu ventanail le naj u yuʼub baʼax ku kaʼansikoʼ, baʼaleʼ weeneʼ ka lúubi. Le yáax máax kʼuch tu yiknal teʼ kabaloʼ, maʼ xaaneʼ Lucas, tumen letiʼeʼ doctor. Letiʼeʼ tu yaʼaleʼ le xiʼipaloʼ maʼ chéen desmayarnajaʼaniʼ, baʼaxeʼ kimen. Ka éem Pabloeʼ tu méekʼaj Eutico, ka tu yaʼalaj tiʼ le máaxoʼob yanoʼoboʼ kuxaʼan. ¡Bukaʼaj wal úuchik u jaʼakʼal u yóol le máaxoʼob iloʼ! Maʼ xaaneʼ jach kiʼimakchaj u yóoloʼob, tumen tu yiloʼob bix úuchik u kaʼa kuxkíintaʼal juntúul kimen (Bax. 20:7-12).

12, 13. ¿Baʼax kʼáatchiʼiloʼob unaj k-núukik yoʼolal u tsikbalil bix kaʼa kuxkíintaʼabik jujuntúul kimenoʼob?

¹² Le tsikbaliloʼob tsʼoʼok k-ilkaʼ unaj u beetik k-uʼuyikba jeʼex Martaeʼ: Jéeoba tsʼaamiltoʼon le kuxtaloʼ, le oʼolal jeʼel u páajtal u kaʼa  kuxkíintik le kimenoʼoboʼ. Tuláakal le máaxoʼob kaʼa kuxkíintaʼaboʼobaʼ beetaʼab tumen juntúul máax meyajtik Dios, jeʼex Elías, Jesús wa Pedro. Tsʼoʼoleʼ úuchoʼob teʼ kʼiinoʼob ku beetaʼal milagroʼob tumen Jéeobaoʼ. Baʼaleʼ ¿baʼax túun úuch tiʼ le máaxoʼob kíimoʼob teʼ kʼiinoʼob maʼatech u beetaʼal milagroʼoboʼ? ¿Jeʼel wa u páaʼtik le máaxoʼob meyajtik Dios u kaʼa kuxkíintaʼal le kimenoʼob tumen Jéeoba teʼ kʼiinoʼob ku taaloʼ? ¿Ku creertikoʼob wa jeʼex Marta le ka tu yaʼalaj yoʼolal u yíitsʼineʼ: «Teneʼ in wojel yaan u líikʼil ken kaʼa kuxkíintaʼak le kimenoʼob teʼ tu tsʼook kʼiinoʼ»? ¿Baʼaxten letiʼeʼ tu creertaj yaan u kʼuchul u kʼiinil u kaʼa kuxkíintaʼal le kimenoʼoboʼ? Yéetel ¿baʼaxten k-jach creertik xan toʼon?

¹³ Le Bibliaoʼ ku tʼaan tiʼ yaʼab máaxoʼob meyajtik Dios u yojloʼob yaan u kʼuchul u kʼiinil u kaʼa kuxtal le kimenoʼoboʼ. Koʼoneʼex ilik jujuntúuliʼ.

14. ¿Baʼax k-kanik yoʼolal le kaʼa kuxtal tiʼ le baʼax tu beetaj Abrahanoʼ?

