Melel li kʼusi laj yichʼ tsʼibael taje akʼo mi muʼyuk xa avi li voʼneal Tsʼibetik ta Ebreo Kʼop xchiʼuk Arameoe a o li Tsʼibetik ta Griego Kʼope. Jaʼ yuʼun, li kʼusi chal Jvivliatik avie, ¿kʼuxi xuʼ jnaʼtik ta melel ti jaʼ to chakʼ ta ilel kʼusi chal ta orijinal ti jaʼ yakʼoj ta naʼel li Diose?

Jun stakʼobil ta sventa li Tsʼibetik ta Ebreo Kʼope jaʼ ti oy kʼusi nopem xaʼi tspasik ta voʼne ti jaʼ yaloj Dios ti jech xichʼ pasele, yuʼun laj yal ti skʼan xichʼ lokʼtael li mantale. b Jun skʼelobile jaʼ ti laj yal mantal Jeova ti skʼan spasbeik skopiail Mantal li ajvaliletik ta Israele (Deuteronomio 17:18). Jech xtok, li Diose laj yal ti jaʼ oy ta sbaik xchabiel Mantal li jlevietike xchiʼuk ti xchanubtasik li jteklume (Deuteronomio 31:26; Neemias 8:7). Kʼalal lokʼemik xa ox ta chukel ta Babilonia li judaetike, jaʼo lik jtos jtsʼibajom o li buchʼu tslokʼta Chʼul Tsʼibetike (jsoferimetik) (Esdras 7:6, tsʼibetik ta yok vun). Ta mas tsʼakal une, li jtsʼibajometik taje oy jaylikuk la spasbeik skopiail li 39 livroetik ta Tsʼibetik ta Ebreo Kʼope.

Echʼ jayibuk siglo ti lek tajek la slokʼtaik li livroetik taje. Li ta Edad Mediae (tetik van ta sjabilal 500 kʼalal ta 1500 kʼalal talem xa ox Jesuse) oy jvokʼ judaetik ti la spasbeik skopiail li mantal ti jmasoretaetik laj yichʼik ojtikinele. Li mas voʼneal tsʼib ti sjunul la slokʼtaik li jmasoretaetike jaʼ li Códice de Leningrado ti jaʼ ta sjabilal 1008/1009 kʼalal talem xa ox Jesuse. Pe li ta oʼloltik batel siglo 20, laj yichʼ tael 220 voʼneal tsʼibetik o jaytuchʼ vunetik sventa Vivlia ti bu oy li Balbalvunetik ta nab Muertoe. Li voʼneal tsʼibetik sventa  Vivlia taje mas ta jmil jabil mas voʼne kʼuchaʼal li Códice de Leningradoe. La skoʼoltasik li Códice de Leningrado xchiʼuk li Balbalvunetik ta nab Muertoe, oy kʼusi tsots skʼoplal vinaj: akʼo mi oy jpʼelantik kʼop ti jelajtik li ta Balbalvunetik ta nab Muertoe, muʼyuk chjel li kʼusi chakʼ ta aʼiele.

¿Kʼuxi xuʼ jnaʼtik ta melel ti jaʼ to chakʼ ta ilel kʼusi chal ta orijinal li 27 livroetik ta Tsʼibetik ta Griego Kʼope? Ta slikebale, li livroetik taje jaʼ la stsʼibaik junantik yajtakboltak Jesukristo xchiʼuk baʼyel yajtsʼaklomtak. Li kʼusi nopem xaʼi tspasik li jtsʼibajom judaetike jech-o la spasik li baʼyel jchʼunolajeletike, la spasbeik skopiail li livroetik taje (Kolosenses 4:16). Li ajvalil ta Roma ti Diocleciano sbie xchiʼuk oy yantik laj yakʼik persa xchʼaybel skʼoplal li vunetik ti jaʼ stsʼibaojik li baʼyel jchʼunolajeletike, akʼo mi jech, oy-o avi kʼakʼal ta smilal xa noʼox li voʼneal tsʼibetike xchiʼuk li xtuchʼulil vunetike.

Li kʼusitik la stsʼibaik li yajtsʼaklomtak Kristoe laj yichʼ jelubtasel ta yan kʼopetik. Kʼalal laj yichʼ jelubtasel ta baʼyel velta li Vivliae, laj yichʼ jelubtasel ta voʼneal kʼopetik ti jaʼ li armenio, copto, etiópico, georgiano, latín xchiʼuk siriaco.

