ʼI TE ʼAhotapu uhu ʼi te ʼu taʼu 1520, ʼi te kolo ko Meaux, ʼae ʼe tuʼu ovi ki Palesi, neʼe punamaʼuli ai te hahaʼi ki te faʼahi ʼae neʼe natou logo ki ai ʼi te ʼekelesia. Neʼe natou fagono ki te lau ʼo te ʼu Evaselio ʼi tanatou lea, ia te Fakafalani kaʼe mole ko te Fakalatina.

Neʼe ko Jacques Lefèvre (ʼi te Fakalatina, ko Jacobus Faber Stapulensis) ʼae neʼe ina fakaliliu te Tohi-Tapu ʼaia. Ki muli age, neʼe ina tohi fenei ki hona kaumeʼa: “Fakakaukauʼi age muʼa koe ki te tokoni ʼa te ʼAtua ki te tokolahi ke natou mahino ki tana Folafola.”

ʼAki te temi, neʼe fakafeagai leva te Lotu Katolika pea mo te kau teolosia ʼo Palesi ki te fakaʼaogaʼi ʼo te Tohi-Tapu ʼae neʼe fakaliliu ki te ʼu lea ʼa te hahaʼi ke feala hanatou lau. Koia, kotea ʼae neʼe ina ʼekenaki ia Lefèvre ke ina fakaliliu te Tohi-Tapu ki te Fakafalani? Pea neʼe lava tokoni feafeaʼi ki te hahaʼi ke natou mahino ki te Folafola ʼa Te ʼAtua?

ʼI muʼa ʼo tana liliu ko he tagata faifakaliliu Tohi-Tapu, neʼe tokaga tafitō ia Lefèvre ke ina maʼu te ʼu ʼuluaki manatu ʼo te Tohi-Tapu ʼae neʼe kua gaue ki ai te kau filosofia mo te kau teolosia. Neʼe ina tokagaʼi ko te ʼu tohi ʼafeā neʼe kakāʼi talu mai fualoa ʼuhi he neʼe hala te fakaliliu ʼo te ʼu manatu. ʼI tana fai te ʼu fekumi ʼaia, neʼe ina ako fakalelei te Tohi-Tapu ʼa te Lotu Katolika, ia te Vulgate ʼi te lea Fakalatina.

ʼI tana ako fakamalotoloto te Tohi-Tapu, neʼe feala ai ke ina fai te ʼu palalau ʼaeni: “Ko te ako ʼo te ʼu moʼoni Fakatohi-tapu, ʼe kita maʼu ai te fiafia.” Pea neʼe liaki leva e Lefèvre te ako ʼo te filosofia, kaʼe tokaga tafitō leva ki te fakaliliu ʼo te Tohi-Tapu.

ʼI te taʼu 1509, neʼe ta e Lefèvre he tohi neʼe fakatatau ai te ʼu Tohi-Tapu Fakalatina kehekehe ʼe nima ʼo te tohi ʼo Pesalemo, * ʼo kau ai mo te ʼu fetogi neʼe ina fai ʼi te Tohi-Tapu Vulgate. Neʼe faiga ke ina fakaliliu te manatu ʼo te ʼu vaega Tohi-Tapu ʼi hona aluʼaga ʼe mahino gafua. Neʼe ko te faʼahi ʼaia, neʼe mole fai e te kau teolosia ʼo tona temi. Neʼe tokoni tana faʼahiga fakaliliu ʼo te Tohi-Tapu ki ʼihi kau ako ʼo te Tohi-Tapu pea mo te kau polotesita.—Vakaʼi te fakamatala ʼae ʼi te ʼa takai “Neʼe Mulimuli Feafeaʼi Ia Martin Luther Ia Lefèvre?”

