1, 2. Ri ḓo guda mini theroni yeneyi malugana na mabuthano ashu a lwa ṱaḓulu?

MABUTHANO a tshaka dzoṱhe na a tshiṱiriki ndi a ndeme vhukuma kha ḓivhazwakale ya musalauno ya Ṱhanzi dza Yehova. Vhunzhi hashu ro no ya kha zwenezwi zwiitea zwi takadzaho, khamusi vhaṅwe vho no ya lunzhi-lunzhi miṅwahani yo fhiraho.

² Miṅwahani ya zwigidi yo fhiraho, vhathu vha Mudzimu vho vha vha tshi fara mabuthano makhethwa. Ri ḓo vusulusa maṅwe a mabuthano a misini ya kale a re Maṅwaloni, ra vhona zwine a fana ngazwo na maguvhangano a musalauno, na u livhisa ṱhogomelo kha nḓila ine ra vhuyelwa ngayo musi ri tshi ya khao.—Ps. 44:1; Vha-Roma 15:4.

3. (a) Ho itea mini buthanoni ḽa u thoma ḽa vhathu vha Yehova ḽe ḽa bulwa Bivhilini? (b) Vhaisiraele vho vha vha tshi zwi ḓivha hani uri vha fanela u kuvhangana?

³ Buthano ḽa u thoma ḽe ḽa bulwa Bivhilini ndi ḽe ḽa farwa ngei Thavhani ya Sinai, he vhathu vha Mudzimu vha kuvhangana u itela u funzwa zwithu zwa muya. Ḽo vha ḽi tshiitea tsha ndeme kha ḓivhazwakale ya vhurabeli ho kunaho. Kha tshenetsho tshiitea tshi nyanyulaho, tshi sa hangwei kha vhe vha vha vhe henefho, Yehova o sumbedza Vhaisiraele uri u na maanḓa musi a tshi vha ṋea Mulayo wawe. (Ek. 19:2-9, 16-19; vhalani Ekisodo 20:18; Doiteronomio 4:9, 10.) Tshenetsho tshiitea tsho vha tshi tsha ndeme kha vhushaka ha Mudzimu na Vhaisiraele. Nga u ṱavhanya nga murahu ha zwenezwo, Yehova o vhudza Mushe nḓila ine a fanela u kuvhanganya ngayo vhathu. O laedza Mushe uri a ite ṋanga mbili nga tsimbi-tseṱha, dzine dza ḓo lidzwa u itela uri “tshivhidzo tshoṱhe” tshi kuvhangane “muṋangoni wa nnḓu ya mulanga.” (Num. 10:1-4) Lingedzani u humbula nḓila ye vhathu vha takalela ngayo zwiitea zwenezwo!

4, 5. Ndi ngani mabuthano e a farwa nga Mushe na Yoshua o vha e a ndeme?

⁴ Musi miṅwaha ya 40 ya Vhaisiraele vhe sogani i tsini na  u fhela, Mushe o kuvhanganya lwonolwo lushaka luswa. Zwenezwi zwo itea nga tshifhinga tsha ndeme vhukuma kha ḓivhazwakale ya lwonolwo lushaka. Lwo vha lu tsini na u dzhena Shangoni ḽo Fulufhedziswaho. Tsho vha tshi tshifhinga tsho teaho tsha uri Mushe a humbudze vhahawe zwoṱhe zwe Yehova a vha itela zwone, na zwine a kha ḓi ḓo vha itela zwone.—Doit. 29:1-15; 30:15-20; 31:30.