Skotol li voʼneal tsʼibetik sventa Vivlia ti lokʼtabile jelel li kʼopetik tstunese. Jaʼ yuʼun, ¿kʼuxi xuʼ jnaʼtik kʼusi chal ta melel li ta orijinale?

Taje xuʼ jkoʼoltastik-o ta jun jchanubtasvanej ti chalbe sien yajchanuntak ti akʼo slokʼtaik kʼusi chal junuk kapitulo ta jun livroe. Akʼo mi xchʼay li kapitulo ti bu la slokʼtaik tale, mi laj yichʼ koʼoltasel li sien la spasbeik skopiaile, te chvinaj kʼusi chal li ta orijinale. Akʼo mi oy junantik ti muʼyuk lek bat yuʼunik li jchanunetike, xuʼ van jelajtik ti bu chʼayik ta jujuntale. Jaʼ jech kʼalal ta skoʼoltasik pʼijil viniketik li jaytuchʼ vunetik xchiʼuk li skopiailtak slivroal Vivlia ti ta smilal xa noʼox oy yuʼunike, chakʼik venta ti oy onoʼox bu muʼyuk lek bat yuʼunik ta lokʼtael li buchʼutik la slokʼtaike xchiʼuk te chakʼik venta kʼu toʼox yelan li ta orijinale.

¿Mi xuʼ jpat koʼontontik ti lek tukʼ laj yichʼ jelubtasel tal ta orijinal li Vivlia oy kuʼuntik avie? Li pʼijil vinik William Green xi laj yal ta sventa li Tsʼibetik ta Ebreo Kʼope: «Xuʼ xkaltik ta melel ti muʼyuk yan voʼneal tsʼibetik ti lek tukʼ laj yichʼ jelubtasele». Li pʼijil vinik Frederick Bruce ti chchanbe skʼoplal Vivliae xi la stsʼiba ta  sventa li Tsʼibetik ta Griego Kʼope, (Achʼ Testamento sbi xtok): «Li kʼusitik tsʼibabil li ta Achʼ Testamento avie mas to oy lek sprevailtak kuʼuntik, jaʼ mu sta li yan voʼneal tsʼibetike, akʼo mi jech, muʼyuk buchʼu chchibal kʼopta li voʼneal tsʼibetik taje». Xi to laj yale: «Ti xkoʼolajuk kʼuchaʼal yan tsʼibetik li Achʼ Testamentoe, muʼyuk onoʼox buchʼu chal ti maʼuk melel li kʼusi tsʼibabile».

Ta ebreo: Li Xchʼul Kʼop Dios sventa Achʼ Balumil ta ebreo ti lokʼ ta inglese (1953-1960) te laj yichʼ lokʼesel tal li ta Biblia Hebraica ti jaʼ yuʼun li Rudolf Kittel. Li vaʼ jabiletik tale, li Biblia Hebraica Stuttgartensia xchiʼuk li Biblia Hebraica Quinta laj yichʼ achʼubtasel, laj yichʼ tikʼel li kʼusi mas achʼ laj yichʼ sabel smelolal ta Balbalvunetik ta nab Muerto xchiʼuk li ta yan voʼneal tsʼibetike. Li kʼusitik la spasik li pʼijil viniketik taje jaʼ te lik stsʼibaik talel li Códice de Leningrado xchiʼuk la stikʼbeik junantik tsʼibetik ta yok vun ti te chvinaj li kʼusitik chal yan vunetik ti xuʼ xichʼ koʼoltasel-oe, jech kʼuchaʼal li Pentateuco samaritano, Balbalvunetik ta nab Muerto, Septuaginta ta griego kʼop, tárgums, Vulgata xchiʼuk Peshitta. Jech xtok, laj yichʼ kʼelel kʼusi chal li Biblia Hebraica Stuttgartensia xchiʼuk li Biblia Hebraica Quinta kʼalal laj yichʼ jelubtasel li Xchʼul Kʼop Dios sventa Achʼ Balumile.

