Li ta Vivliae, chalbe skʼoplal epal antsetik ti oy kʼusitik tsots skʼoplal chakʼ jchantike (Romanos 15:4; 2 Timoteo 3:16, 17). Li ta mantal liʼe, ta jkʼeltik jutuk kʼusitik la spasik junantik antsetik ti xuʼ jchanbetik stalelalike, pe li yantike jaʼ sventa jpʼijubtaseltik (1 Korintios 10 :11; Ebreos 6:12).

  Abigail

 ¿Buchʼu jaʼ? Jaʼ yajnil Nabal ti jaʼ jun jkʼulej vinike xchiʼuk ti toj kapem noʼox snaʼ xkʼopoje. Li Abigaile lek pʼij, bikʼit yakʼoj sba, lek kʼupil sba xchiʼuk lek oy ta mantal (1 Samuel 25:3).

 ¿Kʼusi la spas? Li Abigaile oy kʼusi la spas ti jaʼ te laj yakʼ ta ilel ti toj pʼije xchiʼuk muʼyuk xa kʼusi chopol kʼot ta pasel. Li ta yosilal bu nakalike, jaʼ te ay snakʼ sba li David ti jaʼ chkʼot ta ajvalil ta Israel ta tsʼakale. Ti kʼu sjalil te oyik li David xchiʼuk sviniktake, la xchabibeik li xchijtak Nabal sventa mu xbat ta elekʼe. Jun veltae, li Davide la stak batel yaj-almantaltak sventa skʼanbeik veʼlil li Nabale, pe muʼyuk laj yakʼ xchiʼuk jaʼ noʼox chopol kʼoptavan. Taje kap-o tajek sjol li Davide, jaʼ yuʼun bat ox smil li Nabal xchiʼuk skotol li sviniktake (1 Samuel 25:10-12, 22).

 Li Abigaile laj yaʼi li kʼusi la spas smalale xchiʼuk oy kʼusi la spas ta anil. La stak batel yajtuneltak sventa xichʼbeik batel sveʼel li David xchiʼuk sviniktake. Te tijil batel ta spat li sviniktake xchiʼuk la skʼanbe vokol David ti oyuk xkʼuxul yoʼontone (1 Samuel 25:14-19, 24-31). Li Davide maʼuk noʼox la skʼel li kʼusi ichʼbil batele, yuʼun laj yakʼ venta ti toj bikʼit yakʼoj sba li antse. Laje, la xchikinta li kʼusi albate xchiʼuk laj yakʼ venta ti jaʼ takbil batel yuʼun Dios sventa mu kʼusi chopoluk spase (1 Samuel 25:32, 33). Ta tsʼakal jutuke, cham li Nabale, vaʼun nupun xchiʼuk Abigail li Davide (1 Samuel 25:37-41).

 ¿Kʼusi chakʼ jchantik? Akʼo mi toj kʼupil sba xchiʼuk oy stakʼin li Abigaile, pe muʼyuk la stoy-o sba. Sventa mu xlik kʼope, ay skʼan perton akʼo mi muʼyuk kʼusi chopol spasoj li stuke. Kʼalal jech la spase, te laj yakʼ ta ilel ti oy smalael yuʼune, ti oy slekil yoʼontone, ti tsots yoʼontone xchiʼuk ti toj lek pʼije.

•  ▸ Mi chakʼan chanabe mas skʼoplal li Abigaile, kʼelo li mantal ti xi sbie: «Jun ants ti oy spʼijile».

  Ana

 ¿Buchʼu jaʼ? Jaʼ yajnil Elkana xchiʼuk jaʼ smeʼ Samuel ti kʼot ta j-alkʼop li ta Israel ta voʼnee (1 Samuel 1:1, 2, 4-7).

 ¿Kʼusi la spas? Akʼo mi jal xa ox malijem xchiʼuk Elkana li Anae, muʼyuk-o yalab. Ta skoj taje, chnaʼleat tajek yuʼun li Penina ti jaʼ li yan yajnil Elkana xchiʼuk ti jaʼ oy yalabe. Jaʼ yuʼun, li Anae la skʼanbe vokol Dios xchiʼuk laj yalbe ta jamal ti chakʼ tunuk ta axibalna mi akʼbat jun skereme. Li axibalnae jaʼ jun karpana ti te toʼox chichʼik-o ta mukʼ Dios li j-israeletike (1 Samuel 1:11).

 Takʼbat s-orasion yuʼun Dios li Anae xchiʼuk akʼbat jun skerem ti Samuel laj yakʼbe sbie. Jech kʼuchaʼal laj yal ta jamal li Anae, laj yikʼ batel ta axibalna li Samuel sventa xtun ta stojolal Diose (1 Samuel 1:27, 28). Jujun jabile, li Anae la spasbe jlik uni natil kʼuʼil pokʼil ti muʼyuk skʼobe xchiʼuk laj yichʼbe batel. Ta mas tsʼakale, li Anae koltaat to yuʼun Dios, yuʼun laj to yil oxvoʼ skeremutik xchiʼuk chaʼvoʼ stsebetik (1 Samuel 2:18-21).

 ¿Kʼusi chakʼ jchantik? Li Anae kuch yuʼun svokol ta skoj ti ta sjunul yoʼonton laj yalbe Dios ti kʼu yelan chaʼi sbae. Ta 1 Samuel 2:1 kʼalal ta 10, te chkakʼtik venta ti kʼu yelan la stojbe ta vokol Jeova kʼalal la spas orasione. Jamal xvinaj ti lek tsots xchʼunel yoʼontone.

•  ▸ Mi chakʼan chanabe mas skʼoplal li Anae, kʼelo li mantal ti xi sbie: «Laj yalbe Jeova li kʼusi oy ta yoʼontone».

