Felisa: Líikʼoʼon tiʼ junpʼéel familia jach católica. Ichil in láakʼtsiloʼobeʼ, 13 u túulaloʼobeʼ tu beetubaʼob sacerdoteʼob wa anchajtiʼob wa baʼax cargoil ichil le religión catolicaoʼ. Le papa Juan Pablo Segundooʼ, tu yaʼalaj ka beetaʼak santoil juntúul u primo in maama. Le u primoaʼ sacerdote kaʼachi yéetel ku kaʼansaj tiʼ junpʼéel escuela católica. Toʼoneʼ jach óotsiloʼon, in papaeʼ herrero yéetel in maamaeʼ ku meyaj kaʼach tiʼ junpʼéel granja tuʼux ku yúuchul paakʼal yéetel cosechar. Teen u maas nojchil tiʼ le ocho u túulal paalaloʼob anchajtiʼoboʼ.

Le yaanten kaʼach 12 añosoʼ, káaj junpʼéel guerra ichil u kajnáaliloʼob España. Ka tsʼoʼok le guerraaʼ kʼaʼal cárcel in papá tumen maʼ de acuerdo yéetel le baʼaxoʼob ku beetik le gobiernooʼ. In maamaeʼ istikyaj u tséentikoʼon, le oʼolaleʼ juntúul u amigaeʼ tu yaʼalajtiʼ ka u túuxt in wíitsʼin Araceli, Lauri yéetel Ramoni tiʼ junpʼéel convento yaan tu kaajil Bilbao (España). Teʼeloʼ mix juntúul ken u muʼyajt wiʼijiliʼ.

Araceli: Yaantoʼon kaʼach 14, 12 yéetel 10 años ka bisaʼaboʼon teʼ conventooʼ, jach yaachaj t-óol k-náachtal tiʼ k-láakʼtsiloʼob. Ka kʼuchoʼoneʼ le meyaj tsʼaʼabtoʼonoʼ letiʼe k-limpiokíintik le conventooʼ. Ka máan dos añoseʼ le monjaʼoboʼ tu túuxtoʼonoʼob tiʼ junpʼéel convento maas nojoch tuʼux ku kanáantaʼal máaxoʼob chʼijaʼanoʼob tu kaajil Zaragoza. Teʼeloʼ k-limpiokíintik le tuʼux ku yúuchul cocinaroʼ, le meyajaʼ jach kaʼanaʼantsil tumen chéen paalaloʼon kaʼachi.

Felisa: Ka bin in wíitsʼinoʼob Zaragozaeʼ, in maama yéetel juntúul u primo ku beetik u sacerdoteil teʼ tuʼux kajaʼanoʼonoʼ, tu túuxtenoʼob meyaj teʼ convento tuʼux yaan in wíitsʼinoʼoboʼ. Lelaʼ tu beetoʼob yoʼolal u  náachkuntkenoʼob tiʼ juntúul xiʼipal tak u enamorarken kaʼachi. Como jach catolicaen kaʼacheʼ maʼalob tin wilil in bin kajtal junpʼéel tiempo teʼeloʼ. Teen kaʼacheʼ taak in bin in beet in misionerail jeʼex u beetik juntúul in primo yaan kaʼach Áfricaeʼ.

Le monjaʼoboʼ jach junpuliʼ maʼ tu animartenoʼob in beet in misionerailiʼ, tsʼoʼoleʼ kin wuʼuyik jach kʼalaʼanen teʼ conventooʼ. Le oʼolaleʼ ka máan junpʼéel añoeʼ suunajen tin kaajal utiaʼal in kanáantik u primo in maama, le sacerdoteeʼ. Le táan in kanáantikoʼ kin beetik kaʼach tuláakal u meeyjil u yotoch, sáamsamal xan de tardeeʼ kin rezartik le rosario tu yéeteloʼ. Jach jatsʼuts in wilik kaʼach in tsʼáaik flores teʼ iglesiaoʼ yéetel in vestirtik le virgen bey xan le uláakʼ imagenoʼoboʼ.

