A te igoa o te Atua e fakaata mai i konesane Epelu e fa יהוה, kae toeitiiti ko kātoa te 7,000 taimi e sae mai ei i Tusitusiga Epelu. E ‵fuli i te lōmiga tenei a mataimanu e fa konā, kolā e lauiloa e pelā me ko te Tetragrammaton, ki a “Ieova.” Tenā eiloa te igoa e sili atu i te uke o taimi e sae mai ei i te Tusi Tapu. E tiga eiloa e fakaaoga ne tino tusitala kolā ne fakaosofia ne te Atua a tofi mo tugapati e uke ki te Atua, e pelā mo te “Atua Malosi Katoatoa,” “te Atua Tafasili i te Maluga,” mo te “Aliki,” a te Tetragrammaton ko te igoa totino fua e fakaaoga ne latou ke iloa ei te Atua.

Ne fakatonu eiloa ne Ieova te Atua a tino ne tusi ne latou te Tusi Tapu ke fakaaoga ne latou tena igoa. E pelā mo te pelofeta ko Ioelu ne fakaosofia a ia ne te Atua ke tusi mai: “Ko tino katoa kolā e ka‵laga ki te igoa o Ieova ka ‵sao.” (Ioelu 2:​32) Kae ne fai ne te Atua a te faisalamo e tokotasi ke tusi mai: “Ke iloa ne tino me i a koe, telā ko Ieova tou igoa, ko koe tokotasi fua te Atua Tafasili i te Maluga i te lalolagi kātoa.” (Salamo 83:18) A te ‵tonuga loa, e nofo ki te 700 taimi e sae mai ei te igoa o te Atua i te tusi fua e tasi ko Salamo​—se tusi o fakalagi kolā ne usu kae tauloto ne tino o te Atua. Kaia la ko galo ei te igoa o te Atua mai ‵fuliga e uke o te Tusi Tapu? Kaia e fakaaoga ei i te ‵fuliga tenei a te igoa ko “Ieova”? Kae se a te uiga o te igoa o te Atua, ko Ieova?

Kaia ko galo ei te igoa mai ‵fuliga e uke o te Tusi Tapu? E kese‵kese a pogai. E mafau‵fau a nisi tino me e se ‵tau o isi se igoa tu ‵kese o te Atua Malosi Katoatoa ke faka‵kese ei a ia. E foliga mai me ne tau‵tali atu a nisi tino ki te faifaiga masani a te kau Iutaia ko te ‵kalo kea‵tea mai te fakaaogaga o te igoa, kāti ona ko te ma‵taku i te mea ma fakamasei ne latou. Kae ko nisi tino e tali‵tonu me seai se tino e iloa ‵lei ne ia te faka‵leoga tonu o te igoa o te Atua, se mea ‵lei ke fakaaoga fua se tofi, e pelā mo te “Aliki” io me ko te “Atua.” Kae e se ‵tonu eiloa a manatu ‵teke konā, ona ko pogai konei:

•  A tino kolā e kinau mai me e se ‵tau o isi se igoa tu ‵kese o te Atua Malosi Katoatoa e fakaseaoga ne latou a fakamaoniga e maua i ‵kopi o tena Muna, e aofia i ei a ‵kopi kolā ne tausi mai mua o te taimi o Keliso, kolā e maua i ei te igoa totino o te Atua. E pelā mo te mea ne taku atu mai luga nei, ne fakatonu atu te Atua ke aofia tena igoa i tena Muna telā e nofo ki se 7,000 taimi. Ko tena uiga, e manako a ia ke iloa kae fakaaoga foki ne tatou a tena igoa.

• A tino ‵fulitusi kolā e tapale kea‵tea ne latou te igoa tenā ona ko te faifaiga masani a te kau Iutaia e se iloa ne latou a te manatu tāua. E tiga eiloa ne ita fitifiti a nisi failautusi Iutaia ma faka‵leo aka te igoa, ne seki tapale ne latou mai i ‵kopi o olotou Tusi Tapu. E uke a koga e maua ei a te igoa tenā i peluga tusi mua kolā ne maua i Qumran, i tafa o te Tai Mate. E fai mai a nisi tino ‵fulitusi o te Tusi Tapu me ne sae mai a te igoa o te Atua i te ‵kopi mua mai te sui ne latou ki te tofi “ALIKI” i mataimanu ‵lasi. Kae e tumau eiloa te fesili, Kaia ne mafau‵fau ei a tino ‵fulitusi konei ke sui io me ke tapale kea‵tea a te igoa o te Atua mai te Tusi Tapu māfai e iloa ne latou me ne maua eiloa fakafia afe taimi i te Tusi Tapu? Ko oi e tali‵tonu latou me ne tuku atu ne ia te saolotoga ke fai ne latou se vaegā ‵fuliga penā? Ko latou fua e mafai o tali mai ne latou.