•   Mi chakʼan chanabe skʼoplal kʼu yuʼun laj yakʼ permiso Dios ti oyuk jayvoʼ yajnilik li viniketik ta voʼnee, kʼelo li mantal ti xi sbie: «¿Mi lek chil Dios ti oy jayvoʼ yajnil li viniketike?».

  Dalila

 ¿Buchʼu jaʼ? Jaʼ li ants ti lek ilat yuʼun Sanson ti jaʼ toʼox jchapanvanej ta Israele (Jueses 16:4, 5).

 ¿Kʼusi la spas? Li Dalilae laj yichʼ tojel yuʼun li bankilaletik yuʼun jfilisteaetik sventa sloʼla li Sansone. Li Diose jaʼ la stunes-o Sanson sventa skolta j-israeletik ta stojolal li jfilisteaetike. Tsots akʼbat yipal yuʼun Jeova, jaʼ yuʼun muʼyuk buchʼu stsalat (Jueses 13:5). Ta skoj taje, li bankilaletik yuʼun jfilisteaetike oy kʼusi laj yalbeik Dalila ti akʼo spase.

 Li jfilisteaetike la stojik Dalila sventa sjakʼbe Sanson ti kʼu yuʼun toj tsots yipe. Li stuke la xchʼam li takʼine xchiʼuk ep ta velta la sjakʼbe Sanson jaʼ to ti kʼuxi albate (Jueses 16:15-17). Ay yalbe li jfilisteaetike, vaʼun ay stsakik xchiʼuk la xchukik li Sansone (Jueses 16:18-21).

 ¿Kʼusi chakʼ jchantik? Li Dalilae jaʼ bat ta yoʼonton li takʼine, jaʼ noʼox la snop ta stojolal stuk xchiʼuk la sloʼla jun yajtunel Jeova. Solel mu stakʼ jchanbetik stalelal.

  Debora

 ¿Buchʼu jaʼ? Jaʼ toʼox jun meʼ j-alkʼop yuʼun Jeova ti jaʼ li Dios yuʼun j-israeletike. Jaʼ tunesat yuʼun Jeova sventa xalbe j-israeletik li kʼusi skʼan spasike xchiʼuk ti kʼuxi xuʼ xchapan li skʼopike (Jueses 4:4, 5).

 ¿Kʼusi la spas? Li meʼ j-alkʼop Deborae la skolta li buchʼutik chichʼik ta mukʼ Diose. Albat yuʼun Jeova ti akʼo stak ta ikʼel Barak sventa xalbe ti xbat stsakik ta kʼop jkanaanetik li soltaroetik ta Israele (Jueses 4:6, 7). Laje, li Barake laj yalbe Debora ti akʼo xbat chiʼinatuke. Muʼyuk xiʼ li Deborae, jaʼ yuʼun bat xchiʼin (Jueses 4:8, 9).

 Li Diose la skolta j-israeletik sventa spasik kanal li ta paskʼope. Vaʼun, li Deborae jmoj kʼejin xchiʼuk Barak sventa xalbeik skʼoplal li kʼusi kʼot ta pasele. Li ta kʼejoj taje, li Deborae laj yal ti ep koltavan Jael sventa xichʼ tsalel li jkanaanetike (Jueses, kapitulo 5).

 ¿Kʼusi chakʼ jchantik? Li Deborae la skolta yantik akʼo mi xuʼ snuptan-o svokol xchiʼuk lek tsots yoʼonton. La stijbe yoʼonton yantik sventa spasik li kʼusi lek chil Diose. Kʼalal jech tspasike, ta sjunul yoʼonton tskʼupil kʼoptaan.

•   Mi chakʼan chanabe mas skʼoplal li Deborae, kʼelo li mantal ti xi sbie: «Vuʼun meʼil yuʼun Israel licʼot».

  Ester

 ¿Buchʼu jaʼ? Jaʼ jun juda ants ti laj yichʼ tʼujel yuʼun li ajvalil Asuero ta Persia sventa xkʼot ta meʼ ajvalile.

 ¿Kʼusi la spas? Ta skoj ti jaʼ meʼ ajvalile, oy kʼusi la spas sventa mu xichʼ milel li xchiʼiltak ta slumale. Laj yaʼi ti laj yichʼ alel jun mantal ti chal bakʼin ta xichʼ milel li judaetik ti ventainbilik yuʼun li jpersiaetike. Taje jaʼ la snop li Aman ti tsots yichʼoj yabtel yuʼun ajvalile (Ester 3:13-15; 4:1, 5). Akʼo mi xuʼ xichʼ-o milel li Estere, laj yalbe ta jamal smalal li kʼusi snopoj tspas li Amane. Jech xtok, koltaat yuʼun li sprimo ti Mardokeo sbie (Ester 4:10-16; 7:1-10). Jaʼ yuʼun, li ajvalil Asueroe laj yalbe Ester xchiʼuk Mardokeo ti akʼo stsʼibaik yan mantal sventa xuʼ spak skʼoplalik li judaetike. Vaʼun, muʼyuk xichʼik milel yuʼun yajkontraik li judaetike (Ester 8:5-11; 9:16, 17).

 ¿Kʼusi chakʼ jchantik? Toj lek ta chanbel stalelal li meʼ ajvalil Estere, yuʼun lek tsots yoʼonton xchiʼuk bikʼit laj yakʼ sba (Salmo 31:24; Filipenses 2:3). Akʼo mi toj kʼupil sba xchiʼuk jaʼ meʼ ajvalil, la skʼanbe koltael li yantike. Kʼalal la xchiʼin ta loʼil smalale, ta smelolal noʼox la skʼopon, laj yichʼ ta mukʼ, pe lek tsots yoʼonton xtok. Jech xtok, muʼyuk xiʼ kʼalal laj yal ti jaʼ juda ants akʼo mi chichʼik xa ox milel li judaetike.

•   Mi chakʼan chanabe mas skʼoplal li Estere, kʼelo li mantaletik ti xi sbie: «La spakbe skʼoplal li slumal Diose» xchiʼuk «Ta spʼijil, ta slekil yoʼonton xchiʼuk ta stsatsal yoʼonton la spas».

