Pamati ha Tagna ni Daniel!

Sumpay han Kapitulo Kuwatro: An Pagbangon Ngan Kapukan han Daku nga Ladawan

An Bihag nga Katawohan Ginpagawas han Usa nga Ginhadian

12. Paonan-o nagpahimulos an bihag nga mga Judio ha sugo ni Ciro han 537 A.K.P.?

¹² Ginsaliwnan han Medo-Persia an Imperyo han Babilonya sugad nga pinakagamhanan ha kalibotan han 539 A.K.P. Ha edad nga 62 anyos, hi Dario nga Mede nagin siyahan nga magmarando han nasakop nga siyudad han Babilonya. (Daniel 5:​30, 31) Ha halipot nga panahon, hiya ngan hi Ciro nga Persiano magkaupod nga nagmando ha Imperyo han Medo-Persia. Han namatay hi Dario, hi Ciro an nag-usahan nga ulo han Imperyo han Persia. Para ha mga Judio ha Babilonya, an pagmando ni Ciro nangahulogan hin kagawasan tikang ha pagkabihag. Han 537 A.K.P., nagpagawas hi Ciro hin sugo nga nagtugot ha mga Judio nga bihag ha Babilonya nga bumalik ha ira natawohan nga tuna ngan tukuron-utro an Jerusalem ngan an templo ni Jehova. Kondi, an simboliko nga ginhadian han Dios, waray matukod-utro ha Juda ngan ha Jerusalem.​—2 Kronikas 36:​22, 23; Esra 1:1–2:2a.

13. Ano an ginsimbolohan han salapi nga dughan ngan mga butkon han ladawan ha inop ni Nabukodonosor?

¹³ An salapi nga dughan ngan mga butkon han ladawan ha inop nagsisimbolo ha katulinan han kahadian han Persia tikang kan Ciro nga Bantogan. Iton nga dinastiya nagpadayon ha sobra 200 ka tuig. Gintotoohan nga namatay hi Ciro samtang nagbubuhat han militar nga kampanya han 530 A.K.P. Ha 12 nga kahadian nga sinmunod ha iya ha trono han Imperyo han Persia, 2 la an nagbuhat hin maopay ha pinili nga katawohan ni Jehova. An usa amo hi Dario I (Persiano), ngan an usa pa amo hi Artaherhes I.

14, 15. Ano nga bulig an iginhatag ni Dario nga Bantogan ngan ni Artaherhes I ha mga Judio?

¹⁴ Hi Dario I amo an ikatulo ha tulin han Persiano nga kahadian katapos ni Ciro nga Bantogan. An duha nga nauna posible nga hi Cambyses II ngan an iya bugto nga hi Bardiya (o bangin usa nga impostor nga Mago nga ginngaranan nga Gaumata). Ha panahon nga hi Dario I, nga kilala liwat nga Dario nga Bantogan, liningkod ha trono han 521 A.K.P., waray itugot an pagtukod-utro han templo ha Jerusalem. Han nabilngan an dokumento nga nagsusulod han sugo ni Ciro ha mga rekord ha Ekbatana, diri la kay ginkuha ni Dario an pagdiri han 520 A.K.P. Naghatag liwat hiya hin pundo tikang ha bahandi han hadi para ha pagtukod-utro han templo.​—Esra 6:​1-12.

¹⁵ An sunod nga Persiano nga magmarando nga binulig ha mga pangalimbasog han mga Judio ha pagtukod amo hi Artaherhes I, nga sumunod ha iya amay nga hi Ahasuero (Xerxes I) han 475 A.K.P. Hi Artaherhes gin-agnayan hin Longimanus tungod kay an iya too nga kamot hiruhilaba kay han wala. Durante han ika-20 ka tuig han iya pagmando, han 455 A.K.P., ginpili niya an iya Judio nga paradara-han-kopa nga hi Nehemia nga magin gobernador han Juda ngan tukuron-utro an mga pader han Jerusalem. Ini an nagtigaman han tinikangan han ‘kapitoan ka semana han mga tuig’ nga iginsaysay ha ika-9 nga kapitulo han Daniel ngan naghatag han mga petsa han pag-abot ngan han kamatayon han Mesias, o Kristo, hi Jesus han Nasaret.​—Daniel 9:​24-27; Nehemia 1:1; 2:​1-18.