Neʼe tupu ia Lefèvre ʼi te lotu Katolika. Pea neʼe tui papau ia ʼe feala ke fetogi te ʼekelesia mo kapau neʼe akoʼi fakalelei te Tohi-Tapu ki te hahaʼi. ʼE feafeaʼi ke iloʼi e te hahaʼi te ʼu lelei ʼo te Tohi-Tapu ʼi te temi ʼaia kaʼe neʼe kei fakaliliu pe te ʼu tohi ʼaia ʼi te lea Fakalatina?

Neʼe ʼofa mamahi ia Lefèvre ʼi te Folafola ʼa Te ʼAtua. Koia neʼe ina fakatotonu ai ke maʼu e te tokolahi ia te Tohi-Tapu. ʼI Sunio 1523, neʼe ina fakaliliu te ʼu Evaselio ʼi te lea Fakafalani. Neʼe ko te ʼu kiʼi Tohi-Tapu ʼe liliki ʼe feala pe la tona ʼai ʼi te ʼu tagaʼi kofu. Neʼe ina fai te faʼahi ʼaia ke fakahoko tana fakatuʼutuʼu. Ko te tau ʼo te totogi ʼo te kiʼi Tohi-Tapu ʼaia ʼe ko te vaelua ʼo te totogi ʼo he Tohi-Tapu lahi.  Pea neʼe faigafua ai ki te hahaʼi ʼae ʼe mole lahi ʼonatou koloa ke natou maʼu ia he Tohi-Tapu.

Neʼe fiafia te hahaʼi ʼi tanatou maʼu hanatou Tohi-Tapu. ʼI te fia lau e te hahaʼi fuli te ʼu palalau ʼa Sesu ʼi tanatou lea, neʼe ʼosi ai pe te ʼu ʼuluaki tohi ʼe 1 200 ʼae neʼe ta ʼi ni kiʼi mahina.

ʼI te ʼu ʼuluaki palalau ʼo te ʼu Evaselio, neʼe fakamahino ai e Lefèvre neʼe ina fakaliliu ʼi te lea Fakafalani “ke feala ki te hahaʼi” ʼo te ʼEkelesia “hanatou maʼu te ʼu evaselio, ohage pe ko natou ʼae ʼi te lea Fakalatina.” Kaʼe, he koʼe neʼe tokoni ia Lefèvre ki te hahaʼi ke natou toe ako te ʼu faʼahi ʼae ʼe akoʼi mai ʼi te Tohi-Tapu?

Neʼe iloʼi lelei e Lefèvre neʼe kakāʼi te Lotu Katolika ʼuhi ko te ʼu akonaki ʼa te tagata pea mo te kau filosofia. (Maleko 7:7; Kolose 2:8) Pea neʼe tui papau ia kua hoko mai te temi ʼae ke “fakamafola ai te ʼu Evaselio ʼi te malamanei katoa, ke feala ai ke mole taki te maʼuli ʼo te hahaʼi ʼaki ni akonaki loi ʼe fai e te tagata.”

Neʼe toe faiga ia Lefèvre ke ina fakaha te ʼu manatu hala ʼa natou ʼae neʼe fakafeagai ki te fakaliliu ʼo te Tohi-Tapu ʼi te lea Fakafalani. Neʼe ina tala fakahagatonu tanatou malualoi, ʼi tana ui fenei: “ ʼE feafeaʼi anai hanatou akoʼi ki [te hahaʼi] ke natou taupau te ʼu fakatotonu fuli ʼa Sesu Kilisito, mo kapau ʼe mole natou loto ke lau e te hahaʼi te Evaselio ʼa te ʼAtua ʼi tanatou lea?”—Loma 10:14.