  Eva

 ¿Buchʼu jaʼ? Jaʼ li baʼyel antse xchiʼuk li buchʼu baʼyel chichʼ albel skʼoplal ta Vivliae.

 ¿Kʼusi la spas? Muʼyuk la xchʼunbe smantal li Diose. Jaʼ toʼox jun tukʼil krixchano jech kʼuchaʼal li smalal ti Adan sbie. Pasatik yuʼun Jeova sventa xuʼ snop stukik li kʼusi tspasike xchiʼuk ti xuʼuk xchanbeik stalelal Dios jech kʼuchaʼal li kʼanelal xchiʼuk pʼijilale (Jenesis 1:27). Li Evae snaʼoj ti albat yuʼun Dios li Adan ti chchamik mi la slobeik sat li jpets teʼe. Akʼo mi jech, loʼlaat yuʼun Satanas, akʼbat xchʼun ti muʼyuk chchamike xchiʼuk albat ti mas lek chbat xkuxlejalik mi la stoy sbaik ta stojolal Diose. Jaʼ yuʼun, la slajes li sat teʼe. Ta tsʼakal une, laj yakʼbe sloʼ li smalal eke (Jenesis 3:1-6; 1 Timoteo 2:14).

 ¿Kʼusi chakʼ jchantik? Li kʼusi la spas Evae chakʼ kiltik ti toj xibal sba mi chopol kʼusi chlik jtikʼ ta koʼontontike. Ta skoj ti jaʼ la spas kʼusi oy ta yoʼonton li Evae, jaʼ muʼyuk xa la xchʼun li kʼusi jamal laj yal Dios ti mu stakʼ spasike (Jenesis 3:6; 1 Juan 2:16).

  Jael

 ¿Buchʼu jaʼ? Jaʼ yajnil Eber ti maʼuk j-israel vinike. Lek tsots yoʼonton li Jaele xchiʼuk la skolta li steklumal Diose.

 ¿Kʼusi la spas? Li Jaele oy kʼusi la spas ti laj yakʼ ta ilel ti lek tsots yoʼontone. Li Sisara ti jaʼ bankilal yuʼun soltaroetik ta Kanaane bat snakʼ sba ta skarpana Jael ta skoj ti chʼayik li ta paskʼop xchiʼuk j-israeletike. Li Jaele laj yikʼ ochel li ta skarpanae xchiʼuk laj yakʼbe xkux. Kʼalal jaʼo yakal chvaye, la smil li Sisarae (Jueses 4:17-21).

Li kʼusi la spas Jaele jaʼ jech kʼot ta pasel yuʼun kʼalal xi laj yal li meʼ j-alkʼop Deborae: «Li Jeovae chakʼbe ta skʼob jun ants li Sisarae» (Jueses 4:9). Jaʼ yuʼun, xi chichʼ albel skʼoplal li ta Vivliae: «Lek staoj bendision ta skotol li [antsetike]» (Jueses 5:24).

 ¿Kʼusi chakʼ jchantik? Lek tsots yoʼonton li Jaele xchiʼuk muʼyuk la smala albel li kʼusi skʼan spase. Li loʼil liʼe chakʼ kiltik ti oy kʼusitik xuʼ spas Dios sventa xkʼot ta pasel li albil kʼopetike.

  Jesabel

 ¿Buchʼu jaʼ? Jaʼ yajnil Akab ti jaʼ ajvalil ta Israele. Li Jesabele maʼuk j-israel ants xchiʼuk muʼyuk chichʼ ta mukʼ li Jeovae, yuʼun jaʼ chichʼ ta mukʼ li Baal ti jaʼ sdios jkanaanetike.

 ¿Kʼusi la spas? Li meʼ ajvalil Jesabele jaʼ tspasvan ta mantal, chchopol kʼoptavan xchiʼuk muʼyuk xkʼuxul yoʼonton. Tskʼan ti jaʼuk xichʼ ichʼel ta mukʼ li Baale xchiʼuk ti xichʼ pasel li mulivajel ti jaʼ te snitojbe sba skʼoplal li relijion taje. Pe maʼuk noʼox, yuʼun tskʼan ox ti xichʼ chʼaybel skʼoplal li yichʼel ta mukʼ Jeova ti jaʼ li melel Diose (1 Reyes 18:4, 13; 19:1-3).

 Sventa tspas li kʼusi tskʼane, xuʼ sjut kʼop xchiʼuk xuʼ xmilvan-o (1 Reyes 21:8-16). Li Diose yaloj xa onoʼox ti toj chopol ti kʼu yelan ta xchame xchiʼuk ti muʼyuk ta xichʼ mukele (1 Reyes 21:23; 2 Reyes 9:10, 32-37).

 ¿Kʼusi chakʼ jchantik? Li Jesabele toj echʼ xa noʼox chopolik kʼusitik la spas xchiʼuk muʼyuk ichʼvan ta mukʼ. Kʼalal chkaʼibetik li sbie, chtal ta joltik ti toj kʼexlal sba li kʼusitik la spase, ti jaʼ jun jmulavil antse xchiʼuk ti mu snaʼ spajes sbae. Mu stakʼ jchanbetik stalelal.

  Li jsulem tsebe

 ¿Buchʼu jaʼ? Jaʼ jun kʼupil sba tseb ti ch-abtej ta osiltike xchiʼuk jaʼ mas chichʼ albel skʼoplal li ta slivroal El Kantar de los Kantares. Li Vivliae muʼyuk chal kʼusi sbi.