¹⁴ Isaakeʼ letiʼe máax aʼalaʼab kun kʼamik le promesa úuch joʼopʼok u páaʼtaʼal tumen Abrahanoʼ. Chéen baʼaleʼ Dioseʼ tu yaʼalajtiʼ ka u «kʼub Isaak láaj tóokbil», kex jach u yaabiltmaj (Gén. 22:2). Bix wal tu yuʼubiluba le ka aʼalaʼabtiʼoʼ. Jéeobaeʼ u yaʼalmaj tiʼ Abrahaneʼ yaan u bendecirtaʼal tuláakal le kaajoʼob yoʼolal u hijooʼ (Gén. 13:14-16; 18:18; Rom. 4:17, 18). Tsʼoʼoleʼ u yaʼalmajtiʼeʼ le chʼiʼibaloʼ «tiʼ Isaak bíin taalak» (Gén. 21:12). Baʼaleʼ ¿bix túun kun béeytal wa ku kʼubik Isaak bey siibaleʼ? Dioseʼ tu nuʼuktaj Pablo utiaʼal u tsolikeʼ, Abrahaneʼ jach ku creertik yaan u páajtalil tiʼ Dios utiaʼal u kaʼa kuxkíintik Isaak (xok Hebreoʼob 11:17-19). Le Bibliaoʼ maʼ tu yaʼalik wa Abrahaneʼ ku creertik yaan u kaʼa kuxkíintaʼal u hijo teʼ súutukoʼ wa ken máanak wa jaypʼéel kʼiin. Letiʼeʼ maʼ tu páajtal u yojéeltik baʼax kʼiin ken kaʼa kuxkíintaʼak Isaak. Chéen baʼaleʼ jach ku creertik yaan u kaʼa kuxkíintaʼal, le oʼolal tu beetaj le baʼax aʼalaʼabtiʼoʼ.

15. ¿Baʼax ku creertik kaʼach Job?

¹⁵ Job xaneʼ jach ku creertik kaʼach yaan u kʼuchul u kʼiinil u kaʼa kuxkíintaʼal le kimenoʼoboʼ. U yojel wa ku chʼaʼakal junkúul cheʼeʼ jeʼel u páajtal u jóokʼol u kʼuʼukʼ ka tak ilaʼak «bey táankelem cheʼeʼ». Chéen baʼaleʼ maʼ bey u yúuchul tiʼ máak ken kíimkoʼ (Job 14:7-12; 19:25-27). Wa ku kíimileʼ maʼ tu páajtal u kaʼa kuxtal tu juunal (2 Sam. 12:23; Sal. 89:48). Baʼaleʼ leloʼ maʼ u kʼáat u yaʼal wa maʼ tu páajtal u kaʼa kuxkíintaʼal tumen  Diosiʼ. Le oʼolal Jobeʼ ku creertik yaan u kʼuchul u kʼiinil u tʼaʼanal tumen Jéeoba utiaʼal u kaʼa kuxtal (xok Job 14:13-15). Kex maʼ u yojel baʼax kʼiin ken úuchkeʼ, jach ku creertik yaan u kʼaʼajsaʼal tumen le Máax tsʼaamil le kuxtaloʼ yéetel yaan u meyajtiʼ u páajtalil utiaʼal u kaʼa kuxkíintaʼal.

16. ¿Baʼax tu yaʼalaj le ángel tiʼ profeta Daniel utiaʼal u líiʼsik u yóoloʼ?

¹⁶ Le Kiliʼich Tsʼíiboʼob ich Hebreooʼ ku tʼaanoʼob xan tiʼ profeta Daniel. Letiʼeʼ chúukpaj u yóol u meyajt Dios ich yaʼab años, le oʼolal mantatsʼ áantaʼabi. Juntéenjeakeʼ chíikpaj juntúul ángel tiʼeʼ ka aʼalaʼabtiʼeʼ «juntúul xiib jach yaabiltaʼan tumen [Dios]», tsʼoʼoleʼ ka aʼalaʼabtiʼ: «¡Chʼaʼ a wóol, maʼ a chʼaʼik saajkil!» (Dan. 9:22, 23; 10:11, 18, 19).

17, 18. ¿Baʼax aʼalaʼab tiʼ Daniel ken u kʼame?