16. Kakan-o ngan hin-o an hadi han natapos an Medo-Persia nga Gahum ha Kalibotan?

¹⁶ An ultimo han unom nga hadi nga masunod kan Artaherhes I ha trono han Imperyo han Persia amo hi Dario III. An iya pagmando natapos dayon han 331 A.K.P. han ginpirde gud hiya ni Alejandro nga Bantogan ha Gaugamela, hirani ha kadaan nga Ninibe. Ini nga kapirde nagtapos han Medo-Persia nga Gahum ha Kalibotan nga ginsimbolohan han salapi nga bahin han ladawan ha inop ni Nabukodonosor. An gahum nga maabot mas hitaas ha pipira nga mga paagi, kondi mas ubos ha iba. Nagigin matin-aw ini samtang namamati kita ha dugang nga interpretasyon ni Daniel han inop ni Nabukodonosor.

Usa nga Ginhadian​—Haluag Kondi Ubos

17-19. (a) Ano nga gahum ha kalibotan an ginrepresentaran han tiyan ngan mga paa nga tumbaga, ngan mationan-o kahaluag an pagmando hito? (b) Hin-o hi Alejandro III? (c) Paonan-o nagin internasyonal nga yinaknan an Griego, ngan angayan ito para ha ano?

¹⁷ Ginsumatan ni Daniel hi Nabukodonosor nga an tiyan ngan mga paa han daku nga ladawan nagrepresentar han ‘lain nga ginhadian, an ikatulo, nga tumbaga, nga magmamando ha bug-os nga tuna.’ (Daniel 2:​32, 39) Inin ikatulo nga ginhadian masunod ha Babilonya ngan Medo-Persia. Sugad nga an tumbaga ubos ha salapi, inin bag-o nga gahum ha kalibotan magigin ubos han Medo-Persia ha paagi nga diri ito pasisidunggan hin bisan ano nga pribilehiyo sugad han pagtalwas han katawohan ni Jehova. Kondi, an sugad-tumbaga nga ginhadian “magmamando ha bug-os nga tuna,” nagpapasabot nga magigin mas haluag ito kay han Babilonya o Medo-Persia. Ano an iginsusumat han mga kamatuoran han kasaysayan mahitungod hini nga gahum ha kalibotan?

¹⁸ Katapos gud makapanunod han trono han Masedonia han 336 A.K.P. ha edad nga 20 anyos, an ambisyoso nga hi Alejandro III nagtikang ha kampanya han panakop. Tungod han iya mga kalamposan ha militar, gintawag hiya nga Alejandro nga Bantogan. Ha pagkaada sunodsunod nga kadaogan, padayon hiya ha panakop tubtob ha nasasakopan han Persia. Han ginpirde niya hi Dario III ha pakig-away ha Gaugamela han 331 A.K.P., nagtikang mapukan an Imperyo han Persia ngan ginhimo ni Alejandro an Gresya sugad nga bag-o nga gahum ha kalibotan.

¹⁹ Katapos han kadaogan ha Gaugamela, nagpadayon hi Alejandro ha pagkuha han mga sentro han Persia nga amo an Babilonya, Susa, Persepolis, ngan Ekbatana. Ha panakop ha bug-os nga Imperyo han Persia, iginpadayon niya an iya mga panakop ngadto ha weste nga India. Gintukod an Griego nga mga kolonya ha nasakop nga mga nasud. Salit, nagsarang ha bug-os nga nasasakopan an Griego nga yinaknan ngan kultura. An Imperyo han Gresya, ha pagkamatuod, nagin mas gamhanan kay han bisan ano nga nahiuna hito. Sugad han igintagna ni Daniel, an tumbaga nga ginhadian ‘nagmando ha bug-os nga tuna.’ An usa nga resulta hini amo nga an Griego (Koine) nagin internasyonal nga yinaknan. Tungod han kapasidad hito para han husto nga ekspresyon, angayan gud ito para ha pagsurat han Kristiano Griego nga Kasuratan ngan para ha pagpasarang han maopay nga sumat han Ginhadian han Dios.