Araceli: Ka máan tiempoeʼ kʼexpaj k-kuxtal teʼ conventooʼ. Ka tsʼoʼok in beetik in yáax votoʼob utiaʼal in kʼaʼamal bey monjaeʼ, jaʼatsen tiʼ in wíitsʼinoʼob. Ramonieʼ pʼáat tu conventoil Zaragoza, Laurieʼ bisaʼab Valencia yéetel teneʼ túuxtaʼaben tu kaajil Madrid, teʼeloʼ tin beetaj u kaʼa jaatsil in votoʼob utiaʼal in beetik in monjail. Tu conventoil Madrideʼ ku kʼaʼamal kaʼach estudianteʼobiʼ, máakoʼob yaan u jaʼabiloʼob yéetel uláakʼ máaxoʼob ku binoʼob xíimbaliʼ, le oʼolaleʼ jach yaʼab meyaj yaan kaʼachi. Teneʼ teʼ enfermería kin meyaj kaʼachoʼ.

U jaajileʼ tin tuklaj yaanal bix u kuxtal kaʼach juntúul monjaeʼ. Teneʼ jach taak in xokik yéetel in naʼatik baʼax ku yaʼalik le Kiliʼich Tsʼíiboʼoboʼ. Pero teʼeloʼ mix máak ku tʼaan tiʼ Dios mix tiʼ Jesús, tsʼoʼoleʼ maʼatech u meyajtiʼob le Bibliaoʼ. Le oʼolaleʼ chéen tin kanaj in tʼan junpʼíit latín, tin kanaj xan jujunpʼéel baʼaxoʼob tiʼ jujuntúul máaxoʼob ku yaʼalaʼaltiʼob «santoʼob» tumen le catolicoʼoboʼ yéetel tiʼ u adorartaʼal María. Maases chéen meyaj ku tsʼaʼabal in beete.

Káaj in sen chiʼichnaktal le oʼolal tin chʼaʼtuklaj in tʼaan yéetel le madre superioraoʼ. Tin waʼalajtiʼeʼ maʼ kiʼimak in wóol ikil in meyaj utiaʼal u ayikʼaltal yaanal máaxoʼob mientras in láakʼtsiloʼob táan u máanskoʼob óotsililiʼ. ¿Baʼax tu beetaj? Tu kʼalen tiʼ junpʼéel chan cuarto utiaʼal u yilik wa kin kʼexik in tuukul yéetel wa kin pʼáatal meyaj teʼ conventooʼ.

Óoxtéen oksaʼaben yéetel jóoʼsaʼaben teʼ chan cuarto utiaʼal u yilaʼal wa láayliʼ taak in binoʼ. Ka ilaʼab maʼ tin kʼexik in tuukuleʼ aʼalaʼabten jeʼel u páajtal in renunciareʼ, pero yaan in tsʼíibtik junpʼéel juʼun tuʼux ken in waʼal lelaʼ: «Táan in bin tumen maas kin preferirtik in meyajtik Satanás ke in meyajtik Dios». Le baʼax aʼalaʼabtenaʼ jach tu beetaj u jaʼakʼal in wóol yéetel kex jach taak in lukʼul teʼeloʼ maʼ tin wóotaj in tsʼíibt junpʼéel baʼal beyoʼ. Ka tsʼoʼokeʼ tin waʼalajtiʼobeʼ in kʼáat in confesartinba yéetel juntúul sacerdote, teneʼ tin láaj aʼalajtiʼ baʼax úuchi. Le sacerdoteoʼ tu kʼáataj permiso tiʼ le ovispo utiaʼal ka túuxtaʼaken tu kaʼatéen tu conventoil Zaragoza. Ka tsʼoʼok u máan wa jaypʼéel mesoʼob tiaʼanen teʼeloʼ chaʼab in lukʼliʼ. Maʼ xáanchaj tiʼ leloʼ Lauri yéetel Ramonieʼ lukʼoʼob xan teʼ conventooʼ.

