Yimue pokati kolohutililo omanu valua va lilongisa, ohutililo ya Ñala, ina Yesu a longisa kolondonge viaye. Ohutlilo yaco yi sangiwa konepa yi tukuiwa hati, Otestamento Yokaliye. Ohutililo yaco yi fetika ndomo: “A Isietu o kasi kovailu, onduko yove yi sumbiwe [ale yi kolisiwe].” (Mateo 6:9) Pole, onduko ya Suku kelimi Liomgelesi okuti “Yehova”, ale olonjanja vimue, “Yahweh,” ka yi sangiwa olonjanja vialua Vambimbiliya Ongelesi Votestamento Yokaliye. Ambimbiliya aco a piñainya onduko yaco lolosuku ndeci Seusi, Hermes kuenda Artemisi. Anga hẽ ovo ka va tẽlele oku tukula onduko ya Suku yocili haeya Usovoli Wembimbiliya?—Ovilinga 14:12; 19:35; 2 Timoteo 3:16.

 Lancelot Shadwell kuenda Frederick Parker va pongolola Embimbiliya kelimi lio Ngelesi, va kolelele okuti ca tavele oku tumbulula onduko ya Suku Votestamento Yokaliye. Momo lie ku tukuiwila ondaka yokuti, oku “tumbulula?” Momo ovo va limbuka okuti onduko ya Suku tete ya kalamo ale, noke yopiwamo. Momo lie va kuatela ocisimĩlo caco?

 Shadwell kuenda Parker va kũlĩhile okuti voviña vi tukuiwa okuti Otestamento Yale, via sonehiwa kelimi lio Heveru, onduko ya Suku ya tukuiwamo olonjanja vialua. Omo liaco ovo va lipula esunga lieci voviña Viotestamento Yokaliye va kuatele, ka mu sangiwila onduko ya Suku. a Handi vali, Shadwell wa limbuka okuti, eci oviña Viotestamento Yokaliye vi tukula olondaka vi sangiwa Votestamento yale ndeci: “Ungelo wa Yehova” asonehi Votestamento Yokaliye kelimi lio Helasi, citava okuti va piñainya onduko ya Suku londaka yokuti, Kyʹri·os, ci lomboloka “Ñala.”—2 Olosoma 1:3, 15; Ovilinga 12:23.

 Ndaño ceci handi Shadwell kuenda Parker ka va sandekele Ambimbiliya avo kelimi Liongelesi, omanu vakuavo va kuakupongolola va tumbuluile ale onduko ya Suku, Vambimbiliya avo Kongelesi Votestamento Yokaliye, pole, povitumãlo vimue ño vitito. b Osimbu handi unyamo 1863 ka wa pitĩlile, eci Parker a sandeka Embimbiliya limue Liotestamento Yokaliye, lomue ukuakupongolola kelimi Liongelesi wa kũlĩhiwa okuti wa tumbulula calua onduko ya Suku vo Liotestamento Yokaliye ya sandekiwile ale. Lancelot Shadwell kuenda Frederick Parker va kala velie?

 Lancelot Shadwell (1808-1861) wa kala onganji kuenda omõla a Sir Lancelot Shadwell, oñuatisi yusongui welongiso ko Inglaterra. Omõlaco wa tiamelele ketavo lio ko Inglaterra. Ndaño eye wa tavele kelongiso liasuku umosi mutatu, wa lekisa esumbilo konduko ya Suku poku yi tukula okuti, “onduko yi komõhisa ya YEHOVA.” Vembimbiliya a pongolola Vavangeliu a Mateo kuenda a Marko, eye wa tukula onduko ya “Yehova” 28 kolonjanja kuenda 465 kolonjanja vatosi a molehamo.

 Shadwell citava okuti wa lilongisa eci catiamẽla konduko ya Suku poku yi tanga Votestamento Yale ya sonehiwile tete kelimi lio Heveru. Eye wa popia okuti, vana va piñala onduko ya Suku londaka yokuti Kyʹri·os Vembimbiliya yo Helasi Votestamento Yale, “ka va kaile va kuacili.”

 Shadwell Vembimbiliya a pongolola eye wa tukula onjanja yatete onduko “Yehova” kelivulu lia Mateo 1:20. Etosi a kapa vocinimbu eci li popia ndoco: “Ondaka [Kyʹri·os] vocinimbu eci kuenda kovinimbu vikuavo Votestamento Yokaliye, yi lomboloka YEHOVA onduko ya Suku kuenje ci kuete esilivilo oku tumbulula ondaka yaco Vembimbiliya Liongelesi.” Eye wa popiavo hati: “Tu sukila oku ci linga oco tu kemainye Suku. Eye wa litukula londuko YEHOVA: kuenda tu linga ocina cavelapo poku tukula onduko yaye eci tu vangula catiamẽla kokuaye.” Eye wa popiavo hati: [“Vembimbiliya Rei Jaime] onduko YEHOVA ka yi tukuiwa olonjanja vialua . . . Onduko ya Suku ya piñainyiwa londaka yokuti, Ñala.” Shadwell wa popiavo hati: “Onduko Ñala . . . onduko yimue ka ya sungulukile oco tu yi piñainye ponduko ya Suku kuenda okuti wa siata oku tukuiwavo “Ñala konjo yaye ale kovitumãlo vikuavo.