 ʼE mole tou punamaʼuli ai ki te faiga ʼae e te kau teolosia ʼo te Univelesite ʼo Palesi, ʼae ko Sorbonne, ke natou taʼofi te gaue ʼa Lefèvre. ʼI ʼAukusito 1523, neʼe natou liaki te ʼu Tohi-Tapu ʼae neʼe fakaliliu ki te ʼu lea ʼa te hahaʼi pea mo te ʼu manatu ʼo ʼuhiga mo te Tohi-Tapu. Neʼe natou ui “ ʼe fakatupu kovi ki te ʼEkelesia.” Kaʼe meʼa lelei foki, neʼe haofaki ia Lefèvre e te Hau Falani ko François 1, he neʼe feala ke liliu ko he tahi ʼe fakafeagai ki te ʼEkelesia.

Neʼe mole tuku e Lefèvre te ʼu aluʼaga ʼae neʼe hoko ke taʼofi ai tana fakaliliu te Tohi-Tapu. ʼI te taʼu 1524, neʼe ina ta te Tohi-Tapu Fakafalani ʼo te tohi ʼo Pesalemo ke feala ki te hahaʼi ʼae ʼe tui ke natou faikole “fakamalotoloto ki te ʼAtua.” Neʼe ina fai te faʼahi ʼaia, hili pe ʼo tana ʼosi fakaliliu te Tohi-Tapu Fakakeleka (ʼe toe fakahigoaʼi foki ko te Tauhi Foʼou).

Neʼe foimo vakavakaʼi fakalelei e te kau teolosia ʼo Sorbonne ia te faifakaliliu ʼa Lefèvre. Neʼe natou fakatotonu atu aipe ke tutu ia te Tohi-Tapu Fakakeleka ʼae neʼe ina fakaliliu. Pea neʼe natou fakaha ko ʼihi tohi “ ʼe lagolago ki te ʼu tohi ʼa Luther ʼae neʼe fakafeagai ki te ʼekelesia.” ʼI te temi ʼae neʼe ui age kia ia e te kau teolosia ke ina fakamahino tana manatu, neʼe “nofo fakalogologo” ia Lefèvre pea neʼe hola ki Strasbourg. Pea neʼe hoko atu pe tana fakaliliu fakafufu te Tohi-Tapu. Logo la neʼe ui e ʼihi neʼe mataku ʼi tana hola ʼaia, kaʼe neʼe manatu ia neʼe ko he faʼahiga fai ʼaia ʼe lelei moʼo tali kia natou ʼae ʼe mole natou leleiʼia te ʼu ‘koloa’ maʼuhiga ʼo te ʼu moʼoni Fakatohi-tapu.—Mateo 7:6.

Hili ki ai teitei taʼu katoa ki tana hola, neʼe hinoʼi e te Hau ko François 1 ia Lefèvre ko he tagata faiako maʼa tona foha ko Charles, ʼae neʼe taʼu fa. ʼAki te gaue ʼaia, neʼe maʼu e Lefèvre he temi feʼauga moʼo fakaʼosi tana fakaliliu te Tohi-Tapu. ʼI te taʼu 1530, neʼe ina ta te Tohi-Tapu ʼae neʼe ina fakaliliu katoa ʼi tuʼa atu ʼo Falani, ʼi Anvers. Neʼe fakagafua e te Hau ko Charles 5 * ia te faʼahi ʼaia.

Neʼe fakaʼamu e Lefèvre ʼi tona maʼuli ʼe liaki anai e te ʼekelesia ia te ʼu talatisio fakatagata pea ʼe natou toe ako anai te ʼatamai malama ʼo te Tohi-Tapu. Neʼe tui malohi ia ki “te maʼuhiga mo te ʼaoga ʼae ki te kau Kilisitiano fuli ke natou lau mo ako takitokotahi te Tohi-Tapu.” Koia ʼae neʼe faiga malohi ai ke maʼu e te hahaʼi fuli ia he Tohi-Tapu. Logo la neʼe mole hoko tana fakaʼamu ʼae ke fetogi te ʼekelesia, kaʼe ʼe mahino papau ia, neʼe tokoni ki te tokolahi ke natou iloʼi te Folafola ʼa Te ʼAtua.