Kha Ṱhanzi dza Yehova dza 35 000 dzi dzulaho Dzheremane na maṅwe mashango ane a vha na Vhanazi, Ṱhanzi dzi ṱoḓaho u vha 1 500 dzo fa tshifhingani tsha Holocaust. Tshiitisi tsha mpfu dzoṱhe a tshi ḓivhei. Samusi ṱhoḓisiso i tshi khou ḓi bvela phanḓa, mbalo na zwiṅwe zwidodombedzwa zwi nga ḓivhadzwa tshifhinga tshi tshi ya.

•  Vho fa nga nḓila-ḓe?

•  Ndi ngani vho tovholwa?

•  Vho fela ngafhi?

•  Vhaṅwe vha vhe vha vhulahwa

•   U vhulahwa: Ṱhanzi dzi ṱoḓaho u vha 400 dzo vhulahwa ngei Dzheremane na kha mashango a re na Vhanazi. Vhunzhi havho vho iswa khothe, vha gwevhelwa lufu nahone vha tumulwa ṱhoho. Vhaṅwe vho thuntshiwa kana u hungiwa vha songo ya na khothe.

•   Vhuimo vhu vhavhaho ha vho gwevhiwaho: Ṱhanzi dzi fhiraho 1 000 dzo fa ngei gammbani dza tshengedzo dza Vhanazi na dzidzhele. Vho kombetshedzwa u shuma u swikela vha tshi fa kana vho fa nga nṱhani ha u shengedzwa, nḓala, u dzula phephoni, u lwala kana u sa ṱhogomelwa zwavhuḓi kha zwa ngalafho. Nga nṱhani ha u fariwa nga yeneyo nḓila i si yavhuḓi, vhaṅwe vho fa nga murahu ha tshifhinga-nyana musi Nndwa Ya Shango Ya Vhuvhili yo no fhela nahone vho no wana mbofholowo.

•   Zwiṅwe zwiitisi: Dziṅwe Ṱhanzi dzo vhulahwa nga ngomu lufherani lwa gese, vhaṅwe vho fa nga murahu ha musi vho shumiswa hu tshi itwa ndingo dza mishonga kana u ṱhavhelwa mishonga i no vhulaha.

 Ṱhanzi dza Yehova vho tovholwa nga nṱhani ha uri vha thetshelesa zwine Bivhili ya zwi funza. Musi muvhuso wa Vhanazi u tshi kombetshedza Dziṱhanzi uri dzi ite zwithu zwi sa tshimbidzaniho na Bivhili, Dziṱhanzi dzo hana u zwi ita. Dzo khetha “u thetshelesa Mudzimu ane a vha muvhusi nṱhani ha vhathu.” (Mishumo 5:​29) Ṱhogomelani masia mavhili e vha dzhia phetho khao.

1.   U sa dzhia sia kha zwa politiki. U fana na Dziṱhanzi dzi re kha maṅwe mashango ṋamusi, Ṱhanzi dza Yehova dzine dza khou tshila nga fhasi ha mulayo wa Vhanazi a dzo ngo dzhia sia kha mafhungo a politiki. (Yohane 18:36) Nga zwenezwo, vho hana

   •   U shuma vhuswoleni kana u tikedza dzinndwa nga nḓila naho i ifhio.​—Yesaya 2:4; Mateo 26:52.

   •   U vouthela madzangano kana u vha muraḓo wa dzangano ḽa Vhanazi.​—Yohane 17:16.

   •   U gwadamela luswayo lwa swastika [lune lwa vha luswayo lwa Hitler] kana u amba uri “Heil Hitler!”​—Mateo 23:10; 1 Vhakorinta 10:14.

2.   U ita zwine vha tenda khazwo. Hu sa londwi u dzivhiswa u ita zwine vha tenda khazwo, Ṱhanzi dza Yehova dzo bvela phanḓa dzi tshi

   •   Ṱangana u itela u rabela na gwadamela Yehova.​—Vhaheberu 10:24, 25.