Felisa: Teneʼ tsʼoʼok in beel ka binoʼon tu kaajil Cantabria, teʼeloʼ cada semana kin bin misa. Junpʼéel kʼiin utiaʼal domingoeʼ tin wilaj jach tsʼíik le sacerdoteoʼ yéetel tin wuʼuyaj u yaʼalik junpʼéel baʼal tu beetaj u jaʼakʼal in wóol. Letiʼeʼ tu jóoʼsaj le libro La verdad que lleva a vida eterna, tsʼoʼoleʼ jach táan u tsʼíikil ka tu yawtaj: «¡Ileʼex le libroaʼ! Wa yaan tiʼ máax tsʼoʼok u tsʼaʼabal junpʼéeleʼ u tsʼáaten wa u pule».

Teneʼ minaʼanten kaʼach le librooʼ, pero jach taakchaj u yantalten junpʼéeliʼ. Ka tsʼoʼok u máan wa jaypʼéel kʼiineʼ tʼaanaj tin wotoch kaʼatúul koʼoleloʼob j-Jaajkunajoʼob, letiʼobeʼ tu tsʼáajoʼobten le libro «prohibirtaʼanoʼ». Tin xokaj le libro teʼ áakʼaboʼ, ka suunaj le kaʼatúul koʼoleloʼoboʼ tu kʼáatoʼobten wa jeʼel in xook tu yéeteloʼobeʼ, ka tin waʼalajtiʼob jeʼeleʼ.

Jach séeb úuchik u kʼuchul tin puksiʼikʼal le baʼax kaʼansaʼabtenoʼ. Le catolicaen kaʼachoʼ jach in tsʼaamaj in wóoliʼ, le oʼolal le ka tin kʼaj óoltaj Jéeobaeʼ jach tin kʼubaj in wóol tiʼ yéetel tin tsʼáaj in wóol kʼaʼaytaj. Okjaʼanajen 1973, kex maʼ béeychaj in sen áantik in láakʼtsiloʼobeʼ, tin wilaj in beetik tuláakal le ku páajtaleʼ. Jeʼex tin waʼalil tu káajbaleʼ in láakʼtsiloʼobeʼ u pʼeekoʼob in meyajtik Jéeoba, maases in wíitsʼin Araceli.

Araceli: Le bix tin máansil in kuxtal teʼ conventooʼ tu beetaj maʼ in confiar tiʼ in religión yéetel mix baʼal beetik u kiʼimaktal in wóol. Kex beyoʼ kin bin misa cada domingo yéetel kin rezartik le rosario sáamsamaloʼ. Teneʼ láayliʼ taak kaʼach in naʼatik baʼax ku kaʼansik le Bibliaoʼ yéetel tin kʼáataj tiʼ Dios ka u yáanten. Chéen baʼaleʼ ken in wuʼuy bix u tʼaan in kiik Felisa tiʼ u túumben religionoʼ, kin wuʼuyik bey tsʼoʼok u chaʼik u sen tuʼusuleʼ. Leloʼ ku beetik in sen baʼateʼel kaʼach tu yéetel.

Ka máan kʼiineʼ suunajen Madrid meyaj ka xan tsʼoʼok in beel. Teneʼ tin tsʼáaj cuentaeʼ le máaxoʼob ku binoʼob misaoʼ maʼatech u beetkoʼob le baʼax ku kaʼansik le Evangelioʼoboʼ, le oʼolaleʼ maʼ binen iglesia tu kaʼatéeniʼ. Xuʼul xan in creertik le baʼaxoʼob ku yaʼalaʼal yoʼolal le máaxoʼob ku yaʼalaʼaltiʼob «santoʼoboʼ», le infiernooʼ yéetel xuʼul in creertik jeʼel u páajtal u perdonartaʼal k-kʼebanoʼob tumen juntúul sacerdoteeʼ. Tin láaj pulaj xan le imagenoʼob yaanten kaʼachoʼ. U jaajileʼ teʼ kʼiinoʼoboʼ maʼ jach in wojel wa maʼalob baʼax táan in beetkiʼ, teneʼ chéen kin wuʼuyik jach tuʼusen. Le oʼolal  tin waʼalaj tiʼ Dios: «¡Taak in kʼaj óoltikech, áanteniʼ!». U j-jaajkunajoʼob Jéeobaeʼ yaʼab u téenel kʼuchoʼob kʼaʼaytaj tu jool in wotoch, chéen baʼaleʼ mix juntéen kin jóokʼol in wuʼuyoʼob. Teneʼ pʼáat maʼatech in confiar tiʼ mix junpʼéel religión.

