ATAMOSE kuti Baibulo nganijiŵa buku ja sayansi nambo jikusasala yisyesyene yakwe pakwamba ya sayansi. Kwende tulole yayikusatendekwa kuti wula jipanganyikwe. Nambosoni yayikusatendekwa kuti mwanace apanganyikwe m’citumbo ca mamagwe.

KAPANGANYIKWE KA WULA

Baibulo jikusati, ‘Mlungu akusagajawusya madondo gamesi kwinani kutyocela pasi. Madondogo gakusakamulana ni kupanganya mawunde. Kaneko mawundego gakusagwisya wula.’—Yobu 36: 27, 28.

Lilembali ligopolela kuti Mlungu akusatendekasya lyuŵa kuti liŵale ni cakulinga cakuti mesi gacenje ni kuŵa (1) lipujungu. Kaneko lipujungulyo likusajawula mwinani ni kuŵa (2) mawunde. Pambesi pakwe mawundego gakusagwisya (3) wula. Atamose apano ŵandu ŵalijiganye ya nyengo, ŵangamanyilila yosope yayikusatendekwa kuti wula jipanganyikwe. Ni ligongo lyakwe Baibulo jawusisye ciwusyo cakutesya lung’wanu cakuti, “Ana ŵani ŵampaka apikanicisye mwagakusatendela mawunde pakutambasukuka?” (Yobu 36:29) Nambope, Mlungu juŵapanganyisye yosope akusamanyilila cenene yayikusatendekwa kuti wula jipanganyikwe. Jwalakwe ŵayiweni kuti yili yakusosekwa kuyilemba yeleyi m’Baibulo soni ŵalolecesye kuti alembile yisyesyene yakwamba nganiji. Yehofa ŵatesile yeleyi kalakala atamose ŵasayansi mkanaŵe kuyikopocela.

KAPANGANYIKWE KA MWANACE M’CITUMBO

Pakwamba ya Mlungu, Mwenye Daudi jwatite, “Meso gawo gambweni ndili m’citumbo, yiŵalo yangu yosope yalembedwe m’buku jawo.” (Salimo 139:16) Pakamulicisya masengo maloŵe gakuwanicisya, Daudi jwalembile yayikusatendekwa kuti mwanace apanganyidwe m’citumbo ca mamagwe mwakamulana ni malamusi, kapena kuti mapulani gagalembekwe “m’buku.” Cakusimonjesya panganiji cili cakuti yeleyi yalembedwe yaka 3,000 yipiteyo.

Mu yaka ya m’ma 1800, jwasayansi jwine jwa ku Austria, lina lyakwe Gregor Mendel jwakopocele kuti mkati mwa caumi cilicose mwana malamusi kapena mapulani gakamucisya kuti yiŵeleceje yindu yamtundu wakwe. Nambo mu April 2003, ŵasayansi ŵakopocele cenene yakwamba malamusi ga m’cilu mwa mundu, gakamucisya kuti mundu apanganyidwe. Ŵasayansiŵa ŵapatile kuti malamusiga gali mpela buku jakola yilembo. Pakuya malamusiga yiŵalo ya mwanace mpela mtima, mapapu, mbalati nambosoni ututu yikusatanda kupanganyidwa m’citumbo. Nambotu yeleyi yikusatendekwa mwadongosolo, soni pandaŵi jakwe. Ni ligongo lyakwe ŵasayansi ayiweni kuti malamusiga gali mpela “buku ja umi.” Ana Daudi mpela jumo mwa ŵandu ŵaŵalembile nawo Baibulo, jwapakombwele camtuli kumanyilila yisyesyene yakwamba nganiji? Jwalakwe mwakulinondiya jwatite, “Msimu wa Yehofa wambecetekasisye. Soni maloŵe gakwe galiji palulumi lwangu.” *—2 Samueli 23:2.

ŴANDUWE mpaka yituleme kusala ndaŵi jisyesyene jakutanda soni kumala kwa maulamusi ni misinda jine jakwe. Nambope Baibulo jasasile mwakupikanika cenene yakutanda soni konasika kwa maulamusi ni misinda jine jekulungwakulungwa. Kwende tulole yisyasyo yiŵili.