• A tino kolā e fai mai me e se ‵tau o fakaaoga a te igoa o te Atua ona ko te mea e se iloa ‵lei o faka‵leo tonu aka, e mautinoa eiloa me ka fakaaoga faeloa ne latou a te igoa o Iesu. Kae ne tai ‵kese eiloa te faka‵leoga ne soko o Iesu i te senitenali muamua tena igoa mai te auala e faka‵leo aka ei ne te tokoukega o Kelisiano i aso nei. Kāti ne faka‵leo aka ne Kelisiano Iutaia a te igoa o Iesu penei Ye·shuʹa‛. Kae ko te tofi “Keliso” ne faka‵leo penei Ma·shiʹach, io me ko te “Mesia.” Ne taku ne Kelisiano kolā e fai‵pati faka-Eleni a ia ki a I·e·sousʹ Khri·stosʹ, kae ko Kelisiano kolā e fai‵pati faka-Latina ko Ieʹsus Chriʹstus. Mai lalo i te takitakiga a te agaga, a te ‵fuliga i te ‵gana Eleni o tena igoa ne fakamau i te Tusi Tapu, e fakaasi mai ei me ne tau‵tali atu a Kelisiano i te senitenali muamua ki te auala poto o te fakaaogaga o te igoa telā e masani ki ei i te lotou ‵gana. E penā foki loa, e mafau‵fau a te Komiti ‵Fuli o te Tusi Tapu o te Lalolagi Fou me se mea ‵lei ke fakaaoga a te igoa ko “Ieova,” faitalia me e se ‵pau eiloa te faka‵leoga tenei o te igoa o te Atua mo te faka‵leoga mua i te ‵gana Epelu.

Kaia e fakaaoga ei ne Te ‵Fuliga o te Lalolagi Fou a te pati “Ieova”? I te ‵gana Palagi, a mataimanu e fa o te Tetragrammaton (יהוה) e fakaata mai i konesane ko te YHWH. E pelā mo pati katoa i te ‵gana Epelu mua, e seai ne vaueli e aofia i te Tetragrammaton. I te taimi ne fakaaoga ei te ‵gana Epelu mua i aso katoa, ne faigofie fua ki tino fai‵tau ke faulu atu a vaueli kolā e fetaui ‵lei.

Kāti i se afe tausaga mai tua o te otiga o Tusitusiga Epelu, ne fai ei ne tino Iutaia ‵poto se fakatokaga ki te faka‵leoga o pati, io me ne fakailoga, ke fakaasi mai i ei a vaueli e ‵tau o fakaaoga māfai ko faitau i te ‵gana Epelu. I te taimi tenā ne maua ei ne tino Iutaia e tokouke a te manatu ‵se me se mea masei ke taku atu ki luga te igoa totino o te Atua, telā ne fakaaoga ei ne latou a nisi pati ke sui ki ei. Tela la, e foliga mai me kafai ko ‵kopi ne latou a te Tetragrammaton, ne tuku fakatasi ne latou a vaueli mō pati ne sui ki ei a konesane e fa kolā e fakaata mai i ei a te igoa o te Atua. Tela la, a tusitusiga kolā e maua i ei a vaueli konā e se fesoasoani mai i te faiga ke iloa a te auala ne faka‵leo muamua aka ei te igoa i te ‵gana Epelu. E mafau‵fau a nisi tino me ne faka‵leo a te igoa tenā ki a “Iāuē,” kae e fai mai ne nisi tino a nisi faka‵leoga. Ne ‵fuli eiloa te pati ki te pati i se vaega o Levitiko i te ‵gana Eleni i te Peluga Tusi mai te Tai Mate a te igoa o te Atua ko Iao. I tafa o te pati tenā, ne taku mai ne tino tusitala mua i te ‵gana Eleni a faka‵leoga konei Iae, I·a·beʹ, mo te I·a·ou·eʹ. Kae e seai eiloa se pogai e ‵tau ei o fia ‵poto tatou. Kāti e se iloa ne tatou a te faka‵leoga o te igoa tenei i te ‵gana Epelu telā ne fakaaoga ne tavini mua a te Atua. (Kenese 13:4; Esoto 3:15) Kae e iloa fua ne tatou me ne taku mai faeloa ne te Atua tena igoa i te taimi e fesokotaki mai ei a ia ki ana tino, kae e taku foki ne latou tena igoa māfai ko ka‵laga atu ki a ia, kae ne fakaaoga foki ne latou i so se taimi e fai‵pati atu ei ki nisi tino.—Esoto 6:2; 1 Tupu 8:23; Salamo 99:9.