¹⁷ Teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ Danieleʼ yaan kaʼach óoliʼ 100 años tiʼ, le oʼolal taʼaytak u kíimil. Maʼ xaaneʼ ku tuklik kaʼach bix kun tsʼoʼokoltiʼ. ¿Yaan wa u kaʼa kuxkíintaʼal? Yaan. Tu tsʼoʼokbal u libroil Danieleʼ, k-ilik le baʼax tu yaʼalaj Jéeoba tiʼoʼ: «Baʼaleʼ techeʼ Daniel, xíimbalnen tak ta xuul yéetel jeʼelsaba» (Dan. 12:13). Le nojoch profetaoʼ u yojleʼ, le kimenoʼoboʼ táan u jeʼeleloʼob, tsʼoʼoleʼ teʼ Muknaloʼ «maʼ tu yúuchul tuukuliʼ, mix kʼaj óolal, mix ojéelaj» (Ecl. 9:10). Jach taʼaytak u kíimil, baʼaleʼ maʼ tiʼ kun tsʼoʼokoltiʼiʼ. Dioseʼ tu yaʼalajtiʼ yaan junpʼéel baʼax jatsʼuts ken u tsʼáatiʼ.

¹⁸ Le angeloʼ tu yaʼalaj xan tiʼ le profeta Danieloʼ: «Tu xuul le kʼiinoʼoboʼ ka líikʼil utiaʼal a kʼamik a boʼolal». Maʼ tu yaʼalajtiʼ jach baʼax kʼiin ken úuchukiʼ. Yaan u kíimil utiaʼal u jeʼelel. Baʼaleʼ le tʼaanoʼob yaan «a líikʼil utiaʼal a kʼamik a boʼolal[oʼ]» ku yeʼesikeʼ yaan u kʼuchul u kʼiinil u kaʼa kuxtal. ¿Baʼax kʼiin túun? «Tu xuul le kʼiinoʼoboʼ», yaʼab jaʼaboʼob kíimik. Le oʼolal teʼ Biblia Traducción en lenguaje actual, ku traducirtaʼal beyaʼ: «Ken kʼuchuk le u tsʼook horaoʼ, yaan a líikʼil ichil le kimenoʼob utiaʼal a kʼamik le baʼax kun siibiltechoʼ».

19, 20. 1) ¿Baʼax yaan yil le baʼax tsʼoʼok k-xakʼalxoktik yéetel le baʼax tu yaʼalaj Marta tiʼ Jesusoʼ? 2) ¿Baʼax ken k-kan teʼ tuláakʼ xookoʼ?

¹⁹ Le oʼolal Martaeʼ jach yaan baʼax oʼolal u creertik Lázaro, u yíitsʼineʼ, «yaan u líikʼil ken kaʼa kuxkíintaʼak le kimenoʼob teʼ tu tsʼook kʼiinoʼ». Le baʼax aʼalaʼab tiʼ Daniel yéetel le baʼax tu yaʼalaj Marta tiʼ Jesusoʼ unaj u yáantkoʼon k-jach creert yaan u kaʼa kuxkíintaʼal le kimenoʼoboʼ.

²⁰ Teʼ xookaʼ tsʼoʼok k-ilik tsikbaloʼob ku yeʼeskoʼob jeʼel u páajtal u kaʼa kuxtal le kimenoʼoboʼ. Tsʼoʼok xan k-ilik jujuntúul máaxoʼob meyajt Dios úuchjeakileʼ jach tu creertoʼob yaan u kʼuchul u kʼiinil u kaʼa kuxkíintaʼal le kimenoʼoboʼ. Chéen baʼaleʼ, ¿yaan wa baʼax eʼesiktoʼon yaan u kaʼa kuxkíintaʼal le kimenoʼob kex úuch aʼalaʼak u beetaʼaloʼ? Wa yaneʼ, maas jeʼel u yáantkoʼon k-creert yaan u kaʼa kuxkíintaʼal le kimenoʼob, jeʼex u creertik kaʼach Martaoʼ. Baʼaleʼ ¿baʼax kʼiin ken úuchuk? Lelaʼ yaan k-kanik teʼ tuláakʼ xookoʼ.