⁵ Khamusi kha ḽeneḽo buthano, Mushe o vha vhudza nga ha maguvhangano ane a ḓo farwa tshifhinga tshoṱhe u itela u gudisa vhathu vha Mudzimu. Tshifhinga tshoṱhe nga ṅwaha wa vhusumbe, wa Sabatha, nga Vhuṱambo ha Mishasha, vhanna vhoṱhe, vhafumakadzi, vhana na vhatsinda vhane vha dzula miḓini ya Vhaisiraele, vho vha vha tshi fanela u kuvhangana fhethu ho nangwaho nga Yehova u itela uri ‘vha pfe, vha ḓifunze u ofha Yehova Mudzimu wavho, vha tevhedze vha ite zwoṱhe zwine milayo ya amba.’ (Vhalani Doiteronomio 31:1, 10-12.) Nga zwenezwo, u bva nga tshenetshi tshifhinga kha ḓivhazwakale ya vhathu vha Mudzimu, zwo vha zwi tshi tou vha khagala uri vha fanela u kuvhangana tshifhinga tshoṱhe u itela u guda ipfi ḽa Yehova na ndivho dzawe. Musi Vhaisiraele vho no kunda u itela u dzhena Shangoni ḽo Fulufhedziswaho, vho vha vha tshee vho tangwa nga tshaka dzi sili, nahone Yoshua o kuvhanganya Vhaisiraele vhoṱhe u itela u vha khwaṱhisa uri vha dzule vha tshi fulufhedzea kha Yehova. Vhathu vho aravha zwavhuḓi vha ana uri vha ḓo shumela Mudzimu.—Yosh. 23:1, 2; 24:1, 15, 21-24.

6, 7. Ndi afhio mabuthano a ndeme a vhathu vha Yehova e a vha hone musalauno?

⁶ Kha ḓivhazwakale ya musalauno ya vhathu vha Yehova, ho vha na mabuthano a ndeme—zwiitea zwe khazwo ha ḓivhadzwa tshanduko dza ndeme dza nḓila ine ra ita ngayo mushumo washu na nḓila ine ra pfesesa ngayo Maṅwalo. (Mir. 4:18) Buthano ḽihulwane ḽa u thoma ḽa Vhagudi vha Bivhili ḽe ḽa vha hone nga murahu ha Nndwa ya Shango ya U Thoma ḽo vha ḽi nga 1919 ngei Cedar Point, Ohio, U.S.A. Kha ḽeneḽo buthano ho vha hu na vhathu vha ṱoḓaho u vha 7 000, nahone ho ḓivhadzwa nga ha fulo ḽa mushumo wa u huwelela shangoni ḽoṱhe. Nga 1922, henefho fhethu ho dovha ha vha na ḽiṅwe buthano ḽe ḽa fhedza maḓuvha a ṱahe, nahone Joseph F. Rutherford o ṋekedza nyambo ye ya ṱuṱuwedza vhathetshelesi a ri: “Ivhani ṱhanzi dza Murena dzi fulufhedzeaho na dza ngoho. Bvelani phanḓa na nndwa u swika vhuṱala hoṱhe ha Babele vhu tshi fheliswa. Ḓivhadzani mulaedza hoṱhe-hoṱhe. Shango ḽi fanela u ḓivha uri Yehova ndi Mudzimu na uri Yesu Kristo ndi Khosi ya mahosi na Murena wa marena. Heḽi ndi ḓuvha ḽa ndeme u fhira oṱhe. Vhonani, Khosi i khou vhusa! Ni vhaimeli vhayo vha khagala. Nga zwenezwo ḓivhadzani, ḓivhadzani, ḓivhadzani, Khosi na muvhuso wayo.” Vhathu vha Mudzimu vhe vha vha vhe buthanoni ḽeneḽo vho thetshelesa nyeletshedzo yeneyo nahone vha thoma u huwelela nga u fhisea shangoni ḽoṱhe.