Ta griego: Li ta slajebaltik siglo 19, li pʼijil viniketik Brooke Westcott xchiʼuk Fenton Hort la skoʼoltasik li voʼneal tsʼibetik xchiʼuk li jaytuchʼ vunetik sventa Vivlia kʼalal la xchapanik li tsʼibetik ta griego ti jaʼ mas xkoʼolaj laj yaʼiik kʼuchaʼal li tsʼibetik ta orijinale. Li ta oʼloltik batel siglo 20, li Komite sventa sjelubtasel Xchʼul Kʼop Dios sventa Achʼ Balumile jaʼ la stunesik li tsʼibetik ta griego kʼalal la sjelubtasik li Vivliae. La stunesik xtok voʼneal papiroetik ti tsnopik ti laj yichʼ tsʼibael ta siglo 2 xchiʼuk 3 kʼalal muʼyuk toʼox talem Jesuse. Ti kʼu xa sjalil echʼem talele, oy xa mas papiroetik. Jech xtok, li tsʼibetik ta griego ti jaʼ la spasik Nestle xchiʼuk Aland xchiʼuk li Sociedades Bíblicas Unidase chakʼ ta ilel li kʼusi achʼ to la xchanbeik skʼoplal li pʼijil viniketike. Junantik li kʼusi achʼ to laj yichʼ nabel skʼoplale laj xa yichʼ tikʼel li ta Vivlia liʼe.

Mi jaʼ laj yichʼ tsakel ta venta li tsʼibetik ta griego laj yichʼ chapanele, te chvinaj ti oy jlom Tsʼibetik ta Griego Kʼop ti voʼne xa jelubtasbile oy junantik versikuloetik ti oy kʼusi la stikʼik li buchʼutik la slokʼtaike xchiʼuk muʼyuk onoʼox laj yichʼ tsakel ta venta kʼuchaʼal Tsʼibetik ti jaʼ yakʼoj ta naʼel li Diose, jlik ti voʼne xa jelubtasbile jaʼ li King James Version sbie. Akʼo mi jech, li ta siglo 16, laj yichʼ chʼakel ta versikuloetik li Vivliaetik laj yichʼ jelubtasele, ta skoj ti laj yichʼ tupʼel lokʼel li kʼusi maʼuk yakʼoj ta naʼel Diose, xokajtik kom jlom versikulo ta jutuk mu skotoluk li Vivliaetike. Jaʼ junantik li versikuloetik liʼe: Mateo 17:21; 18:11; 23:14; Markos 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Lukas 17:36; 23:17; Juan 5:4; Echos 8:37; 15:34; 24:7;  28:29 xchiʼuk Romanos 16:24. Li ta Vivlia liʼe te laj yichʼ alel ta tsʼib ta yok vun ti butik yichʼoj tupʼel li versikuloetike.

Ta sventa li snatil tsutseb Markos 16:9 kʼalal ta 20, li skomkom tsutseb Markos 16 xchiʼuk li kʼusi chal Juan 7:53 kʼalal ta 8:11, jamal xvinaj ti chʼabal te talem ta tsʼibetik ta orijinal li versikuloetik taje. Jaʼ yuʼun, li tekstoetik ti maʼuk yakʼoj ta naʼel Diose muʼyuk laj yichʼ tikʼel li ta Vivlia liʼe. c

Yan li kʼusi laj yichʼ tukʼibtasele jaʼ jpʼelantik kʼop ti laj yakʼik venta li pʼijil viniketik ti jaʼ mas jech chakʼ ta aʼiel kʼuchaʼal chal ta orijinale. Jun skʼelobile jaʼ li kʼusi chal junantik voʼneal tsʼibetik ta Mateo 7:13 ti xi chale: «Jaʼ te xa-ochik batel li ta bikʼit tiʼ nae, yuʼun li sbelel lajelale lek jamal xchiʼuk lek mukʼ stiʼ». Li ta Xchʼul Kʼop Dios sventa Achʼ Balumil ta inglese chʼabal toʼox te li «stiʼ» xie. Pe kʼalal la xchanbeik skʼoplal ta mas tsʼakal li voʼneal tsʼibetike, laj yakʼik venta ti te oy ta orijinal li «stiʼ» xie. Jaʼ yuʼun, laj yichʼ tikʼel li ta Vivlia liʼe. Oy to kʼusi yantik laj yichʼ tukʼibtasel ti xkoʼolajtik kʼuchaʼal taje. Akʼo mi jech, uni jujutiʼ noʼox li kʼusi laj yichʼ tukʼibtasele, mu xjel-o smelolal li kʼusi chal skʼop Diose.