1. Kasi Yehova wakakhumbanga kuti ŵakutorana na ŵana ŵawo ŵacitengeci?

 APO Yehova wakakwatiska Adamu na Heva, Adamu wakasangwa comene mwakuti wakimba kasumu kawemi comene. (Genesis 2:22, 23) Mlengi kuti wakakhumbanga kuti ŵana ŵake pano pa caru ŵasangwenge pera yayi. Kweni wakakhumbanga kuti ŵakutorana pamoza na mbumba zawo ŵacitenge khumbo lake. Wakaphalira Adamu na Heva kuti: “Babanani, mwandane, muzuzge caru, mucithereske; muŵe na mazaza pa somba za mu nyanja, na pa viyuni vya mu dera, na pa vyamoyo vyose ivyo vikwenda pa caru.” (Genesis 1:28) Uwu ukaŵa mulimo uwemi comene. Usange Adamu na Heva ŵapulikirenge Ciuta, nthena ŵana ŵawo wose ŵakatenge ŵasangwenge.

2, 3. Ni mwauli umo mbumba zingaŵira zacimwemwe lero?

² Lero napo, mbumba zikuŵa zacimwemwe para zikucitira lumoza khumbo la Ciuta. Mpositole Paulosi wakati: “Kusopa Ciuta kukwandulira vyose, pakuŵa na layizgano la umoyo uno, na la uwo ukwiza.” (1 Timote 4:8) Mbumba iyo yikusopa Ciuta na kulondezga ulongozgi uwo wuli mu Baibolo, yikuŵa yacimwemwe mu “umoyo uno.” (Salmo 1:1-3; 119:105; 2 Timote 3:16) Para yumoza mu mbumba wakulondezga fundo za mu Baibolo, vinthu vikwenda makora kuluska para palijirethu.

³ Buku lino lalongosora fundo zinandi za mu Baibolo zakuti zovwire mbumba kuŵa zacimwemwe. Panji namwe mwawona kuti fundo zinyake zayowoyeka mwa kuwelezgawelezga mu buku lino. Cifukwa wuli? Cifukwa  cakuti fundo izi zikovwira comene kuti mbumba zicite vinthu makora. Mbumba iyo yikuyezgeska kulondezga fundo za mu Baibolo, yikuwona kuti kusopa Ciuta kuli nadi na “layizgano la umoyo uno.” Tiyeni sono tiwoneso fundo zinayi zakuzirwa izi.

4. Cifukwa wuli kujikora nkhwakuzirwa mu nthengwa?

⁴ Themba Solomoni likati: “Uyo waleka kujikora wali nga ndi muzi uwo wabwanganduka na kusidika wambura linga.” (Zintharika 25:28; 29:11) Kuti mu nthengwa muŵe cimwemwe, kujikora nkhwakukhumbikwa. Nkharo ziheni nga ni ukali panji uleŵi, zikutimbanizga nthengwa, ndipo kukutora nyengo yitali kuti vinthu viyambeso kwenda makora mu nthengwa, kweni nyengo zinyake vikusuzgirathu.

5. Kasi munthu wambura kufikapo wangaŵa wuli wakujikora, ndipo ni vitumbiko wuli ivyo wakusanga?

⁵ Pakuti tili kuhara kwananga kufuma kwa Adamu, nchakusuzga kuti tijikore nkhanira fikepo. (Ŵaroma 7:21, 22) Kweni ndipera, kujikora nchipambi ca mzimu wa Ciuta. (Ŵagalatiya 5:22, 23) Para tikulomba, mzimu wa Ciuta utovwirenge kuŵa ŵakujikora. Kweniso tingaŵa ŵakujikora usange tikulondezga ulongozgi wa mu Malemba, kucezga na ŵanthu awo mbakujikora, na kuleka kucezga na awo mbambura kujikora. (Salmo 119:100, 101, 130; Zintharika 13:20; 1 Petros 4:7) Kucita nthena kutovwirenge kuti ‘ticimbire uzaghali,’ nanga tingaŵa kuti tikuyezgeka kuti tiwucite. (1 Ŵakorinte 6:18) Ndiposo tilekenge kucita nkhaza, kuloŵera, kweniso timazgirengethu uloŵevu. Kutovwirengeso kuti tiŵe ŵakuzika para ŵanthu ŵanyake ŵatiyamba, ndiposo para takumana na masuzgo. Mphanyi tose, na ŵana wuwo, tasambira kuŵa ŵakujikora, ico nchipambi cakuzirwa ca mzimu wa Ciuta.—Salmo 119:1, 2.

