OYSHA-ZAARUWAA | FAN YU
Komppiyutere Prograamiyaa Giigissiyaagee Ba Ammanuwaabaa Yootees
DOTTOREE Fan Yuy oosuwaa doommidoy CHaynan Bejingge heeran deꞌiya Institiyut of Atomik Inerji giyo dirijjitiyan hisaabiyaa timirttiyaara gayttidabaa xannaꞌiyoogaana. He wode i Xoossi baa giya asa; qassi i lodda laamiyaa ammanees. SHin haꞌꞌi dottoree Yuy meretay Xoossay medhin beettidoogaa ammanees. Beegottite! maxeetiyaa xaafiyaageetuppe issoy a ba ammanuwaabaa oychiis.
Ne diccido hanotaabaa nuuyyo yootuutee?
Taani 1959n CHaynan Jiyanshe giyo heeran Fujo Siti giyo kataman yelettaas. Tawu layttay hosppuna gidiyo wode, ha wodiyan ‘Wogaa Gita Laamiyaa’ giyoobay he biittaa qohiiddi deꞌees. Manddise gidida ta aaway haaho heeran deꞌiya bazzuwan baabure biyo ogiyaa oottanaadan azazettiis. Daro layttawu, i nuna oychanawu layttan issitoo xalla yees. He wode taani koyro xekka timirtte keettan tamaarissiya ta aayeera deꞌays. Nuuni a tamaarissiyo timirtte keettan deꞌoos. Nuuni 1970n Linchuwan giyo heeran deꞌiya Yufana giyo sohuwaa biida; he wode he heeray qumay qaxuwatiyoonne hiyyeesa asay kumido heera.
Intte soo asay aybin ammanii?
Ta aaway haymaanootiyaabaakka polotikaabaakka dosenna. Ta aayyiyaa Budistte haymaanootiyaa kaallawusu. Timirtte keettan, deꞌoy lodda laamiyan yiis giyoobaa tamaarida; qassi taani ta asttamaareti yootiyoobaa ammanaas.
Neeni hisaabiyaa timirttiyaa dosidoy aybissee?
Taani hisaabiyaa timirttiyaa dosidoy, hegee tuma gididabaa eranawu naqaashaa pilggiyoogaara gayttidabaa gidiyo gishshataassa. Taani 1976n yuniversttiyaa gelaas. Yan hisaabiyaa tamaaranawu dooraas. Taani masttiretiyaa oyqqa simmada, koyro oottidobay wolqqaa pulttissiya maashiniyaa medhanawu hisaabiyaara gayttidabaa oottiyoogaa.
Geeshsha Maxaafaabaa koyro neeni qoppidobay aybee?
Taani 1987n, Amarkkan Tekisasen deꞌiya yuniversttiyan dokitirette digiriyaa tamaaranawu yaas. Amarkkan deꞌiya daro asay Xoossaa ammaniyoogaanne Geeshsha Maxaafaa nabbabiyoogaa taani kasekka erays. Oosuwan peeshshana danddayiyo, aadhida eratetta zoree daroy Geeshsha Maxaafan deꞌiyoogaakka
siyaas; hegaa gishshawu, taani a nabbabana bessees gaada qoppaas.Geeshsha Maxaafaa timirttee maaddiyaabadan qoppaas. SHin issi issi qofaa akeekanawu metootido gishshawu, nabbabiyoogaa sohuwaara aggaas.
Neeni Geeshsha Maxaafaabaa eranawu zaarettada koyanaadan oottidabay aybee?
Medhidaagee deꞌees giyoobay tawu oorattaba gidiyo gishshawu, hegaabaa taani ta huuphe loytta pilgganawu qofaa qachaa
Issi Yihoowa Markkiyaa 1990n ta soo yaada, asawu deꞌiya ufayssiya sinttana hidootaa Geeshsha Maxaafaappe tana bessaasu. Issi azinaynne machiyaa taani Geeshsha Maxaafaa loytta akeekanaadan maaddana mala a hanotaa giigissaasu. Guyyeppe, CHaynan naaꞌꞌantto xekka timirtte keettan piziksiyaa tamaarissidanne taagaadan Xoossay baawa giya ta machiyaa Geeshsha Maxaafaa xannaꞌiyoogaa doommaasu. Nuuni deꞌuwaa doomettaa xeelliyaagan Geeshsha Maxaafay yootiyoobaa tamaarida. Medhidaagee deꞌees giyoobay tawu oorattaba gidiyo gishshawu, hegaabaa taani ta huuphe loytta pilgganawu qofaa qachaas.