20. Ano an nahitabo ha Imperyo han Gresya katapos mamatay hi Alejandro nga Bantogan?

²⁰ Walo ka tuig la nga nagkinabuhi hi Alejandro sugad nga magmarando ha kalibotan. Bisan kon batan-on hiya, an 32-anyos nga hi Alejandro nagkasakit katapos han usa nga bangkete ngan namatay dayon katapos hito, han Hunyo 13, 323 A.K.P. Inabot an panahon, an iya daku nga imperyo ginbahin ha upat nga teritoryo, an kada usa ginmandoan han usa han iya mga heneral. Salit tikang ha usa daku nga ginhadian inabot an upat nga ginhadian nga ha kataposan nasakop han Imperyo han Roma. An sugad-tumbaga nga gahum ha kalibotan nagpadayon tubtob la han 30 A.K.P. han an ultimo hinin upat nga ginhadian​—an dinastiya ni Ptolemy nga nagmando ha Ehipto​—ha kataposan nasakop han Roma.

An Ginhadian nga Magpipinitpinit Ngan Magpupusak

21. Paonan-o iginsaysay ni Daniel “an ikaupat nga ginhadian”?

²¹ Nagpadayon hi Daniel ha iya pagsaysay mahitungod han ladawan ha inop: “An ikaupat nga ginhadian [katapos han Babilonya, Medo-Persia, ngan Gresya] masusugad ka kusog han puthaw, salit kay an puthaw nagpupusak ngan nagdadaog han ngatanan nga butang: ngan sugad hin puthaw nga nagpupusak hini ngatanan, ini magpipinitpinit ngan magpupusak.” (Daniel 2:40) Ha kusog ngan abilidad hito ha pagpinitpinit, ini nga gahum ha kalibotan magigin pariho han puthaw​—mas makusog kay han mga imperyo nga ginrepresentaran han bulawan, salapi, o tumbaga. Sugad hito kagamhanan an Imperyo han Roma.

22. Paonan-o nagin sugad-puthaw an Imperyo han Roma?

²² Ginpinitpinit ngan ginpusak han Roma an Imperyo han Gresya ngan ginkuha an mga nahibilin han Medo-Persia ngan Babilonya nga mga gahum ha kalibotan. Tungod kay waray pagtahod ha Ginhadian han Dios nga iginpasamwak ni Jesu-Kristo, ginpatay hiya hito ha pasakitan nga kahoy han 33 K.P. Ha pangalimbasog ha pagpusak han totoo nga Kristianidad, gintimaraot han Roma an mga disipulo ni Jesus. Dugang pa, ginbungkag han mga Romano an Jerusalem ngan an templo hito han 70 K.P.

23, 24. Gawas pa han Imperyo han Roma, ano an ginsisimbolohan han mga paa han ladawan?

²³ An puthaw nga mga bitiis han ladawan ha inop ni Nabukodonosor nagsisimbolo diri la ha Imperyo han Roma kondi liwat ha politikal nga mga gahum hito. Tagda ini nga mga pulong nga iginrekord ha Pahayag 17:10: “Pito hira nga mga hadi; an lima nagkahulog na, an usa aada niyan, an ikapito waray pa umabot; ngan kon hiya umabot, kinahanglan nga hiya magpadayon hin halipotay nga panahon.” Han iginsurat ni apostol Juan ini nga mga pulong, bihag hiya han mga Romano, ha isla han Patmos. An lima napukan na nga hadi, o mga gahum ha kalibotan, amo an Ehipto, Asirya, Babilonya, Medo-Persia, ngan Gresya. An ikaunom​—an Imperyo han Roma​—nagmamando pa. Kondi mapupukan liwat ito, ngan an ikapito nga hadi mabangon tikang ha usa nga nasakop han Roma nga mga teritoryo. Ano ito nga gahum ha kalibotan?