Tu káajbal u añoiloʼob 1980, Lauri kajaʼan Francia, yéetel Ramoni kajaʼan Españaeʼ, káaj u xokikoʼob le Biblia yéetel le j-Jaajkunajoʼoboʼ. Teneʼ tin tuklaj tsʼoʼok xan u tuʼusloʼob jeʼex Felisaeʼ. Ka máan kʼiineʼ tin kʼaj óoltaj juntúul in vecina ku kʼaabaʼtik Angelines, teneʼ jach tin bisinba maʼalob tu yéetel. Letiʼeʼ j-Jaajkunaj xan kaʼachi. Angelines yéetel u yíichameʼ mantatsʼ ku yaʼalikoʼobten wa jeʼel in xokik le Biblia tu yéeteloʼoboʼ. Letiʼobeʼ tu tsʼáajoʼob cuenta kex maʼ in kʼáat mix baʼal tiʼ religioneʼ, taak in kaanbal tiʼ le Bibliaoʼ. Junpʼéel kʼiineʼ tin waʼalajtiʼob: «Maʼalob, jeʼel in xook ta wéeteleʼexeʼ pero chéen wa ka chaʼikeʼex u meyajten in Biblia». Le Biblia taak u meyajten kaʼachoʼ letiʼe Nácar-Colungaoʼ.

Felisa: Ka okjaʼanajen tu añoil 1973, chéen setenta j-Jaajkunajoʼob yaan Santander, u noj kaajil Cantabria. U cientosil mejen kaajoʼob yaan kaʼach t-territorio, le oʼolaleʼ utiaʼal k-kʼaʼaytaj tiʼ cada kaajeʼ k-bin kaʼach tiʼ autobús yéetel ka máan kʼiineʼ joʼopʼ k-bin tiʼ coche. Bey úuchik k-kʼaʼaytaj tiʼ tuláakal le mejen kaajoʼobaʼ.

Desde ka joʼopʼ in meyajtik Jéeobaeʼ tsʼoʼok in tsʼáaik xook tiʼ yaʼab máakoʼob, 11 tiʼ letiʼobeʼ tsʼoʼok u yokjaʼob. Maases catolicoʼob le máaxoʼob tin wáantoʼoboʼ. Como catolicaen kaʼacheʼ in wojel kʼaʼabéet in tsʼáaikinba tu lugaroʼob yéetel u yantalten paciencia. Tin tsʼáaj cuenta yaan u bisik tiempo u xuʼulul u creertikoʼob le baʼaxoʼob kaʼansaʼantiʼoboʼ. In wojleʼ chéen le Biblia yéetel u kiliʼich muukʼ Jéeoba jeʼel u kʼuchul tu puksiʼikʼaloʼob utiaʼal ka u tsʼáaʼob cuenta máakalmáak u jaajiloʼ (Heb. 4:12). U kʼaabaʼ in wíichameʼ, Bienvenido, letiʼeʼ policía kaʼachi chéen baʼaleʼ okjaʼanaj 1979. In maamaeʼ káaj u xokik le Biblia junpʼíit tiempo antes tiʼ u kíimiloʼ.

Araceli: Ka káaj in xook yéetel le j-Jaajkunajoʼoboʼ maʼatech in creertik baʼax ku kaʼanskoʼob. Tsʼoʼoleʼ jeʼex úuchik u máan le kʼiinoʼoboʼ káaj u kʼexpajal in tuukul. Le baʼax maas jatsʼuts tin wilaj tiʼoboʼ es ke ku beetkoʼob le baʼax ku kaʼanskoʼoboʼ. Kex jach junpuliʼ maʼatech in creertik baʼax ku kaʼanskoʼobeʼ káaj u yantalten fe yéetel joʼopʼ in wuʼuyik maas kiʼimak in wóol. Tak in vecinoʼob aʼalikoʼobten: «Araceli, chíikaʼan maʼalob baʼax tsʼoʼok a yéeyik a beete, maʼ a pʼatik».