6. (a) Kasi Ciuta wali kupeleka ndondomeko wuli ya udangiliri? (b) Kasi mwanalume wakwenera kulongozga wuli mbumba yake kuti yiŵe yacimwemwe?

⁶ Fundo yakuzirwa yaciŵiri nkhumanya udangiliri. Paulosi wakalongosora makora umo vinthu vikwenera kuŵira, wakati: “Nkhukhumba kuti mumanye kuti mutu wa munthu yose ndi Khristu; ndipo mutu wa mwanakazi ndi mfumu wake; ndipo mutu wa Khristu ndi Ciuta.” (1 Ŵakorinte 11:3) Apa fundo njakuti mwanalume ndiyo walongozgenge mbumba, muwoli wake wakwenera kujilambika kwa iyo, ndiposo ŵana ŵapulikirenge ŵapapi ŵawo. (Ŵaefeso 5:22-25, 28-33; 6:1-4) Kweni manyani kuti, mbumba yikuŵa yacimwemwe pekha para mfumu wakulongozga makora. Ŵafumu awo ŵakusopa Ciuta ŵakumanya kuti udangiliri uwemi ukucitika mwankhaza yayi. Kweni ŵakulondezga Yesu, uyo ni Mutu wawo. Nangauli Yesu wakeneranga kuŵa “mutu wa pacanya pa vyose,” kuti ‘wakizira kuteŵetereka yayi, kweni kuteŵetera.’ (Ŵaefeso 1:22; Mateyu 20:28) Mwakuyana waka, mwanalume waleke kulongozga mbumba yake kuti wajikondweske, kweni wakondweske muwoli na ŵana ŵake.—1 Ŵakorinte 13:4, 5.

7. Kasi ni fundo wuli za mu Baibolo izo zingawovwira muwoli kuti wacite mulimo uwo Ciuta wali kumupa mu nthengwa?

⁷ Muwoli uyo wakusopa Ciuta wakudelera mfumu wake yayi, nesi kukhumba kumuwusa. Wakuŵa wacimwemwe para wakujilambika kwa mfumu wake, ndiposo kukolerana nayo mu vyakucita. Pakuti nyengo zinyake Baibolo likuyowoya za muwoli kuŵa “wa mwene,” ici cikulongora kuti mwanalume ndiyo ni mutu wa muwoli wake. (Genesis 20:3) Para mwanakazi watengwa, wakuŵa pasi pa “dango la mfumu wake.” (Ŵaroma 7:2) Ndiposo Baibolo likuti muwoli ni ‘movwiri wakwenelera.’ (Genesis 2:20) Muwoli wali na mikhaliro ndiposo  maluso agho mfumu wake walije, antheura wakuŵa movwiri. (Zintharika 31:10-31) Baibolo likuyowoyaso kuti muwoli ni munyake wa mfumu, antheura wose ŵakucitira vinthu pamoza. (Malaki 2:14) Fundo za mu Baibolo izi zikovwira mfumu na muwoli kuti waliyose wamanye mulimo wa munyake, ndiposo umo ŵakwenera kucitira vinthu na kucindikana.

8, 9. Longosorani fundo izo zingawovwira wose mu mbumba kuti ŵadumbiskanenge makora.

⁸ Mu buku lino, fundo ya kudumbiskana yayowoyeka kanandi. Cifukwa wuli? Cifukwa nchakuti, vinthu vikwenda makora usange ŵanthu ŵakudumbiskana na kupulikizgana. Tasambira kanandi waka kuti waliyose wanwekenge pa kudumbiskana. Pa nkhani ya kudumbiskana, musambiri Yakobe wakati: “Munthu yose wapusumphe kupulika, wazitule kuyowoya, wazitule kukalipa.”—Yakobe 1:19.

⁹ Nchakuzirwa kuti tipwelelere umo tikuyowoyera. Phyumphyu, kupindikana, ndiposo kunenana vikutimbanizga kudumbiskana kuwemi. (Zintharika 15:1; 21:9; 29:11, 20) Nangauli ivyo tikuyowoya vingaŵa vyaunenesko, kweni para tayowoya mwaukali, mwakujitemwa, mwankhaza, mbwenu uyo tikuyowoya nayo vimuŵinyenge comene. Mazgu ghithu ghaŵenge ghawemi, “ghakulungika na mcere.” (Ŵakolose 4:6) Ghaŵe nga ni “vipasi vya golide mu cakukolera cake ca siliva.” (Zintharika 25:11) Mbumba izo zikudumbiskana makora zikuŵa zacimwemwe.