⁷ Nga 1931, ngei Columbus Ohio, Vhagudi vha Bivhili vho vha vho takala vhukuma musi vha tshi ṱanganedza dzina ḽine ḽa ri Ṱhanzi dza Yehova. Nga zwenezwo, nga 1935 ngei Washington, D.C., Wahashu Rutherford o ṱalula “gogo ḽihulu,” ḽe ḽa ṱaluswa kha Ndzumbululo uri “ḽó ima ḽó livhana na khuluṋoni na Ngwana.” (Ndzumb. 7:9-17) Nga 1942, vhukatini ha Nndwa ya Shango ya Vhuvhili, Nathan H. Knorr o ṋekedza nyambo i vusaho dzangalelo ine ya ri “Mulalo—Naa U Nga Vha Hone Tshoṱhe?” Kha yeneyo nyambo o ṱalusa “ḽivhanda ḽikhunwana” ḽi re kha Ndzumbululo ndima ya 17, nahone a amba uri hu kha ḓi fanela u khunyeledzwa mushumo muhulwane wa u huwelela nga murahu ha nndwa.

8, 9. Ndi ngani maṅwe mabuthano o ṱuṱuwedza nga hu swayeaho?

⁸ Nyambo ye ya takadza vhukuma ndi ye ya ṋekedzwa nga 1946 nga Wahashu Knorr Guvhanganoni ḽa lwa ṱaḓulu ḽa “Tshaka dzo Takalaho” ngei Cleveland, Ohio ye ya vha i na tshiṱoho tshine tsha ri: “Khaedu Dza U Fhaṱa Na U Engedza Zwifhaṱo.” Musi a tshi ṱalusa nḓila ye nyambo yeneyo ya takadza ngayo vhathetshelesi, muṅwe we a vha e henefho o ri: “Ndo vha na ndugelo ya u ima nga murahu  hawe pulatifomoni madekwana eneo, nahone musi a tshi ṱalusa mushumo na u ri vhudza nga ha nzudzanyo dza u engedza haya ha Bethele ya Brooklyn na fekhithiri, vhathetshelesi vho vhanda zwanḓa vha sa fhedzi. Naho ro vha ri sa koni u vhona zwifhaṱuwo zwa vhathetshelesi u bva pulatifomoni, zwo vha zwi tshi tou vha khagala uri ho takalwa vhukuma.” Kha buthano ḽa tshaka dzoṱhe ngei Ḓoroboni ya New York nga 1950, vhathetshelesi vho takala vhukuma musi hu tshi bviswa Ṱhalutshedzelo Ya Shango Ḽiswa Ya Maṅwalo A Tshikriste A Lugerika, ine ya vha ṱhalutshedzelo ya u thoma yo shumisaho luambo lwa musalauno ye ya vhuyedzedza dzina ḽa Mudzimu vhudzuloni haḽo ho teaho Bivhilini.—Yer. 16:21.

⁹ Mabuthano e Yehova a kuvhanganya khao Ṱhanzi dzawe dzi fulufhedzeaho nga murahu ha zwifhinga zwa u tovholwa kana u thivhelwa na one o ṱuṱuwedza vhukuma. Adolf Hitler o vha o ana uri u ḓo fhelisa Ṱhanzi dza Yehova ngei Dzheremane, fhedzi nga 1955 Ṱhanzi dza 107 000 dzo fara buthano ngei Nuremberg fhethu he maswole awe a vha a tshi matsha hone. Vhathu vhanzhi vhe vha vha vhe buthanoni ḽeneḽo vho tsengisa miṱodzi ya dakalo. Nga 1989 ho farwa mabuthano mararu a tshaka dzoṱhe ngei Poland a re na tshiṱoho tshine tsha ri “U Ofha Mudzimu” nahone ho vha na vhathu vha 166 518 mabuthanoni eneo, vhunzhi havho vha tshi bva mashangoni e a vha e nga fhasi ha muvhuso wa Soviet Union na Czechoslovakia, na kha maṅwe mashango a Vhubvaḓuvha ha Yuropa. Lwo vha lu lwa u thoma vhaṅwe vhathu vha re henefho vha tshi vha kha muṱangano u re na vhathu vha Mudzimu vha fhiraho 15 kana 20. Humbulani nga ha dakalo ḽe ḽa vha hone buthanoni ḽa tshaka dzoṱhe ḽi re na tshiṱoho tshine tsha ri “Pfunzo ya Mudzimu” ḽe ḽa farwa nga 1993 ngei Kiev, Ukraine, he ha lovhedzwa vhathu vha 7 402—mbalo khulwane u fhira dzoṱhe ya Ṱhanzi dza Yehova dze dza lovhedzwa nga ḓuvha ḽithihi.—Yes. 60:22; Hag. 2:7.