²⁴ An Britanya usa ka norte-weste nga bahin hadto han Imperyo han Roma. Kondi han tuig 1763, nagin Imperyo ito han Britanya​—an Britanya nga nagmando ha pito nga kadagatan. Han 1776 an 13 nga kolonya hito ha Amerika nagdeklara han ira independensya basi tukuron an Estados Unidos han Amerika. Kondi, paglabay hin mga tuig, an Britanya ngan Estados Unidos nagin magkaupod ha girra ngan ha kamurayawan. Salit, naporma an kombinasyon han Anglo-Amerikano sugad nga ikapito nga gahum ha kalibotan ha tagna han Biblia. Pariho han Imperyo han Roma, pinamatud-an hito nga “makusog sugad han puthaw,” ha pagpakita hin sugad-puthaw nga awtoridad. Salit an puthaw nga mga bitiis han ladawan ha inop nag-uupod han Imperyo han Roma ngan han Anglo-Amerikano duha nga gahum ha kalibotan.

Usa ka Maluya nga Kombinasyon

25. Ano an ginsiring ni Daniel mahitungod han mga tiil ngan han mga tudlo ha tiil han ladawan?

²⁵ Hi Daniel sunod nga nagsiring kan Nabukodonosor: “Mahitungod han imo nakita nga mga tiil ngan mga tudlo ha tiil, an bahin kalot han mga paragihit, ngan an bahin puthaw, ini magkakabahinbahin nga ginhadian: kondi mamamayada dida kusog nga sugad ha kakusog han puthaw, sugad nga imo nakita an puthaw nga salakot han mapilit nga kalot. Ngan sugad nga an mga tudlo han mga tiil may bahin nga puthaw, ngan may bahin nga kalot, amo man an ginhadian baga magmamakusog, ngan baga magmamatalagpok. Ngan sugad nga imo nakita an puthaw nga salakot hin mapilit nga kalot, hira ngahaw makikigsakotsakot han tulin han mga tawo; kondi diri hira magdidinukutay an usa ha usa, bisan sugad han puthaw nga diri nahisasakot han kalot.”​—Daniel 2:​41-43.

26. Kakan-o nahayag an pagmando nga ginsimbolohan han mga tiil ngan mga tudlo ha tiil?

²⁶ An pagkasunodsunod han mga gahum ha kalibotan nga ginrepresentaran han magkalainlain nga mga bahin han ladawan ha inop ni Nabukodonosor nagtikang ha ulo ngan nagpadayon tubtob ha mga tiil. Makatadunganon la nga an mga tiil ngan mga tudlo nga “puthaw nga salakot han mapilit nga kalot” nagsisimbolo han ultimo nga pagpakita han tawhanon nga pagmando nga maeksister durante han “panahon han kataposan.”​—Daniel 12:4.

27. (a) Ano nga klase han mga kahimtang ha kalibotan an ginsisimbolohan han mga tiil ngan mga tudlo ha tiil nga puthaw nga ginsalaktan hin kalot? (b) Ano an ginsisimbolohan han napulo nga tudlo ha tiil han ladawan?

²⁷ Ha tinikangan han ika-20 ka siglo, an Imperyo han Britanya nagmando ha sobra ikaupat ka bahin han populasyon ha tuna. An iba nga mga imperyo ha Europa nagmando ha minilyon nga mga tawo. Kondi an Girra ha Kalibotan I nagresulta han pag-ulpot han mga grupo han mga nasud nga kasaliwan han mga imperyo. Katapos han Girra ha Kalibotan II, nag-uswag ini nga pamaagi. Samtang nagtutubo an nasyonalismo, nagdadamu an mga nasud ha kalibotan. An napulo nga tudlo ha mga tiil han ladawan nagrirepresentar han ngatanan han sugad kadungan nga naeksister nga mga gahum ngan mga gobyerno, kay ha Biblia an numero nga napulo usahay nagpapasabot hin tunan-on nga pagkakompleto.​—Itanding an Eksodo 34:28; Mateo 25:1; Pahayag 2:10.

28, 29. (a) Sumala kan Daniel, ano an ginrepresentaran han kalot? (b) Ano an masisiring mahitungod han salakot nga puthaw ngan kalot?