 ¿Kʼusi la spas? Li jsulem tsebe jaʼ noʼox skʼanoj tajek li jchabichije xchiʼuk tukʼ laj yakʼ sba ta stojolal. (El Kantar de los Kantares 2:16). Pe ta skoj ti toj echʼ noʼox kʼupil sbae, lek ilat yuʼun li jkʼulej ajvalil Salomone (El Kantar de los Kantares 7:6). Oy buchʼu la sujik sventa jaʼuk xchʼunbe li Salomone. Pe mu jechuk la spas li jsulem tsebe, yuʼun jaʼ noʼox skʼanoj tajek li jchabichije (El Kantar de los Kantares 3:5; 7:10; 8:6).

 ¿Kʼusi chakʼ jchantik? Li jsulem tsebe jech-o bikʼit laj yakʼ sba akʼo mi kʼupil sba tajek xchiʼuk laj yichʼ kʼupil kʼoptael, yuʼun ta smelolal noʼox li kʼusi tsnop ta stojolale. Muʼyuk la sjel ti kʼu yelan chaʼi sba kʼalal laj yichʼ sujele, maʼuk jaʼ bat ta yoʼonton li kʼulejale o ti xichʼ ojtikinele. La spajtsan sba xchiʼuk sak-o stalelal echʼ.

  Li yajnil Lote

 ¿Buchʼu jaʼ? Li Vivliae muʼyuk chal kʼusi sbi li yajnil Lote, pe chal ti laj yil chaʼvoʼ stsebetak xchiʼuk ti te naki ta Sodoma xchiʼuk li yutsʼ yalale (Jenesis 19:1, 15).

 ¿Kʼusi la spas? Li yajnil Lote muʼyuk la xchʼun li kʼusi laj yal Diose. Ta skoj ti chopolik tajek kʼusitik tspasik li krixchanoetik ta Sodoma xchiʼuk li ta jteklumetik ti te nopolike, li Diose la snop ti ta slajese. Pe ta skoj ti skʼanoj li Lot xchiʼuk li yutsʼ yalale, la stak batel chaʼvoʼ anjeletik sventa xlokʼesatik li ta Sodomae xchiʼuk ti x-ikʼatik batel ti bu mu kʼusi xuʼ snuptanike (Jenesis 18:20; 19:1, 12, 13).

Li Lot xchiʼuk yutsʼ yalale laj yichʼik albel yuʼun li anjeletik ti akʼo xjatavik batele xchiʼuk ti mu skʼelik sutele. Mi mu jechuk la spasike, ta xchamik (Jenesis 19:17). Pe li yajnil Lote la skʼel sutel xchiʼuk «kʼataj ta tanal atsʼam» (Jenesis 19:26).

 ¿Kʼusi chakʼ jchantik? Li kʼusi la spas yajnil Lote tsvules ta joltik ti toj xibal sba mi jaʼ bat ta koʼontontik li kʼusitik x-ayan kuʼuntike, ti maʼuk jaʼ ta jchʼunbetik smantal li Diose. Jaʼ yuʼun, xi laj yal li Jesuse: «Vuleso me ta ajolik li yajnil Lote» (Lukas 17:32).

  Lea

 ¿Buchʼu jaʼ? Jaʼ sba ajnil li moltotil Jakobe. Li smuk ti Rakel sbie jaʼ kʼot ta xchibal ajnilal (Jenesis 29:20-29).

 ¿Kʼusi la spas? Laj yilbe vakvoʼ xnichʼnabtak li Jakobe (Rut 4:11). Li Jakobe jaʼ ox tskʼan chikʼ li Rakele, maʼuk li Leae. Pe li stot tsebetik ti Laban sbie oy kʼusi la spas sventa jaʼuk xikʼ li Leae, maʼuk li Rakele. Kʼalal laj yakʼ venta Jakob ti laj ta loʼlaele, bat xchiʼin ta loʼil li Labane. Vaʼun, albat ti mu lekuk ti jaʼ baʼyel chnupun li mukile. Jun xemana ta tsʼakale, li Jakobe nupun xchiʼuk li Rakele (Jenesis 29:26-28).

Li Jakobe jaʼ mas skʼanoj li Rakele (Jenesis 29:30). Jaʼ yuʼun, li Leae lik itʼixajuk, yuʼun tskʼan ti xichʼ kʼanel yuʼun li Jakobe. Li Diose laj yil ti kʼu yelan chaʼi sba li Leae, jaʼ yuʼun laj yil vakvoʼ skeremtak xchiʼuk jun stseb (Jenesis 29:31).

 ¿Kʼusi chakʼ jchantik? Li Leae laj yalbe Dios li kʼusi tsvul-o yoʼontone, akʼo mi laj yil svokol li ta yutsʼ yalale, laj yil-o ti kʼuxi koltaat yuʼun li Diose (Jenesis 29:32-35; 30:20). Li kʼusi kʼot ta stojolal li Leae chakʼ kiltik ti ta onoʼox xil svokolik kʼalal tsaʼ jayvoʼ yajnilik li viniketike, ti laj toʼox yakʼ permiso Dios ti akʼo jech tspasik kʼuk sjalile. Li smantal Diose chal ti jaʼ noʼox jun vinik xchiʼuk jun ants xuʼ xnupunike (Mateo 19:4-6).

•  ▸ Mi chakʼan chanabe mas skʼoplal li Leae, kʼelo li mantal ti xi sbie: «Dos hermanas rivales ‹edificaron la casa de Israel›».

•  ▸ Mi chakʼan chanabe skʼoplal kʼu yuʼun laj yakʼ permiso Dios ti oyuk jayvoʼ yajnilik li viniketik ta voʼnee, kʼelo li mantal ti xi sbie: «¿Mi lek chil Dios ti oy jayvoʼ yajnil li viniketike?».

  Maria (smeʼ Jesus)

 ¿Buchʼu jaʼ? Li Mariae jaʼ jun Juda tseb, kʼalal vokʼ li Jesuse muʼyuk toʼox xchiʼinoj junuk vinik, yuʼun ta skʼelobil juʼelal napʼi li xnichʼon Diose.