10. Ndi afhio mabuthano ane na kha ḓi a humbula zwavhuḓi, nahone ndi ngani?

¹⁰ Khamusi hu na mabuthano a tshiṱiriki kana a tshaka dzoṱhe ane na kha ḓi a humbula zwavhuḓi. Naa ni kha ḓi humbula buthano ḽa u thoma ḽe na ya khaḽo, kana ḽe na lovhedzwa khaḽo? Eneo mabuthano ndi zwiitea zwa ndeme zwa lwa muya vhutshiloni haṋu. Dzulani ni tshi a dzhiela nṱha!—Ps. 42:4.

11. Ngei Isiraele ḽa kale, ho vha hu na ndugiselelo ifhio malugana na vhuṱambo ha Mudzimu?

¹¹ Yehova o vha a tshi ṱoḓa uri Vhaisiraele vha kuvhangane luraru nga ṅwaha u itela u pembelela vhuṱambo ngei Yerusalema—Vhuṱambo ha Zwinnkwa zwi si na Dini, Vhuṱambo ha Dzivhege (he nga murahu ha pfi ndi Pentekoste), na Vhuṱambo ha Mishasha. Malugana na honovhu vhuṱambo, Mudzimu o ṋea ndaela ine ya ri: “Hu vhe luraru nga ṅwaha hu tshi vhonala vhanna vhoṱhe vha haṋu phanḓa ha Muṋe wavho Yehova.” (Ek. 23:14-17) Nga nṱhani ha u ṱhogomela ndeme ya honovhu vhuṱambo, vhanzhi vha re ṱhoho dza miṱa vho vha vha tshi ya henefho na miṱa yavho yoṱhe.—1 Sam. 1:1-7; Luka 2:41, 42.

12, 13. Vhaisiraele vhanzhi vho vha vha tshi dzhia hani u vha hone vhuṱamboni ha ṅwaha muṅwe na muṅwe?

¹² Humbulani nga ha zwe zwa vha zwi tshi ṱoḓea u itela uri muṱa wa Muisiraele u fare  lwendo lwonolwo. Sa tsumbo, Yosefa na Maria vho fara lwendo lwa khilomithara dzi ṱoḓaho u vha 100 u bva Nazareta u ya Yerusalema. Ni vhona u nga no vha ni tshi ḓo fhedza tshifhinga tshingafhani ni lwendoni lwonolwo ni tshi khou tshimbila na vhana vhaṱuku? Mafhungo a musi Yesu a tshi dala ngei Yerusalema a tshee muṱuku a sumbedza uri mashaka na dzikhonani na vhone vho vha vha tshi fara lwendo lwonolwo sa zwigwada. Khamusi zwo vha zwi sa leluwi na luthihi u dzhena lwendoni, u lugiselela zwiḽiwa vhoṱhe na u dzudzanya vhulalo fhethu vha songo hu ḓowelaho. Naho zwo ralo, ho vha ho tsireledzea lwe na Yesu wa miṅwaha ya 12 a vha a tshi nga wana mbofholowonyana. Humbulani uri yo vha i tshenzhelo yavhuḓi lungafhani zwihuluhulu kha vhaswa!—Luka 2:44-46.

¹³ Musi Vhaisiraele vha tshee vho phaḓalala vhukuma kha maṅwe mashango, vhuṱamboni ho vha hu tshi ḓa na vhathu vha bvaho kha tshaka dzo fhamba-fhambanaho. Nga murahu ha Pentekoste ya ṅwaha wa 33 C.E., Vhayuda na vhannḓa vhane vha dzhiela nṱha zwithu zwa muya vho fara lwendo lwa u ya Yerusalema vha tshi bva fhethu hu ngaho ngei Italy, Libia, Kereta, Asia Minor, na Mesopotamia.—Mish. 2:5-11; 20:16.