Hegaabaa waata pilggadii?
Taani hisaabiyaa erancha gidiyo gishshawu, issibay hanana danddayiyo ogiyaa yiggiyoogaa tamaaraas. Deꞌoy qoppennan issi kutti doommanaadan, kasetidi protinee deꞌana bessees. Hegaa gishshawu, protinee issi uri medhennan coo merettana danddayiyaakkonne xannaꞌaas. Protinee keehi muttumurettida molekiyule; qassi paxa deꞌiya seeletuyyo shaꞌan qoodettiya, issoy issuwaara maayettidi oottiya dumma dumma qommo protineti deꞌana danddayoosona. Harati akeekidoogaadan, protinee qoppennan issi kutti mule merettana danddayennaagaa taanikka akeekaas! Deꞌuwan deꞌiya ubbabawu keehi koshshiya ha muttumurettida molekiyuleti banttarkka banttana medhana danddayiyaakkonne lodda laamiyaa timirttiyan tana ammanttiyaaba nabbaba erikke. Naqaasha ubbay taani Medhidaagee deꞌiyoogaa ammananaadan oottiyaagaa.
Geeshsha Maxaafay Xoossaa Qaalaa gidiyoogaa nena ammanttiday aybee?
Taani Yihoowa Markkatuura xannaꞌada, Geeshsha maxaafan deꞌiya daro hiraagati polettidoogaa akeekaas. Geeshsha Maxaafaa maaraa oosuwan peeshshiyoogee maaddiyoogaakka ta deꞌuwan beꞌaas. Taani, ‘Daro shaꞌu layttaappe kase deꞌida Geeshsha Maxaafaa xaafeti ha wodiyankka asaa keehi maaddiya eratetta zoriyaa waani xaafana danddayiyoonaa?’ gaada qoppaas. Geeshsha Maxaafay Xoossaa Qaalaa gidiyoogaa loddan loddan akeekaas.
Medhidaagee deꞌiyoogaa nena ammanttiday aybee?
Taani meretaabaa qoppiyo wode, Medhidaagee deꞌiyoogaa ammanaas. Taani haꞌꞌi komppiyutere prograamiyaa giigissays; qassi nu guuggee ay komppiyutere prograamiyaappekka keehi aadhiyaabaa oottiyoogaa akeekada darotoo garamettays. Leemisuwawu, nu guuggee haasayaa shaakki eriyo hanotay keehi maalaalissees. Issi uri miicciiddi, qufiiddi, deddotiiddi, woy dumma dumma shonggan haasayiyoobaa, woy kooshinchaa, woy asi haasayidi wurssibeenna qofaa qashuwaa gidin, asi haasayiyo wode guyyeera siyettiya wocamaa woy qassi silkkiyan haasayiyo, geeshshidi siyanawu metiya cenggurssaakka gidin nuuppe daroti waayettennan akeekoos. Neeni hegee darin garamissenna gaada qoppana danddayaasa. SHin komppiyutere prograamiyaa giigissiyaageeti hegee keehi garamissiyaaba gidiyoogaa akeekoosona. Cenggurssaa shaakki eriya, keehi loꞌꞌo giyo komppiyutere prograameekka asa guuggiyaara geeddarssiyo wode keehi laafa.
Keehi muttumurettida komppiyuteriyaappe dumma ogiyan, nu guuggee asawu siyettiyaabaa, shonggaanne haasayiya uraa oonatettaa shaakki erana danddayees. Komppiyutere prograamiyaa giigissiyaageeti asa guuggee haasayaa shaakki eriyo ogiyaadan, shaakki eriya komppiyuteriyaa medhanawu xannaꞌiiddi deꞌoosona. Eti hegaadan oottiyoogan Xoossay oottidobaa xannaꞌiiddi deꞌiyoogaa ammanays.