²⁸ Yana nga aada na kita ha “panahon han kataposan,” inabot na kita ha mga tiil han ladawan. An pipira han mga gobyerno nga ginsisimbolohan han puthaw nga mga tiil ngan mga tudlo ha mga tiil han ladawan nga ginsalaktan hin kalot amo an sugad-puthaw​—nga diktador o mabangis. An iba sugad-kalot. Ha ano nga paagi? Iginkaw-ing ni Daniel an kalot ha “mga tulin han mga tawo.” (Daniel 2:43) Bisan pa han maluya nga kahimtang han kalot, nga tikang hito ginhimo an mga tulin han katawohan, an sugad-puthaw tradisyonal nga mga pagmando naobligar ha pamati hin labi pa gud ha komon nga katawohan, nga karuyag magkaada tingog ha mga gobyerno nga nagmamando ha ira. (Job 10:9) Kondi diri mahihimo magtampo an diktador nga pagmando ngan an komon nga mga tawo​—ha sugad nga paagi nga diri mahihimo magtampo an puthaw ngan an kalot. Ha panahon han pagkabungkag han ladawan, an kalibotan magkakabahinbahin gud ha politika!

²⁹ An nagkakabahinbahin ba nga kahimtang han mga tiil ngan mga tudlo hito makakapukan han bug-os nga ladawan? Ano an mahitatabo ha ladawan?

Usa ka Dramatiko nga Pungkay!

30. Isaysay an pungkay han inop ni Nabukodonosor.

³⁰ Tagda an pungkay han inop. Hi Daniel nagsiring ha hadi: “Imo nakita ngada nga an usa nga bato gin-utod hin waray kamot, nga hinmampak han ladawan dida ha iya mga tiil nga puthaw ngan kalot, ngan nagpusak hini. Dida hito an puthaw, an kalot, an tumbaga, an salapi, ngan an bulawan, nagkapupusak ngatanan, ngan nagin sugad hin upa ha mga salog nga giriokan ha panahon han kamapaso; ngan an hangin nagdara ha ira ha gawas, ha pagkaagi nga waray lugar nga hin-agian para ha ira: ngan an bato nga hinmampak han ladawan nagin usa nga daku nga bukid, ngan nakapuno han bug-os nga tuna.”​—Daniel 2:​34, 35.

31, 32. Ano an igintagna mahitungod han ultimo nga bahin han inop ni Nabukodonosor?

³¹ Ha pagsaysay, an tagna nagpadayon: “Ha mga adlaw hito nga kahadian an Dios ha langit magpapabangon hin usa nga ginhadian, nga diri gud magugunaw, diri man an kagamhanan hini itatapod ha iba nga katawohan; kondi ini magpipinitpinit ngan mag-aanaw hini ngatanan nga ginhadian, ngan ini matindog ha kadayonan. Salit kay imo nakita nga an usa nga bato gintipik hin waray kamot, tikang ha usa nga bukid, ngan nga ini nagpusak han puthaw, han tumbaga, han kalot, han salapi, ngan han bulawan; an daku nga Dios nagpahibaro ha hadi kon ano an mahinanabo ha umarabot nga panahon: ngan an inop matuod, ngan an kahulogan hini siguro.”​—Daniel 2:​44, 45.

³² Ha pag-apresyar nga nahinumduman ngan iginsaysay an iya inop, kinilala ni Nabukodonosor nga an Dios la ni Daniel amo “an Ginoo han kahadian, ngan an parapahibaro han mga tinagoan.” An hadi naghatag liwat kan Daniel ngan ha iya tulo Hebreohanon nga kaupod hin mga katungdanan han daku nga responsabilidad. (Daniel 2:​46-49) Kondi, ano, an moderno nga kahulogan han ‘masasarigan nga interpretasyon’ ni Daniel?