KONASIKA KWA MSINDA WA BABULO

Kwa yaka yejinji, msinda wakala wa Babulo waliji likulungwa lya ulamusi wawalamulilaga yilambo yosope yakungapilo lyuŵa kwa Asia. Ndaŵi jine msindawu waliji wekulungwa kupunda misinda josope pacilambo capasi. Nambope, yaka 200 munyuma mwakwe, Mlungu jwamsalile Yesaya kuti alembe yakuti Kolesi caciwusumula msindawu, soni kuti uciŵa masame mpaka kalakala. (Yesaya 13:17-20; 44:27, 28; 45:1, 2) Ana yeleyi yatendekwe?

Lisiku line cilo, m’caka ca 539 B.C.E. *, m’mwesi wa October, Kolesi jwawugomece msinda wa Babulo. Pali papite ndaŵi, sulo sya mesi siŵasikamulisyaga masengo pakwitila mbeju m’migunda jacajila ja mumsindawu syajumilile. Yikuwoneka kuti pakwikanaga m’caka ca 200 C.E. *, ŵandu ŵalesile kutama pamaloga. Mpaka lelo, pamalo pawaliji msindawu pagambile kuŵa pamasame. Yeleyi ni yajasasile Baibulo kuti msinda wa Babulo “wosope uciŵa masame.”—Yeremiya 50:13.

Ana jwakulemba Baibuloju jwapakombwele camtuli kusala yisyesyene yakwamba kumala kwa msindawu? Baibulo jikusati, ‘Utenga wakwamba msinda wa Babulo wele Yesaya mwanace jwa Amosi jwapocele kupitila m’mesomkulola, watyocele kwa Yehofa.’—Yesaya 13:1.

MSINDA WA NINEFI ‘UCIŴA MPELA CIPULULU CEJUMU’

Msinda wa Ninefi waliji likulungwa lya Ulamusi Wekulungwa wa Asiliya. Ŵandu ŵajimaga mtwe ni kataŵe ka msindawu. Msindawu wakwete misewu jekulungwakulungwa, migunda ja maluŵa, nyumba syakulambilila milungu, soni nyumba syakusalala sya mayimwene. Nambope, jwakulocesya Sefaniya jwasasile mkanipaŵe kuti msinda wakusalalawu “ucijonasika ni kuŵa mpela cipululu cejumu.”—Zefaniya 2:13-15.

Asilikali ŵa Cibabulo yalumo ni ŵa Amedi ŵajonasile msinda wa Ninefi mu caka ca 630 B.C.E. Umboni wine ukusasala kuti, “msindawu uli ujonasice pamasile yaka yakwana 2500 ŵandu ali ngakumanyilila pawaliji msindawu.” Kwa yaka yejinji ŵandu aŵele mkukayicila kuti msinda wa Ninefi wapali. Nambo m’yaka ya m’ma  1800, ŵandu ŵakuwukula ya m’masame, ŵapatile yindu yine yakutusimicisya kuti msindawu wapali. Lelojino pamalo pawaliji msindawu pagambile kuŵa pamasame, soni ngapakusamalidwa mwakuti ciwanja cine casasile kuti, “Naga ŵandu ngakusamala, nikuti kusogoloku ŵandu ngasamanyililasoni pawaliji msindawu.”

Ana Sefaniya ŵamanyilile camtuli mkanipaŵe yakwamba msindawu? Jwalakwe jwatite, ‘Yehofa ŵasalile maloŵe gelega.’—Zefaniya 1:1.

BAIBULO jikusajanga mwakupikanika cenene yiwusyo yakusosekwa mnope yakwaya umi wetu. Kwende tutagulilane yisyasyo yakuyicisyayi.

LIGONGO CICI PACILAMBOPA PAKUSATENDEKWA YAKUSAKALA SONI ŴANDU AKUSASIMANA NI YIPWETESI?

Malemba gejinji m’Baibulo gakusasala yakwamba yipwetesi, soni yakusakala yakusasimana nayo ŵandu. Baibulo jikusati:

1. ‘Mundu akusampweteka mjakwe pakumlamulila.’—Mlaliki 8:9.

   Maulamusi ga ŵandu gakutendekasya kuti tusimaneje ni yipwetesi yejinji pacilambopa.

2. ‘Yindu yangayijembeceya yikusiŵatendecela wosope.’—Mlaliki 9:11.

   Yindu yangayijembeceya mpela ulwele, soni ngosi mpaka yimtendecele jwalijose pamalo, soni pandaŵi jilijose.

3. ‘Ulemwa wayice m’cilambo kupitila mwa mundu jumo, soni ciwa cayice ligongo lya ulemwa.’—Aloma 5:12.