Kaia la e fakaaoga ei i te ‵fuliga tenei a te pati “Ieova” (telā ne maua mai i te pati “Jehovah” i te ‵gana Palagi)? Ona ko te igoa tenā o te Atua ko leva loa ne fakaaoga i tala mua i te ‵gana Palagi.

A te ‵fuliga muamua eiloa o te igoa totino o te Atua i te Tusi Tapu Palagi ne sae mai i te 1530 i te ‵fuliga ne William Tyndale a te Penitatiuka. Ne fakaaoga ne ia te pati “Iehouah.” I te ‵tekaatuga o taimi, ne mafuli te ‵gana Palagi, kae ne ‵fuli foki i ei te tusiga o te igoa o te Atua. E pelā mo te tausaga ko te 1612, ne fakaaoga ne Henry Ainsworth, a te pati “Iehovah” i te ‵fuliga kātoa ne ia o te tusi ko Salamo. Kae i te 1639, i te taimi ne toe fakafou aka ei kae ‵lomi fakatasi mo te Penitatiuka, ne fakaaoga i ei a te pati “Jehovah.” I te 1901, ne fakaaoga ne tino ‵fulitusi kolā ne ga‵lue ki te American Standard Version o te Tusi Tapu a te pati “Jehovah” i te taimi ne sae mai ei te igoa o te Atua i te ‵kopi Epelu.

I tena fakamatalaga ki te pogai ne fakaaoga ei ne ia te pati “Jehovah” i lō “Yahweh” i te taimi ne galue ei a ia i te 1911 ki te Studies in the Psalms, ne fai mai se tino poto i te Tusi Tapu kae āva ki ei a tino ko Joseph Bryant Rotherham me ne manako a ia ke fakaaoga “te igoa telā e masani atu ki ei (kae talia katoatoa) ne tino fai‵tau ki te Tusi Tapu.” I te 1930 ne taku mai ne se tino poto ko A. F. Kirkpatrick se manatu tai ‵pau e uiga ki te fakaaogaga o te pati “Jehovah.” Ana muna: “E kinau mai a tino apo i mea tau kulama i aso nei me e ‵tau o faitau penei Yahveh io me ko Yahaveh; kae ko JEHOVAH ko ‵mautakitaki eiloa i te ‵gana Palagi, kae ko te ‵toe manatu tāua e se ko te faka‵leoga tonu, kae ko te iloa atu me se Igoa Tonu, kae e sē se tofi fua e pelā mo te ‘Aliki.’”

Se a te uiga o te igoa o Ieova? I te ‵gana Epelu, a te igoa o Ieova e vau mai i te veape telā e fakauiga “ke fai mo fai,” kae e mafau‵fau a nai tino ‵poto me e fakaata mai i ei a te auala ne māfua mai ei a te veape Epelu tenā. Tela la, e malama‵lama a te Komiti ‵Fuli o te Tusi Tapu o te Lalolagi Fou i te igoa o te Atua e fakauiga ki te “E Fai ne Ia so se Mea.” E kese‵kese a kilokiloga a tino ‵poto. Tela la, e se mafai foki o fia ‵poto matou e uiga ki te fakauigaga tenei. Kae e fetaui ‵lei a te uiga tenei mo te tulaga o Ieova e pelā me ko te Mafuaga o mea katoa kae ko te Atua foki telā e fakataunu ne ia tena fuafuaga. E seki fai fua ne ia ke isi se iunivesi mo tino ‵poto i ei, kae e pelā mo mea e fakaasi mai i mea ne ‵tupu, e tumau eiloa a ia i te faiga o so se mea ke fakataunu ei tena loto mo tena fuafuaga.

Tela la, a te uiga o te igoa o Ieova e se fakatapula fua ki te veape tai ‵pau telā e maua i te Esoto 3:14, telā e faitau penei: “Ka Fai Eiloa Au mo Fai a te Mea Telā e Filifili Au o Fai” io me “Ka Fai Eiloa ne Au so se Mea e ‵Tau o Fai.” A te tonuga loa, e se fakamatala katoatoa mai i pati konā a te uiga tonu o te igoa o te Atua. I lō te fai penā, e fakaasi mai i ei se vaega e tasi fua o uiga o te Atua, telā e fakaasi mai i ei me e fai a ia mo fai so se mea e manakogina i tulaga takitasi ke fakataunu tena fuafuaga. Tela la, e tiga eiloa e aofia a te manatu tenei i te igoa o Ieova, e se fakatapula fua ki te fai o ia mo fai se mea e filifili a ia ki ei. E aofia foki i ei a mea e fai ne ia ki ana mea ne faite i te fakataunuga o tena fuafuaga.