 ¿Kʼusi la spas? Li Mariae bikʼit laj yakʼ sba xchiʼuk la xchʼunbe smantal li Diose. Makbil xa ox yuʼun Jose kʼalal albat yuʼun jun anjel ti ta xchiʼin yole xchiʼuk ti tsvokʼes li Mesias ti albil xa onoʼox skʼoplale (Lukas 1:26-33). Jpʼel ta yoʼonton la spas li kʼusi akʼbat sbaine. Kʼalal vokʼ xa ox li Jesuse, li Maria xchiʼuk Josee laj to yil chanvoʼ skeremik xchiʼuk te van chaʼvoʼ stsebetik. Jaʼ yuʼun, maʼuk xa tojol tseb kom-o li Mariae (Mateo 13:55, 56). Akʼo mi tsots skʼoplal li kʼusi la spase, muʼyuk la skʼan ichʼel ta mukʼ, jaʼ jech la spas kʼalal la xchol mantal li Jesuse xchiʼuk ti kʼuxi lik talel li baʼyel yajtsʼaklomtak Kristoe.

 ¿Kʼusi chakʼ jchantik? Tukʼ laj yakʼ sba li Mariae xchiʼuk la xchʼam li kʼusi tsots akʼbat sbain spasele. Jech xtok, xojtikin lek li skʼop Diose. Li kʼusi te laj yal ta Lukas 1:46 kʼalal ta 55 te van 20 ta velta la sta ta alel li kʼusi chal tsʼibetike.

•   Mi chakʼan chanabe mas skʼoplal li Mariae, kʼelo li mantal ti xi sbie: «Li kʼusitik xuʼ jchantik ta stojolal Mariae».

  Maria (xchiʼilik ta vokʼel li Marta xchiʼuk Lasaroe)

 ¿Buchʼu jaʼ? Jaʼ yamiga li Jesuse, li smuk ti jaʼ sbi Lasaro xchiʼuk li xvix ti jaʼ sbi Martae jaʼ yamigoik ek li Jesuse.

 ¿Kʼusi la spas? Li Mariae ep ta velta laj yakʼ ta ilel ti yichʼoj ta mukʼ li Jesus ti jaʼ xnichʼon li Diose. Xchʼunoj ti oy kʼusi xuʼ spas Jesus sventa mu xcham li Lasaroe xchiʼuk te oy kʼalal laj yichʼ chaʼkuxesbel li smuke. Li Martae chopol laj yil kʼalal jaʼ la xchikinta li kʼusi laj yal Jesuse, maʼuk jaʼ la spas li kʼusi skʼan pasel ta yut snae. Pe li Jesuse la skʼupil kʼopta Maria ta skoj ti jaʼ mas tsots skʼoplal laj yil li kʼusitik sventa mantale (Lukas 10:38-42).

 Jun veltae, li Mariae laj yakʼ ta ilel ti toj lek la xchʼam Jesus kʼalal la smalbe ta sjol xchiʼuk ta yok jun «muil aseite ti toyol tajek stojole» (Mateo 26:6, 7). Junantike laj yalik ti jecheʼ laj yixtolan takʼine. Pe xi la spakbe skʼoplal li Jesuse: «Kʼalal chichʼ cholel ta buyuk noʼox ta sjunul balumil li lekil aʼyejetike, li kʼusi la spas li antse chvinaj batel skʼoplal ek sventa chichʼ naʼel» (Mateo 24:14; 26:8-13).

 ¿Kʼusi chakʼ jchantik? Li Mariae lek tsots li xchʼunel yoʼontone. Jaʼ baʼyuk laj yakʼ ta xkuxlejal li yichʼel ta mukʼ Diose. Bikʼit laj yakʼ sba xchiʼuk laj yakʼ ta ilel ti yichʼoj ta mukʼ li Jesuse, mu ventauk ti kʼu yepal tslajes takʼine.

  Maria Magdalena

 ¿Buchʼu jaʼ? Jaʼ jun tukʼil yajchankʼop Jesus.

 ¿Kʼusi la spas? Li Maria Magdalenae la xchiʼin batel li Jesus xchiʼuk li yajchankʼoptake. Toj lek snaʼ xtʼolbij xchiʼuk la stunes li kʼusitik oy yuʼun sventa skoltaane (Lukas 8:1-3). Te la xchiʼin-o Jesus ti kʼu sjalil la xchol mantale xchiʼuk te oy kʼalal laj yichʼ milele. Jech xtok, jaʼ li buchʼu baʼyel laj yil kʼalal chaʼkuxiem xa oxe (Juan 20:11-18).

 ¿Kʼusi chakʼ jchantik? Li Maria Magdalenae ta slekil yoʼonton la skolta ta cholmantal li Jesuse xchiʼuk la spas ti bu kʼalal xuʼ yuʼune.

  Marta

 ¿Buchʼu jaʼ? Jaʼ xvixik li Lasaro xchiʼuk Mariae, te nakalik ta Betania yoxvoʼalik ti te nopol xkom ta Jerusalene.

 ¿Kʼusi la spas? Li Martae jaʼ yamiga li Jesuse. Xi chal li Vivliae: «Li Jesuse skʼanoj li Martae, li smuke xchiʼuk li Lasaroe» (Juan 11:5). Toj lek snaʼ xchʼamvan ta sna li Martae. Kʼalal kʼot vulaʼanatikuk yuʼun Jesuse, li Mariae te la xchikinta li kʼusi laj yale, pe li Martae jaʼ lik spas li kʼusi skʼan pasel ta yut snae. Vaʼun, chopol laj yil ti muʼyuk chkoltaat yuʼun li Mariae. Pe li Jesuse ta slekil yoʼonton la stukʼibtas (Lukas 10:38-42).