14. Vhaisiraele vho vhuyelwa hani nga u vha hone kha vhuṱambo ha ṅwaha muṅwe na muṅwe?

¹⁴ Kha Vhaisiraele vha fulufhedzeaho, tshithu tsha ndeme vhukuma na tshi nyanyulaho tsha nyendo dzenedzo ho vha hu u gudiswa zwithu zwa lwa muya—u gwadamela havho Yehova na vhaṅwe vhathu vha zwigidi vhane vha mu funa. Vhe vha ya vhuṱamboni honoho vho ḓipfa hani? Phindulo i wanala kha nḓila ye Yehova a eletshedza ngayo vhathu vhawe malugana na Vhuṱambo ha Mishasha. O ri: “Nga honohu vhuṱambo hau U takale na vharwa vhau na vhananyana vhau, na vhalanda vhau vha vhanna na vha vhasadzi, na Vha-Levi, na vhatsinda, na dzitsiwana, na dzitshilikadzi dzi re muḓini wau. U fhedze maḓuvha maṱanu-na-mavhili a vhuṱambo ha Yehova, wó ḓa fhethu hune Yehova a ḓo hu nanga; ngauri Yehova U ḓo vha o U shudufhadza nga zwoṱhe zwe wa kaṋa, na nga zwe zwanḓa zwau zwa shuma. Nga ḽi vhe-ha dakalo vhukuma.”—Doit. 16:14, 15; vhalani Mateo 5:3.

15, 16. Ndi mini zwe na vhuya na tea u ḓidzima zwone u itela uri ni kone u ya buthanoni? Ndi ngani vhuḓidini honoho vhu tshi vhuyedza?

¹⁵ Mabuthano a misini ya kale a vhetshela vhathu vha Mudzimu vha musalauno tsumbo yavhuḓi lungafhani! Hu na zwithu zwinzhi zwine mabuthano ashu a musalauno a fana ngazwo na a zwifhingani zwa kale. Zwifhingani zwa Bivhili, vhathu vho vha vha tshi fanela u ḓidzima zwiṅwe zwithu u itela u ya mabuthanoni. Na ṋamusi vhanzhi vha ita nga u ralo. Naho zwo ralo, u vha hone zwi a ri vhuyedza vhukuma. Mabuthano o vha e a ndeme kha vhushaka ha vhathu na Mudzimu—na ṋamusi a kha ḓi vha a ndeme. A ri gudisa mafhungo a ndeme ane a ri thusa u pfesesa khwine na u ṱahulela vhushaka ha tsini na Mudzimu. Mabuthano a ri ṱuṱuwedza u shumisa zwine ra zwi guda, a ri thusa u iledza thaidzo, na u ri ṱuṱuwedza uri ri dzule ro livhisa ṱhogomelo kha zwithu zwine zwa ri homolosa hu si zwine zwa ri kula nungo.—Ps. 122:1-4.

¹⁶ Mabuthano ashu a ri ḓisela dakalo tshifhinga tshoṱhe. Muvhigo wa buthano ḽihulwane ḽa 1946 wo ri: “Zwo vha zwi tshi takadza vhukuma u vhona ṱhanzi dza zwigidi dzo tokomelwa, dzo thetshelesa khwairi ine ya khou imba zwavhuḓi vhukuma nyimbo dza Muvhuso dza u renda Yehova.” Muvhigo wonoyo wo dovha wa ri: “Muhasho wa Vhashumi vha u Ḓifunela wo ṅwalisa vhashumi vho ḓaho uri vha shume mihashoni yoṱhe, nga nṱhani ha uri vho vha vha tshi takalela u shumela vhahavho vha tshinnani na vha tshisadzini.” Naa na inwi no no vhuya na tshenzhela dakalo ḽo raloho musi ni buthanoni ḽa tshiṱiriki kana ḽa tshaka dzoṱhe?—Ps. 110:3; Yes. 42:10-12.