   Ŵandu ŵaŵili ŵandanda kupanganyidwa ŵaliji ŵamlama, soni ngamkanawa. Nambo ulemwa ‘wayice m’cilambo’ ligongo lyakuti ŵandu ŵandandaŵa, ŵasagwile mwamele kuti akampikanila Mkupanganya.

Atamose yili m’yoyo, nambope Baibulo jikusasala kuti yipwetesi yosope yicimala. Mlungu cacimasya yakusakala yosope, soni ‘cacipukuta misosi josope mmeso mwetu. Ciwa ngasicipagwasoni, ngasipapagwasoni kulila, kapena kuwuwula, atamose kupikana kupweteka. Yindu yakala yiciŵa yimasile.’—Ciunukuko 21:3, 4.

ANA CIKUSATENDEKWA CICI MUNDU PAWILE?

Baibulo jikusasala kuti mundu pawile jwangamanyilila cilicose ata panandi, soni nganaŵa atesile cilicose. Lilemba lya Mlaliki 9:5 likusati, ‘Pakuŵa ŵaumi ni ŵakusamanyilila kuti caciwa, nambo ŵawe ŵangamanyilila cilicose ata panandi.’ Mundu pawile ‘nganaŵa akombwelesoni kuganisya.’ (Salimo 146:4) Yeleyi yikugopolela kuti ututu, soni yosope ya m’cilu yikusaleka kamula masengo. M’yoyo mundu pawile ngaŵa mkukamula masengo, kukwaya cindu, kapena kuganisya.

Nambope Baibulo jikusasala cindu cakusangalasya cacicitendekwa kwa ŵandu ŵaŵawile. Jikusasala kuti Mlungu cacajimusya ŵandu ŵaŵawile ni kuŵasoni cijumi.—Hoseya 13:14; Yohane 11:11-14.

ANA CAKULINGA CA UMI CILI CICI?

Baibulo jikusasala kuti Yehofa Mlungu, jwampanganyisye mundu jwamlume soni  jwamkongwe. (Genesis 1:27) Jikusasalasoni kuti Adamu jwaliji “mwanace jwa Mlungu.” (Luka 3:38) Mlungu jwapanganyisye mundu ni cakulinga cakuti aŵe paunasi wambone ni jwalakwe, soni kuti atameje mwakusangalala mpaka kalakala. Jwalijose ŵampele mtima wakusacilila kulijiganya yakwamba jwalakwe. Ni ligongo lyakwe Baibulo jikusati, “Ŵakusangalala ali ŵandu ŵakusamanyilila yakusosecela yawo yausimu.”—Matayo 5:3.

Baibulo jikusasalasoni kuti, “Ŵakusangalala ali ŵakupikanila maloŵe ga Mlungu ni kugasunga.” (Luka 11:28) Baibulo jikusatujiganya ya Mlungu. Jikusatukamucisyasoni kola umi wambone apano nambosoni jikusatupa cembeceyo ca msogolo.

PANYUMA pakupata maumboni, ŵandu ŵajinji akwiticisya kuti Baibulo jili buku jakusosekwa mnope. Jemanjaji akusakulupilila kuti Baibulo jasalilidwe ni Mlungu soni kuti lili litala lyakuŵecetanila ni ŵandu, kupwatikapo wawojo. Mlungu akusaka kuti ammanyilile, soni kuti aŵe najo paunasi. Baibulo jikusati, “Am’ŵandicile Mlungu, soni jwalakwe cacaŵandicila.”—Yakobo 4:8.

Kulijiganya cenene Baibulo mpaka kutukamucisye kumanyilila yindu yakusangalasya yakwamba Mkulemba jwa Baibulo. Ana yindu yakwe yamtuli? Kuŵalanga Baibulo mpaka kwakamucisye kumanyilila nganisyo sya Mlungu mpela mkulemba jwa Baibulo, nambosoni mwakusayiwonela yindu. Konjecesya pa yeleyi Baibulo jikusasalasoni:

• Lina lya Mlungu, mwaŵelele, soni ndamo syakwe syambone mnope.

• Cakulinga ca Mlungu pakwapanganya ŵandu.

• Yampaka atende kuti aŵe paunasi ni Mlungu.

Ana mpaka asace kumanyilila yejinji? Ŵamboni sya Yehofa mpaka asangalale kwakamucisya. Cacilinganya yakuti alijiganyeje nawo Baibulo kwalulele. Yeleyi mpaka yakamucisye kuti am’ŵandicile mnope Yehofa Mlungu, jwali Mkulemba jwa Baibulo.