 Kʼalal ipaj li Lasaroe, li Marta xchiʼuk smuke la stakik ta ikʼel li Jesuse, yuʼun snaʼojik ti xuʼ xpoxtae (Juan 11:3, 21). Pe cham li Lasaroe. Li kʼusi laj yalbe Jesus li Martae, jamal chakʼ ta ilel ti xchʼunoj ti oy chaʼkuxesele xchiʼuk spatoj yoʼonton ti xuʼ xchaʼkuxes Lasaro li Jesuse (Juan 11:20-27).

 ¿Kʼusi chakʼ jchantik? Li Martae lek chʼamvan li ta snae, la xchʼam li tojobtasel akʼbate, laj yal ta jamal ti kʼu yelan chaʼi sbae xchiʼuk laj yakʼ ta ilel ti tsots li xchʼunel yoʼontone.

•   Mi chakʼan chanabe mas skʼoplal li Martae, kʼelo li mantal ti xi sbie: «Jchʼunoj».

  Miriam

 ¿Buchʼu jaʼ? Jaʼ xchiʼilik ta vokʼel li Moises xchiʼuk Aarone. Jaʼ li baʼyel meʼ j-alkʼop chalbe skʼoplal Vivliae.

 ¿Kʼusi la spas? Ta skoj ti jaʼ meʼ j-alkʼope, jaʼ chal li kʼusitik chal Diose. Tsots yabtel yichʼoj li ta Israele. Kʼalal laj yakʼbe slajeb li soltaroetik ta Ejipto li ta Tsajal Nabe, lik skʼejintaik Jeova xchiʼuk yan viniketik ta skoj ti kuch yuʼun li paskʼope (Eksodo 15:1, 20, 21).

 Ta tsʼakal jutuke, li Miriam xchiʼuk Aarone lik xchopolkʼoptaik li Moises ta skoj ti lik stoy sbaik xchiʼuk ti itʼixaj yoʼontonike. «Te xchikintaoj li Jeovae» xchiʼuk la stukʼibtasan (Numeros 12:1-9). Ipaj ta lepra li Miriame, yuʼun jaʼ baʼyuk lik chopolkʼoptavanuk. Li Moisese la skʼanbe vokol Jeova sventa xpoxta, vaʼun chikintabat. Akʼo mi jech, li Miriame vukub kʼakʼal laj yichʼ chʼakel lokʼel ta stojolal li yantike (Numeros 12:10-15).

 Li Vivliae chal ti la xchʼam li tukʼibtasel akʼbat li Miriame. Ta mas tsʼakale, li Diose laj yal ti toj tsots skʼoplal li kʼusi la spas ta Israel kʼalaluk xi laj yale: «La jtakboxuk tal ta atojolalik li Moises, Aaron xchiʼuk Miriame» (Mikeas 6:4).

 ¿Kʼusi chakʼ jchantik? Li sloʼil xkuxlejal Miriame chakʼ kiltik ti Diose yakʼoj venta li kʼusi chkalbetik kermanotaktike xchiʼuk li kʼusi chkaltik ta stojolalike. Jech noxtok, chakʼ kiltik ti skʼan mu jtoy jbatik xchiʼuk ti mu xij-itʼixaj sventa lek xilutik li Diose. Yuʼun li talelaletik taje xuʼ sokesbe skʼoplal li yantike.

  Raab

 ¿Buchʼu jaʼ? Jaʼ toʼox jun jchonbail ants ti te naki ta Jeriko ta yosilal Kanaane xchiʼuk ta mas tsʼakale laj yichʼ ta mukʼ li Jeovae.

 ¿Kʼusi la spas? La snakʼ chaʼvoʼ j-israeletik ti ay spaʼiik li jteklume. Jaʼ jech la spas yuʼun laj yaʼi ti Jeovae, ti jaʼ Sdios li j-israeletike, la spoj lokʼel ta stojolal li j-ejiptoetike xchiʼuk ta tsʼakale ta stojolal li j-amorreoetike.

 Li Raabe la skolta li jpaʼivanejetike xchiʼuk la skʼanbe vokol ti akʼo kuxul x-iktaat xchiʼuk li yutsʼ yalal kʼalal mi tal stsakik ta kʼop li Jerikoe, li jpaʼivanejetike laj yalik ti tanae, pe laj yalik ti oy kʼusi skʼan spase: baʼyel, mu stakʼ xalbe yantik li kʼusi chtal spasike; xchibal, li Raab xchiʼuk yutsʼ yalale skʼan te snakʼ sbaik ta snaik; xchiʼuk yoxibal, skʼan sjokʼanik jlik tsajal chʼojon ta sventanaik sventa xakʼik venta ti te oyike. Li Raabe la spas skotol li kʼusi albate, jaʼ yuʼun kolik xchiʼuk li yutsʼ yalal kʼalaluk li j-israeletik tal stsakik ta kʼop li Jerikoe.

 Ta mas tsʼakale, li Raabe nupun xchiʼuk jun j-israel vinik, vaʼun jaʼ te lik talel snitilulal li ajvalil David xchiʼuk li Jesukristoe (Josue 2:1-24; 6:25; Mateo 1:5, 6, 16).

 ¿Kʼusi chakʼ jchantik? Li Vivliae chal ti lek ta chanbel xchʼunel yoʼonton li Raabe (Ebreos 11:30, 31; Santiago 2:25). Li sloʼil xkuxlejale chakʼ ta ilel ti oy xkʼuxul yoʼonton li Diose, ti parejo chilutik jkotoltike xchiʼuk chakʼbe bendision li buchʼu spatoj yoʼonton ta stojolale, mu ventauk li kʼusi toʼox spasoj ta voʼnee.

•   Mi chakʼan chanabe mas skʼoplal li Raabe, kʼelo li mantal ti xi sbie: «Lec iʼilat yuʼun Dios ta sventa ti lec cʼusi la spase».

  Rakel

 ¿Buchʼu jaʼ? Jaʼ stseb li Labane xchiʼuk jaʼ li skʼanbil ajnil li moltotil Jakobe.