17. Nḓila ine mabuthano a dzudzanywa ngayo yo shanduka hani musalauno?

¹⁷ Hu na zwithu zwinzhi zwo shandukaho  malugana na nḓila ine mabuthano a dzudzanywa ngayo. Sa tsumbo, vhathu vha Mudzimu vha kha ḓi humbula mabuthano e a vha a tshi fhedza maḓuvha a malo! Ho vha hu na madzulo a nga matsheloni, a nga masiari, na a nga madekwana. Tshumelo ya tsimu yo vha i tshipiḓa tsho ḓoweleaho tsha mbekanyamushumo ya buthano. Zwiṅwe zwipiḓa zwo vha zwi tshi thoma nga awara ya ṱahe nga matsheloni, nahone ho vha hu na zwiṅwe zwine zwa anzela u bvela phanḓa u swika nga awara ya ṱahe nga madekwana. Vhashumi vha u ḓifunela vho vha vha tshi shuma awara nnzhi u itela u lugiselela zwiḽiwa zwa nga matsheloni, zwa nga masiari, na zwa nga madekwana. Zwino mbekanyamushumo ya buthano i na maḓuvha a si gathi fhedzi, miṱa ndi yone ine ya ḓilugiselela zwiḽiwa hu tshee nga phanḓa u itela uri i vhe na tshifhinga tsho engedzeaho tsha u thetshelesa mbekanyamushumo ya lwa muya buthanoni.

18, 19. Ndi tshipiḓa tshifhio tsha buthano tshine na tshi takalela nga maanḓa, nahone ndi ngani?

¹⁸ Hu na zwiṅwe zwithu zwine vhathu vha zwi lavhelela buthanoni, nahone zwo no fhedza tshifhinga tshilapfu zwi tshipiḓa tsha mabuthano ashu. Ri wana “zwiḽiwa [zwa muya] nga tshikhathi tshazwo,” zwine zwa ri thusa u pfesesa khwine vhuporofita na pfunzo dza Bivhili, nahone zwiḽiwa zwenezwo zwi wanala kha nyambo dzine ra ṋewa dzone u katela na khandiso ntswa dzine dza bviswa mabuthanoni. (Mat. 24:45) Khandiso dzine dza bviswa mabuthanoni dzi anzela u thusa vhathu vha mbilu dzavhuḓi u guda mafhungo-ngoho a Maṅwalo. Matambwa o thewaho Bivhilini a ṱuṱuwedza vhaswa na vhaaluwa u ṱolisisa zwiṱuṱuwedzi zwavho na u ḓilinda uri vha si kundwe nga mitsiko ya ḽino shango ḽi sa ofhi Mudzimu. Nyambo ya ndovhedzo i ri ṋea tshibuli tsha u vusulusa zwine zwa ḓa u thoma vhutshiloni hashu na u tshenzhela dakalo ḽa u vhona vhaṅwe vha tshi ḓiṋekedza kha Yehova.

¹⁹ Vhukuma, mabuthano o no fhedza tshifhinga tshilapfu e tshipiḓa tsha vhurabeli ho kunaho, nahone a thusa vhathu vha Yehova vho takalaho uri vha kone u mu shumela nga nḓila yo teaho kha zwino zwifhinga zwi lemelaho. Enea maguvhangano a ri ṱuṱuwedza nga lwa muya, a ri ṋea tshibuli tsha u vhumba vhukonani vhuswa na vhaṅwe vhathu, a ri thusa u dzhiela nṱha vhushaka ha vhurathu na vhukomana ha shango ḽoṱhe. Mabuthano a dovha a vha nḓila ya ndeme ine Yehova a fhaṱutshedza na u ṱhogomela vhathu vhawe ngayo. Vhukuma, muṅwe na muṅwe washu u ḓo ṱoḓa u dzudzanya zwiimo zwawe u itela uri a songo xelelwa na nga ḓuvha na ḽithihi ḽa buthano.—Mir. 10:22.