 Shadwell wa sandeka elivulu lia Mateo a pongolola kunyamo wo 1859 kuenda onepa yikuavo a kongela kelivulu lia Mateo la Marko wa yi sandeka kunyamo wo 1861. Pole upange waye weya oku sulila. Eye wa fa keteke 11 ya Susu kunyamo 1861 eci a kuata 52 kanyamo. Pole, alikolisilo aye ka a kaile olivova.

 Upange woku pongolola elivulu lia Mateo wa lingiwa la Shadwell, wa vetiya ulume umue ohuasi wo ko Ingraterra o tukuiwa Frederick Parker (1804-1888), una wa fetika oku pongolola Otestamento Yokaliye eci a kuata 20 kanyamo. Ca litepa la Shadwell ceci okuti, Parker wa likala elongiso lia Suku Umosi Muvatatu. Eye wa soneha ndoco: “Kosãi ya [Kupemba] Atavo osi Omõla a [Suku], a vetiyiwa lutima wosi oku tava ocili kuenda oku fendela Ukuonene Wosi Yehova.” Parker wa limbukavo okuti, oviña Viotestamento Yokaliye vi tukula ondaka Kyʹri·os ci kaile poku yi tiamisila ku Ñala Suku kuenda ku Ñala Yesu, ka vi lekisa oku litepa ku kasi pokati kavio. Omo liaco, eye wa komõha poku limbuka okuti kovinimbu vimue Shadwell wa tukula ondaka Kyʹri·os poku yi tiamisila ku “Yehova.”

 Parker wa kuata ndati elomboloko liovolandu aco? Eye wa lilongisa o Helasi kuenda wa lilongisa alivulu alua lotuikanda kelimi lio Helasi. Eye wa pangavo onepa kocisoko coku konomuisa oviña Viembimbiliya, cina ceya oku u vetiya oku linga akonomuiso oviña Viembimbiliya, locimãho coku pongolola Ambimbiliya a velapo kemili Liongelesi. Kunyamo 1842, Parker wa fetika oku sandeka Embimbiliya liaye liatete Otestamento Yokaliye kovitumãlo via litepa. c

 Vokuenda kuanyamo alua Parker wa soneha apulilo a-a: “Otembo yipi ondaka Kyʹri·os yi tiamisiwila ku Ñala Yesu kuenda Otembo yipi yi tiamisiwila ku Ñala Suku?” “Momo lie ondaka Kyʹri·os olonjanja vialua yi tiamisiwila konduko yimue?”

 Eci Parker a mola Embimbiliya Shadwell a pongolola kunyamo 1859 yelivulu lia Mateo kuenda alomboluilo eye a eca a tiamẽla kondaka Kyʹri·os, wa limbuka okuti vovinimbu vimue ondaka Kyʹri·os nda ya “pongoluiwa okuti Yehova.” Omo liaco, eye wa konomuisa Embimbiliya liaye liosi lio Testamento Yokaliye oco a sonehemo onduko “Yehova” povinimbu viosi a limbuka okuti, pa sesamẽla oku kapiwa onduko yaco ndomo ci likuata loviña vio Helasi. Omo liaco, Embimbiliya Parker a sandeka kunyamo 1863 Liotestamento Yokaliye, mu sangiwa onduko ya Suku ci soka 187 kolonjanja. Ndomo ca kũlĩhĩwa Embimbiliya liaco kelimi Liongelesi, olio liatete lia tukula onduko ya Suku Vovisonehua viosi vio Helasi. d

 Kunyamo 1864 Parker wa sandeka Ambimbiliya alua Otestamento Yokaliye Kelimi Liongelesi, . . . Lomoko ya Teyuiwa Kelimi Liaco. Esunga liaye lioku kongela olonepa viaco vivali Viotestamento Yokaliye oco yi kale lika yimosi, oku lekisa ocitumãlo kuenda ndomo lia litepele la likuavo. e

 Parker oco a lekise esilivilo lioku tumbulula onduko ya Suku, wa lekisa ovinimbu vialua Viembimbiliya liaco oku kongelamo va Roma 10:13 ku popia hati: “Wosi o vilikiya vonduko ya Ñala o ka popeliwa.” Parker wa pula ndoco: “[Helie] wa simĩle ale okuti ovinimbu evi Kongelesi vi tukula Yehova okuti, ka vi tiamisiwa Komõla Yesu Kristu ñala yetu?”

 Kotembo yaco Parker wa pesela olombongo vialua oco a sandeke loku eca otuikanda tuaye, olopapelo kuenda ovina vikuavo via sonehiwa. Ocili okuti vokuenda kunyamo eye wa pesela 800 Kololibras okuti, ci soka eci ci pitahãla 100.000 Kololibras Britanicas, okuti koloneke vilo vi soka (132.000 kolondolale.) Eye wa tumavo olokopia vialua viocali komanu a kũlĩha kuenda kovitunda via kemãla oco va vi konomuise.

 Ovisonehua via Parker kuenda ovina a pongolola Votestamento Yokaliye, okuti ka via sandekiwile calua, via pembuiwa la vamue vakuakulilongisa. Ovo poku ci linga ka va kapeleko elikolisilo liaye, lia Shadwell kuenda liomanu vakuavo, lioku tumbulula onduko ya Suku Votestamento Yokaliye kelimi Liongelesi.

 Ove o pondolavo oku sanjuikila oku tala ovideo yakukutu ekũi losapi hati: Onjo Yoku Soleka Ovina Viosimbu ko Warwick: Embimbiliya Kuenda Onduko ya Suku.”