   •   Huwelela mulaedza wa muvhuso na u phaḓaladza khandiso dzo thewaho Bivhilini.​—Mateo 28:19, 20.

   •   Sumbedza vhuthu kha vhahura vhavho, u katela na Vhayuda.​—Marko 12:31.

   •   Farelela kha lutendo lwavho, vha tshi hana u saina mabammbiri a u landula lutendo lwavho.​—Marko 12:30.

 Muphurofesa Robert Gerwarth o phetha nga u ri Ṱhanzi dza Yehova dzo vha dzi “tshone tshigwada tshi tshoṱhe tshe tsha tovholwa nga nṱhani ha lutendo lwavho lwa vhurereli nga tshifhinga tsha Third Reich [tshifhingani tsha muvhuso wa Vhanazi].” a Vhe vha vha vhe navho gambani ya tshengedzo vho khoḓa Ṱhanzi dza Yehova nga nṱhani ha u ima havho vho khwaṱha. Tshiṅwe tshivhotshwa tsha ngei Austria tshe tsha zwi vhona nga maṱo, tsho ri: “A vha yi nndwani. Vha nga namba vha vhulahwa nṱhani ha u vhulaha muṅwe muthu.”

•   Gammbani dza tshengedzo: Vhunzhi ha Dziṱhanzi dza Yehova vho fela gammbani dza tshengedzo. Vho vha vho valelwa dzhele dza gammbani dzi ngaho sa Auschwitz, Buchenwald, Dachau, Flossenbürg, Mauthausen, Neuengamme, Niederhagen, Ravensbrück na Sachsenhausen. Ho wanala uri Ṱhanzi dza Yehova dzi ṱoḓaho u vha 200 dzo vhulahwa gammbani ya tshengedzo ya ngei Sachsenhausen.

•   Dzidzhele: Dziṅwe Ṱhanzi dzo shengedzwa u swika dzi tshi fa musi dzi dzhele. Vhaṅwe vho fa nga nṱhani ha u huvhadzwa musi vha tshi khou sengiswa.

•   Fhethu ha u vhulahwa: Kanzhi Ṱhanzi dza Yehova dzo vha dzi tshi vhulahwa ngei dzhele dza Berlin-Plötzensee, Brandenburg na Halle/Saale. Zwiṅwe hafhu, huṅwe fhethu ha 70 he Ṱhanzi dza vhulahwa hone, ho ṅwalwa fhasi.

•  Dzina: Helene Gotthold

   Fhethu he a vhulahelwa hone: Plötzensee (Berlin)

   Helene, mufumakadzi ane a vha na vhana vhavhili, o fariwa lwo vhalaho. Nga 1937, o shengedzwa lwa tshiṱuhu musi a tshi a tshi khou sengiswa, a vhuya a xelelwa nga ṅwana wawe we a vha a sa athu u bebwa. Nga ḽa 8 December 1944, o tumulwa ṱhoho nga mutshini wa guillotine ngei dzhele ya Plötzensee kha ḽa Berlin.

•  Dzina: Gerhard Liebold

   Fhethu he a vhulahelwa hone: Brandenburg

   Nga murahu ha miṅwaha mivhili khotsi awe vho tumulwa ṱhoho, Gerhard we a vha e na miṅwaha ya fumi-mbili (20) o tumulwa ṱhoho nga ḽa 6 May 1943 kha yeneyo dzhele. O ṅwalela muṱa wa hawe na musidzana we a vha o fhulufhedzisa u mu vhinga vhurifhi ha u onesa: “Ndi si na maanḓa a Murena, ndo vha ndi sa ḓo kona u tshimbila heyi nḓila.”

•  Dzina: Rudolf Auschner

   Fhethu he vhulahelwa hone: Halle/Saale

   Rudolf o vha e na miṅwaha ya 17 musi a tshi tumulwa ṱhoho nga ḽa 22 September 1944. Kha vhurifhi hawe ha u onesa he a vhu ṅwalela mme awe, o ri: “Vhunzhi ha vhahashu vho tshimbila yeneyi nḓila, na nṋe ndi ḓo ita nga u ralo.”