BAIBULO NGANIJIŴA BUKU JA YASAYANSI, NAMBOPE PAJIKUSALA YASAYANSI JIKUSASALA YISYESYENE. KWENDE TULOLE YISYASYO YINE.

Ana kwinani soni cilambo capasi yikwete ndandilo jakwe?

Pandanda ŵasayansi, nganakulupililaga kuti kwinani soni cilambo capasi yikwete ndandilo. Nambo apano akusakulupilila. Baibulo jasasile kalakala kuti yosopeyi yikwete ndandilo jakwe.—Genesis 1:1.

Ana cilambo capasi cikusawoneka mwamtuli?

Kalakala, ŵandu ŵajinji ŵaganisyaga kuti cilambo capasi cili ca fulati. Nambo mu yaka ya m’ma 500 B.C.E., * ŵasayansi ŵa Cigiliki ŵakopocele yakuti cilamboci cili cesyungulile. Nambope yaka yejinji ŵasayansi mkanayikopocele, mundu jwine juŵalembile nawo Baibulo lina lyakwe Yesaya, pakusala mwaciŵelele cilamboci jwatite, cilambo capasi cili “cesyungulile.”—Yesaya 40:22.

Ana yindu yayikupanganya kwinani mkupita kwa ndaŵi yikusamala?

Jwasayansi jwine jwa Cigiliki lina lyakwe Aristotle, jwa m’ma 400 B.C.E., jwasasile kuti yindu yayikupanganya cilambo capasi ni yele yayikusajonasika mkupita kwa ndaŵi ngaŵa yayikupanganya kwinani. Nganisyo syelesi syajendelecele kwa yaka yejinji. Nambo m’yaka ya m’ma 1800, ŵasayansi ŵakopocele yakuti yayikupanganya kwinani soni cilambo capasi mkupita kwa ndaŵi yikusamala. Jwasayansi jwine juŵakopocele nawo yeleyi lina lyakwe Lord Kelvin, jwayimanyi yajikusasala Baibulo pakwamba ya kwinani soni cilambo capasi kuti, “Yosopeyi yicimala mpela cakuwala.” (Salimo 102:25, 26) Kelvin jwakulupililaga yajikusajiganya Baibulo yakuti Mlungu akusakamucisya kuti yinduyi payikonasika yikajonangaga yakupanganyikwa Yakwe yine.—Mlaliki 1:4.

Ana cilambo capasi soni mapulaneti gane gatemi pa cici?

Aristotle, jwajiganyaga kuti cilambo capasi, mapulaneti gane soni yindu yosope yakwinani, yalumbikenelumbikene ni kuŵa mpela cimpila cimo. Soni kuti cilambo capasi cili pasikati pa cimpila celeci. M’yaka ya m’ma 1700 C.E., * ŵasayansi ŵatandite kwiticisya yakuti ndondwa, cilambo capasi soni mapulaneti gane nganigatama pa cindu cine cakwe. Nambotu kalakala, m’yaka ya m’ma 1500 B.C.E., buku ja Yobu jasasile mkanipaŵe kuti Mlungu “ŵacikolece cilambo capasi m’malele.”—Yobu 26:7.

BAIBULO NGANIJIŴA BUKU JA YACIPATALA, NAMBOPE PAJIKUSALA YACIPATALA JIKUSASALA YISYESYENE. KWENDE TULOLE YISYASYO YINE.

Kwaŵika kwajika ŵandu ŵakulwala.

Cilamusi ca Mose, casasile kuti ŵandu ŵaŵakwete ulwele wamatana, ŵasosekwaga kwaŵika kwajika pakuŵambala kuwanda kwa ulwelewo. Kwa yaka yejinji, ŵandu nganamanyililaga yeleyi nambo pakwika m’yaka ya m’ma 1300 mpaka 1400, madokotala gatandite kutenda yeleyi pajawulice milili ja yilwele soni ayiweni kuti yili yakamucisya mpaka apano.—Levitiko, mtwe 13 soni 14.

Kunaŵa m’miyala panyuma pakamula mtembo.

Kutandila kalakala, madokotala nganakuwonaga kusosekwa kwa kunaŵa m’miyala panyuma pakuti akamwile mtembo. Ŵakamucisyaga ŵandu ŵane mkanaŵe kunaŵa m’miyala mwawo. Yeleyi yatendekasyaga kuti ŵandu ŵajinji aweje. Nambope, Cilamusi ca Mose casasile kuti mundu jwalijose jwakwayiye mtembo ŵasosekwaga kuliswejesya pakamulicisya masengo mesi. Ŵasosekwaga kutenda yeleyi kuti aŵe ŵaswela pakulambila kwawo nambope yaliji yakamucisyasoni ku yilu yawo.—Numeri 19:11, 19.

Kusilila yakusakala.

Caka cilicose, ŵanace ŵakupunda hafu miliyoni akusawa ni ulwele wa kuwugula m’matumbo. Yeleyi yikusatendekwa mnopemnope ligongo lyakuti ŵandu nganakola yimbusi. Cilamusi ca Mose casasile kuti mundu jwasosekwaga kusilila yakusakala panyuma pakuti alikamucisye. Nambosoni jwasosekwaga kutenda yeleyi pakutalikangana ni patemi ŵandu.—Deuteronomo 23:13.

Ndaŵi jambone kuwumbala.

Cilamusi ca Mlungu, casalaga kuti mwanace jwamlume jwasosekwaga kuwumbala panyuma pa masiku 8 ali apagwile. (Levitiko 12:3) Yikuwoneka kuti cilu ca mwanace ngaŵa mkwasa mnope miyasi panyuma pakuti amasile cijuma cimo cipagwile. Yeleyi yaliji yakamucisya ligongo pandaŵiji ŵandu ŵaliji mkanaŵe kukopocela yejinji ya cipatala.

Kukamulana kwa nganisyo ni cilu cetu.

Madokotala soni ŵasayansi ŵane akusasala kuti mundu akusakola cilu cambone naga akusaŵa jwakusangalala, akwete cembeceyo, akusayamicila soni akusiŵakululucila ŵane. Baibulo jikusasala kuti, “Mtima wakusangalala wuli mtela wambone wakuposya, Nambo mtima wekasice ukusajonanga macili.”—Miyambo 17:22.