 ¿Kʼusi la spas? Li Rakele nupun xchiʼuk Jakob xchiʼuk laj yil chaʼvoʼ yalab xnichʼnabik ti te nitil skʼoplalik li ta 12 ta voʼ nitilulal ta Israele. Li Vivliae chal ti jaʼo laj yojtikin Jakob kʼalal yakal chchabibe li xchijtak stote (Jenesis 29:9, 10). Lek tajek xvinaj li Rakele ti jaʼ mu sta jech li xvix ti Lea sbie (Jenesis 29:17).

 Li Jakobe lek laj yil li Rakele xchiʼuk lek laj yaʼi ti ch-abtej vukub jabil sventa xnupun xchiʼuke (Jenesis 29:18). Akʼo mi jech, li Labane jaʼ baʼyel laj yakʼbe yikʼ li Leae, jaʼ tsʼakal to laj yakʼbe yikʼ li Rakele (Jenesis 29:25-27).

 Li Jakobe jaʼ mas skʼanoj li Rakel xchiʼuk yalabtake, jaʼ mu sta jech skʼanoj li Lea xchiʼuk yalabtake (Jenesis 37:3; 44:20, 27-29). Jaʼ yuʼun li chaʼvoʼ antsetik taje, muʼyuk lek laj yil sbaik (Jenesis 29:30; 30:1, 15).

 ¿Kʼusi chakʼ jchantik? Li Rakele kuch yuʼun li svokol ta yutsʼ yalale xchiʼuk xchʼunoj lek ti ch-aʼibat s-orasion yuʼun li Diose (Jenesis 30:22-24). Li sloʼil xkuxlejale chakʼ kiltik ti jaʼ noʼox chakʼ vokolil kʼalal oy jayvoʼ yajnil li viniketike xchiʼuk chakʼ kiltik ti jaʼ mas lek li kʼusi xchapanoj onoʼox Jeova ta sventa li nupunele: ti junuk noʼox yajnil li jun vinike (Mateo 19:4-6).

•   Mi chakʼan chanabe mas skʼoplal li Rakele, kʼelo li mantal ti xi sbie: «Dos hermanas rivales ‹edificaron la casa de Israel›».

•   Mi chakʼan chanabe skʼoplal kʼu yuʼun laj yakʼ permiso Dios ti oyuk jayvoʼ yajnilik li viniketik ta voʼnee, kʼelo li mantal ti xi sbie: «¿Mi lek chil Dios ti oy jayvoʼ yajnil li viniketike?».

  Rebeka

 ¿Buchʼu jaʼ? Jaʼ yajnil li Isaake xchiʼuk laj yil svachik ti jaʼ li Jakob xchiʼuk Esaue.

 ¿Kʼusi la spas? Li Rebekae la spas li kʼusi oy ta yoʼonton Dios akʼo mi oy vokol laj yaʼi. Jun veltae, kʼalal jaʼo ay slokʼes voʼ ta poso li Rebekae, kʼanbat voʼ yuʼun jun vinik. Ta anil noʼox laj yakʼbe xchiʼuk laj yalbe ti chakʼbe yuchʼ voʼ li skameyotak eke (Jenesis 24:15-20). Li vinik taje jaʼ toʼox yajtunel li Abraane xchiʼuk nom to bu lik talel sventa tsabe yajnil li Isaak ti jaʼ li xnichʼon yajvale (Jenesis 24:2-4). Li yajtunel Abraane skʼanojbe xa ox vokol Dios ti akʼo xkoltaate. Jaʼ yuʼun, kʼalal laj yil ti toj lek baxbol li Rebeka xchiʼuk ti toj lek yoʼontone, laj yakʼ venta ti takʼbat talel s-orasion yuʼun li Diose xchiʼuk ti jaʼ tʼujbil sventa chnupun xchiʼuk li Isaake (Jenesis 24:10-14, 21, 27).

 Kʼalal laj yaʼi Rebeka kʼu yuʼun te oy li vinik taje, laj yal ti chchiʼin batele xchiʼuk ti chnupun xchiʼuk li Isaake (Jenesis 24:57-59). Ta tsʼakale, laj yil svachik xchiʼuk albat yuʼun Dios ti sbankilal kerem ti jaʼ Esaue jaʼ chtun ta stojolal li yitsʼin ti jaʼ Jakobe (Jenesis 25:23). Kʼalal la sta yorail ti chakʼbe bendision li sba xnichʼon li Isaake, ti jaʼ li Esaue, li Rebekae oy kʼusi la spas sventa jaʼuk xichʼ bendision li Jakobe. Yuʼun snaʼoj xa onoʼox ti jaʼ jech oy ta yoʼonton Diose (Jenesis 27:1-17).

 ¿Kʼusi chakʼ jchantik? Li Rebekae snaʼ ti oy kʼusitik mu spas yuʼune, toj baxbol xchiʼuk toj lek yoʼonton. Ta skoj taje, kʼot ta jun lekil ajnilal, jun lekil meʼil, xchiʼuk lek tun ta stojolal li melel Diose.

•   Mi chakʼan chanabe mas skʼoplal li Rebekae, kʼelo li mantal ti xi sbie: «Xuʼ, xi takʼav li tsebe».

  Rut

 ¿Buchʼu jaʼ? Jaʼ toʼox jun jmoab ants ti laj yikta komel slumal xchiʼuk sdiostak sventa xtun ta stojolal Jeova li ta Israele.

 ¿Kʼusi la spas? Li Rute laj yakʼ ta ilel ti skʼanoj tajek li smeʼ alib ti Noemi sbie. Li Noemie, li smalale xchiʼuk li chaʼvoʼ skeremutike batik ta naklej ta Moab ta skoj ti lik viʼnal li ta Israele. Ta tsʼakale, nupunik xchiʼuk chaʼvoʼ jmoab antsetik ti jaʼik li Rut xchiʼuk Orpae. Pe te van kʼuk sjalil ta tsʼakale, li smalal Rute xchiʼuk li skeremutike chamik. Jaʼ yuʼun, stuk xa komik li oxvoʼ antsetik taje.