‘Usa nga Bukid nga Nakapuno han Tuna’

33. Tikang ha ano nga “bukid” gin-utod an “bato,” ngan kakan-o ngan paonan-o ini nahitabo?

³³ Han ‘an itinanda nga panahon han mga nasud’ natapos han Oktubre 1914, “an Dios han langit” nagtukod han langitnon nga Ginhadian pinaagi han pagpalingkod ha trono han iya Anak, hi Jesu-Kristo, sugad nga “Hadi han mga hadi ngan Ginoo han mga ginoo.” a (Lukas 21:24; Pahayag 12:​1-5; 19:16) Salit pinaagi han gahum han Dios, diri han tawhanon nga mga kamot, nga an Mesianiko nga Ginhadian nga “bato” gin-utod tikang ha “bukid” han unibersohanon nga pagkasoberano ni Jehova. Inin langitnon nga gobyerno aada ha mga kamot ni Jesu-Kristo, nga gintagan han Dios hin pagkadiri-mamaratyon. (Roma 6:9; 1 Timoteo 6:​15, 16) Salit, ini nga “ginhadian han aton Ginoo [Dios] ngan han iya Kristo”​—usa nga kapahayagan han unibersohanon nga pagkasoberano ni Jehova​—diri itatapod ha bisan hin-o. Matindog ito ha kadayonan.​—Pahayag 11:15.

34. Paonan-o nga an Ginhadian han Dios natawo “ha mga adlaw hito nga kahadian”?

³⁴ An katawo han Ginhadian nahitabo “ha mga adlaw hito nga kahadian.” (Daniel 2:44) Diri la ini an kahadian nga ginsimbolohan han napulo nga tudlo han mga tiil han ladawan kondi liwat adton ginsimbolohan han mga bahin hito nga puthaw, tumbaga, salapi, ngan bulawan. Bisan kon waray na an mga imperyo han Babilonya, Persia, Gresya, ngan Roma sugad nga mga gahum ha kalibotan, an ira mga nanhibilin iniksister pa gihapon han 1914. An Imperyo han Turko Ottoman nagsakop hadto han teritoryo han Babilonya, ngan an nasyonal nga mga gobyerno ha Persia (Iran) ngan Gresya ngan Roma, Italya nagpapadayon pa gihapon.

35. San-o mahampak an “bato” ha ladawan, ngan mationan-o an pagkabungkag han ladawan?

³⁵ An langitnon nga Ginhadian han Dios ha diri mag-iiha magpupusak ha mga tiil han simboliko nga ladawan. Sugad nga resulta, magpipinitpinit ito han ngatanan nga ginhadian nga ginsimbolohan hito, salit matatapos na ito. Oo, ha ‘girra han daku nga adlaw han Dios nga Makagarahum-ha-ngatanan,’ iton nga “bato” mahampak hin duro kakusog nga an ladawan mapupulbos ngan ipapadpad ito han hangin han bagyo han Dios sugad hin upa dida ha salog nga giriokan. (Pahayag 16:​14, 16) Ngan, pariho han bato nga nagin usa ka daku nga bukid ngan nakapuno han tuna, an Ginhadian han Dios magigin an gobyerno nga bukid nga magmamando ha “bug-os nga tuna.”​—Daniel 2:35.

36. Kay ano nga an Mesianiko nga Ginhadian matatawag nga marig-on nga gobyerno?

³⁶ Bisan kon langitnon an Mesianiko nga Ginhadian, ipapaabot an gahum hito ha aton globo para ha pagbendisyon ha ngatanan masinugtanon nga mga umurukoy ha tuna. Inin marig-on nga gobyerno “diri gud magugunaw” o ‘diri itatapod ha bisan hin-o iba nga katawohan.’ Diri pariho ha mga ginhadian han namamatay tawhanon nga mga magmarando, “ini matindog ha kadayonan,” ha waray kataposan. (Daniel 2:44) Hinaot makapribilehiyo ka nga magin usa han mga sakop hito ha kadayonan.

[Footnote]

ANO AN IMO NAHISABTAN?

• Ano nga mga gahum ha kalibotan an ginrepresentaran han daku nga ladawan ha inop ni Nabukodonosor?

• Ano nga kahimtang ha kalibotan an ginrirepresentaran han mga tiil ngan han napulo nga tudlo ha tiil nga puthaw nga may salakot nga kalot?

• Kakan-o ngan tikang ha ano nga “bukid” gin-utod an “bato”?

• San-o mapusak an “bato” ha ladawan?

[Mga Pakiana]