NEʼE tohi e te Hau poto ko Salomone te ʼu palalau ʼae ʼi ʼoluga. Pea ʼe ko te manatu pe ʼaia ʼae ʼe maʼu e te tagata fuli ʼo ʼuhiga mo te maʼuli. Talu mai ni sekulo mo te faigaʼi e te tagata ke maʼuli fualoa pea ʼe lahi te ʼu hisitolia ʼo ʼana faiga ʼaia.

Ohage ko te fagana ʼo te hau Sumelia ʼe higoa ko Gilgamesh. ʼE lahi te ʼu hisitolia neʼe faʼu ʼo ʼuhiga mo ia. Neʼe faiga ia Gilgamesh ke ina maʼu te maʼuli heʼe gata kae neʼe to noa ʼana faiga.

ʼI te fa sekulo I.M.T.S. * neʼe ʼahiʼahi fai e te kau Siaina he vai ʼe ina fakatologa te maʼuli. Neʼe natou ai ki loto te ʼu meʼa ʼe kona, ko te mercure mo te arsenic. Kae neʼe lagi mamate te ʼu hau Siaina ʼi tanatou iinu ki te vai ʼaia. ʼI Eulopa ʼi te ʼu temi ki muʼa atu, neʼe inu e ʼihi te aulo, takoa ʼe tologa pea ʼe feala ke ina fakatologa tonatou maʼuli.

Ia ʼaho nei, ʼe kei kumi pe e te kau poto ia te tupuʼaga ʼo tatatou liliu ʼo matutuʼa. ʼE ha mai pe ʼe kei tui te tagata ʼe ina lava puleʼakiʼi te vaivai matuʼa mo te mate. Kae kotea koa te ʼu fua ʼo ʼanatou fekumi?

Neʼe sivi e te kau poto te ʼu selule ʼo te sino pea neʼe natou maʼu ni fakamahino ʼe 300 tupu ki te tupuʼaga ʼo te vaivai matuʼa mo te mate. ʼI te ʼu taʼu ʼaeni kua hili, neʼe natou lava fakatologa te ʼu selule ʼo te ʼu manu mo te tagata. Pea neʼe foaki e te hahaʼi maʼu paʼaga he vaega falā ki te kau poto ʼaia ke hoko atu ʼanatou fekumi. Kotea ʼae neʼe natou fai?

Te faiga ke fakatologa te maʼuli. ʼE manatu e ʼihi kau poto ʼe fakalogo te loa ʼo te maʼuli ki te ʼu muliʼi ʼo te ʼu selule ʼe higoa ko te ʼu télomères. Moka mavetevete he selule, ʼe ko te gaue ʼa te ʼu télomères ke tatau fuli te ʼu selule takitahi. Kae kapau ʼe putuputu fau te mavetevete ʼa he selule ʼe nounou ai leva te ʼu télomères, pea ʼe mole kei feala ke toe mavetevete te selule. Ko te tupuʼaga la ʼaia ʼo tatatou matutuʼa.

Kae neʼe maʼu leva e Elizabeth Blackburn mo ʼana kaugā gaue he eveeve ʼe ina taupau te ʼu  télomères ke loa mo ina fakafoʼou ai te ʼu selule. Kae maʼa natou ʼe mole feala ke fakatologa fualoa e te ʼu télomères ia te maʼuli.

Ko te tahi puleʼaki neʼe fakakaukauʼi ʼe ko te fakatupu ʼo ni selule. ʼI te temi ʼae ʼe mole kei lava fakafoʼou te ʼu selule ʼe pelepelegesi ai te tahi ʼu selule ʼo tupu ai leva ni mahaki, pea ʼe fufula mo mamahi te kakano. ʼI Falani, ʼi te ʼu taʼu ʼaeni kua ʼosi, neʼe faiga e te kau faisienesia ke toe fakafoʼou te ʼu selule ʼo ni hahaʼi kua taʼu 100 tupu. Neʼe ui e Jean-Marc Lemaître ʼae neʼe ina taki ia te gaue, ʼe feala ai ke gata te matuʼa ʼo te ʼu selule.

ʼE hahaʼi te kau faisienesia ʼe natou ui ʼe mole feala ke loaloaga atu te maʼuli logo pe la te ʼu faitoʼo ʼae kua maʼu ʼi te temi nei. Kae ʼe moʼoni, talu mai te ʼu taʼu 1 800 kua siasiaʼa ia te maʼuli ʼuhi ko te ʼu faitoʼo mo te ʼu huki pea mo te aga maʼa ʼa te hahaʼi. Kae ki te kau poto ʼe mole feʼauga ia pea ʼe natou ui ʼe ko te gataʼaga pe ʼaia ʼo te maʼuli.

Neʼe tohi fenei e Moisese ʼi te Tohi-Tapu kua hili ki ai taʼu ʼe 3 500: “E kaku te u aho o omatou tau ki te tau e fitugofulu, pea e kaku natou ae e malolohi age kia tau e valugofulu. Pea ko te fiamealahi ae e matou mau i ai ko te kinakina mo te masiva. Koteuhi e puli vave te mauli, pea e tou felelei ki te mate.” (Pesalemo 90:10) ʼE logo pe la te ʼu faiga ʼa te tagata ke fuafualoa atu tona maʼuli kae ʼe kei gata pe ki te ʼu taʼu ʼaeni ʼae neʼe ui e Moisese.

Kae ʼe maʼuli loa ʼihi manu ohage ko te tuku misi mo te tahi faʼahiga figota, ʼe nā kaku tokolua ki te taʼu 200. ʼE ʼi ai mo te fuʼu ʼakau ʼe lauʼi afe tona maʼuli. Kapau ʼe tou fakatatau atu mo te maʼuli ʼo te tagata, ʼe mole pe la oviovi ia ki te ʼu taʼu ʼaia.