 Li Noemie sut batel ta Israel, yuʼun muʼyuk xa ox viʼnal. Li Rut xchiʼuk Orpae tskʼan chbat chchiʼinik li Noemie, pe albatik ti sutik batel xchiʼuk li yutsʼ yalalike. Jech la spas li Orpae (Rut 1:1-6, 15). Pe li Rute te la xchiʼin-o li smeʼ alibe, yuʼun skʼanoj tajek xchiʼuk tskʼan chichʼbe ta mukʼ li Sdios Noemi ti jaʼ li Jeovae (Rut 1:16, 17; 2:11).

 Li Rute toj lek yoʼonton ta stojolal li smeʼ alibe xchiʼuk toj baxbol, jaʼ yuʼun lek laj yalbeik skʼoplal yuʼun li jnaklejetik ta Belen ti jaʼ te slumal li Noemie. Li Boas ti jaʼ jun jkʼulej vinik xchiʼuk ti ep yosiltake labal sba laj yilbe li stalelal Rute, jaʼ yuʼun laj yakʼbe sveʼelik xchiʼuk li Noemie (Rut 2:5-7, 20). Ta tsʼakale, li Rute nupun xchiʼuk Boas xchiʼuk jaʼ te lik talel snitilulal li ajvalil David xchiʼuk Jesukristoe (Mateo 1:5, 6, 16).

 ¿Kʼusi chakʼ jchantik? Li Rute lokʼ ta yoʼonton yiktael li slumal xchiʼuk yutsʼ yalal ta skoj ti skʼanoj tajek li Noemi xchiʼuk Jeovae. Laj yakʼ ta ilel ti toj baxbole, ti lek yichʼoj ta mukʼ Diose xchiʼuk ti tukʼ yoʼonton akʼo mi ep kʼusitik la snuptan.

•   Mi chakʼan chanabe mas skʼoplal li Rute, kʼelo li mantaletik ti xi sbie: «Ti bu chabate, te chibat ec» xchiʼuk «Ta melel lequil [antsot]».

  Sara

 ¿Buchʼu jaʼ? Jaʼ yajnil li Abraane xchiʼuk li skereme jaʼ sbi Isaak.

 ¿Kʼusi la spas? Li Sarae lokʼ ta yoʼonton yiktael li kʼusitik x-ayan yuʼun li ta slumal Ure, yuʼun yakʼoj lek xchʼunel yoʼonton ta stojolal Dios ti chkʼot ta pasel yuʼun li kʼusi laj yalbe Abraane. Li Diose laj yalbe Abraan ti akʼo xiktaik komel Ur sventa xbatik ta Kanaane. Laj yalbe ta jamal ti chakʼbe epal bendisionetike xchiʼuk ti tspas ta jun mukʼta lum li yutsʼ yalale (Jenesis 12:1-5). Li Sarae yikʼaluk van tetik xa ox 60 sjabilal li vaʼ orae. Ta tsʼakale, li Sara xchiʼuk smalale te xa nakiik ta karpanaetik ti xtal xbatik noʼox ta jujote.

 Akʼo mi xibal sba ti jech kuxiike, li Sarae la skolta smalal sventa jechuk-o xchʼunbeik smantal li Diose (Jenesis 12:10, 15). Mu ta orauk laj yil yol li Sarae, jaʼ yuʼun laj yat yoʼonton. Pe li Diose yaloj xa ox ta jamal ti chakʼbe bendision li snitilulal Abraane (Jenesis 12:7; 13:15; 15:18; 16:1, 2, 15). Ta tsʼakale, li Diose laj yalbe Sara ti chchiʼinbe jun xnichʼon li Abraane. Akʼo mi mu xa ox xuʼ xchiʼin yol yileluk ta skoj ti 90 xa ox sjabilal xchiʼuk ti jaʼ sien yichʼoj li smalale, laj yil skeremik (Jenesis 17:17; 21:2-5). Isaak laj yakʼbeik sbi li skeremike.

 ¿Kʼusi chakʼ jchantik? Li kʼusi la snuptan Sarae chakʼ kiltik ti ta onoʼox xkʼot ta pasel li kʼusitik yaloj ta jamal Diose akʼo mi bakʼintike mu noʼox chʼunbajuk yileluk (Ebreos 11:11). Jech xtok, xuʼ xchanbeik stalelal li ajnilaletike, yuʼun laj yakʼ ta ilel ti tsots skʼoplal ti xichʼ sbaik ta mukʼ li ta snupunelike (1 Pedro 3:5, 6).

•   Mi chakʼan chanabe mas skʼoplal li Sarae, kʼelo li mantaletik ti xi sbie: «Jun kʼupil sba ants» xchiʼuk «Li Diose ‹Prinsesa› laj yakʼbe sbiin».

 Bakʼin kuxiik li antsetik chal ta Vivliae

1.  Eva

2. Nojelal ta voʼ (2370 m.t.J.)

3.  Sara

4.  Yajnil Lot

5.  Rebeka

6.  Lea

7.  Rakel

8. Skʼakʼalil j-israeletik (1513 m.t.J.)

9.  Miriam

10.  Raab

11.  Rut

12.  Debora

13.  Jael

14.  Dalila

15.  Ana

16. Li baʼyel ajvalil ta Israele (1117 m.t.J.)

17.  Abigail

18.  Li jsulem tsebe

19.  Jesabel

20.  Ester

21.  Maria (smeʼ Jesus)

22. Laj yichʼ voʼ li Jesuse (29 t.J.)

23.  Marta

24.  Maria (xchiʼilik ta vokʼel li Marta xchiʼuk Lasaroe)

25.  Maria Magdalena

26. Cham li Jesuse (33 t.J.)