Junpʼéel kʼiin táan in orareʼ tin waʼalaj: «Jéeoba, kin tsʼáaik gracias tiʼ teech tumen maʼ ta tuklaj wa tsʼoʼok tiʼ teen beyoʼ tsʼoʼoleʼ yaʼab u téenel ta tsʼáajten u oportunidadil in kʼaj óoltik u jaajil ku kaʼansik le Bibliaoʼ». Tin kʼáataj xan perdón tiʼ in kiik Felisa yoʼolal le baʼaxoʼob kʼaastak tin waʼalajtiʼoʼ. Kaʼacheʼ chéen baʼateʼel k-beetik pero bejlaʼeʼ jatsʼuts k-ilik k-múul tsikbal tiʼ le Bibliaoʼ. Teneʼ okjaʼanajen 1989, le yaanten 61 añosoʼ.

Felisa: Bejlaʼeʼ yaanten 91 años, tsʼoʼok u kíimil in wíicham yéetel maʼ jach yaan in muukʼ jeʼex kaʼacheʼ. Chéen baʼaleʼ kin xokik le Biblia sáamsamaloʼ, wa ku páajtaleʼ kin bin teʼ muchʼtáambaloʼoboʼ yéetel kin beetik le ku páajtal teʼ kʼaʼaytajoʼ.

Araceli: Tumen monjaen kaʼacheʼ jatsʼuts in wilik in kʼaʼaytaj tiʼ le sacerdoteʼob yéetel tiʼ le monjaʼob kin wilkoʼ. Tsʼoʼok in pʼatiktiʼob yaʼab publicacionoʼob yéetel yaan tiʼ letiʼobeʼ u yojloʼob jaaj baʼax k-kaʼansik. Juntéenjeakeʼ binen wa jaytéen in kaʼa xíimbalt juntúul sacerdote, chéen baʼaleʼ letiʼeʼ tu yaʼalajten: «Araceli, in wojel jaaj tuláakal baʼax ka waʼalik, pero ¿tuʼux kin bin beora tsʼoʼok in chʼíijilaʼ? ¿Baʼax ken u yaʼal in láakʼtsiloʼob yéetel le máaxoʼob ku taaloʼob misaoʼ?». Teneʼ tin waʼalajtiʼ: «Kux túun Dios, ¿baʼax ta tʼaan ken u yaʼale?». Tin wilaj yaachaj u yóol, chéen baʼaleʼ sajakchaj u seguer u kaanbal tiʼ Jéeoba.

Junpʼéel baʼax jach kin kʼaʼajsik yéetel yaabilajeʼ, letiʼe ka tu yáax aʼalajten in wíicham yaan u láakʼintiken teʼ muchʼtáambaloʼ. Kex 80 años yaantiʼ ka tu yaʼalaj leloʼ, desde teʼ kʼiinoʼ maʼ tu peʼertaj mix junpʼéel muchʼtáambaliʼ. Tu kʼamaj junpʼéel xook tiʼ le Bibliaoʼ yéetel káaj u jóokʼol kʼaʼaytaj kex maʼ okjaʼanajaʼaniʼ. Jach ku kiʼimaktal in wóol ken in kʼaʼajs bix k-múul jóokʼol kʼaʼaytaj kaʼachi. In wíichameʼ kíim dos meses u bin u yokjaʼ.

Felisa: Junpʼéel tiʼ le baʼaxoʼob tsʼoʼok u maas taasik kiʼimak óolal ichil in kuxtaloʼ, letiʼe in wilik u meyajtik Jéeoba le óoxtúul in wíitsʼinoʼob jach ku yaʼalikoʼobten baʼal kaʼachoʼ. Bejlaʼeʼ jach jatsʼuts k-ilik k-múul tsikbal tiʼ Jéeoba yéetel tiʼ baʼaxoʼob ku yaʼalik u Tʼaan. Le u jaajil t-kanaj teʼ Bibliaoʼ tsʼoʼok u beetik k-maas yaabiltikba yéetel k-múuchʼ meyajtik Jéeoba. *