10. Kasi nchitemwa wuli ico nchakuzirwa mu nthengwa?

¹⁰ Lizgu lakuti “citemwa” likusangika mu malo ghanandi mu buku lino. Kasi mukukumbuka mtundu wa citemwa uwo ukayowoyeka kuti ngwakukhumbikwa  comene? Citemwa ico mwanalume wakulongora ku mwanakazi (ico pa Cigiriki ŵakuti eʹros) nchakuzirwa mu nthengwa. Paliso citemwa ico cikuŵa pakati pa ŵanthu awo ŵali paubwezi (ico pa Cigiriki ŵakuti phi·liʹa), ndipo ŵakutorana nawo ŵakwenera kulongorana citemwa ici kuti nthengwa yendenge makora. Kweni cakuzirwa comene ni citemwa ico pa Cigiriki ŵakuti a·gaʹpe. Tikulongora citemwa ici kwa Yehova, Yesu ndiposo ŵanyithu. (Mateyu 22:37-39) Ici nchitemwa ico Yehova wakulongora ku ŵanthu. (Yohane 3:16) Nchakuzirwa comene kuti nase tilongorenge citemwa ici ku mfumu, muwoli na ŵana ŵithu.—1 Yohane 4:19.

11. Kasi citemwa cikovwira wuli mu nthengwa?

¹¹ Mu nthengwa, citemwa capadera ici “nchikondo ca ukongolekwa,” panji kuti cikukaka vyose pamoza kuti viyendenge makora. (Ŵakolose 3:14) Cikupangiska ŵakutorana kucitirana vinthu viwemi ndiposo kucitira ŵana ŵawo. Para mbumba zakumana na masuzgo, citemwa cikovwira pakumazga masuzgo mwakukolerana. Peneapo ŵakutorana ŵakucekura, citemwa cikovwira kuti ŵalutilire kuwona munyawo kuŵa wakuzirwa. ‘Citemwa kuti cikupenja vyake pera cara, cikukunthirapo vyose, cikupulikana vyose, cikugomezga vyose, cikuzizipizga vyose. Citemwa cikupeleŵera cara.’—1 Ŵakorinte 13:4-8.

12. Cifukwa wuli para ŵakutorana ŵakutemwa Yehova nthengwa yikukhora?

¹² Nthengwa yikukhora comene para ŵakutorana cakudanga ŵakutemwa Yehova, ndiposo para ŵakutemwana. (Mupharazgi 4:9-12) Cifukwa wuli? Vikukolerana na fundo iyo mpositole Yohane wakalemba, wakati: “Kumutemwa Ciuta ncheneici, cakuti tisungilire malango ghake.” (1 Yohane 5:3) Antheura ŵapapi ŵakwenera kusambizga ŵana ŵawo kusopa Ciuta. Kucita nthena kukulongora kuti ŵakuŵatemwa, kweniso ni langulo lakufuma kwa Yehova. (Duteronome 6:6, 7) Ŵakutorana  ŵaleke kucita nkharo yiliyose yiheni. Ici cilongorenge kuti ŵakutemwana ndiposo ŵakutemwa comene Yehova, pakuti “ŵazaghali na ŵaleŵi Ciuta wamkuŵeruzga.” (Ŵahebere 13:4) Para yumoza wa ŵakutorana wakusuzga comene mu nthengwa, kutemwa Yehova kovwirenge yunji kuti walutilire kulondezga fundo za mu Baibolo. Mbumba izo zikutemwana ndiposo zikutemwa comene Yehova zikuŵa zacimwemwe!

13. Kasi kulimbikira kucita khumbo la Ciuta kukovwira wuli pakucita vinthu ivyo ni vyakuzirwa nadi?

¹³ Mkhristu wakwenera kuŵika mtima pa kucita khumbo la Ciuta. (Salmo 143:10) Para wakucita nthena ndikuti wakusopa nadi Ciuta. Kucita khumbo la Ciuta kukovwira mbumba kuti zicitenge vinthu ivyo ni vyakuzirwa nadi. (Ŵafilipi 1:9, 10) Mwa ciyelezgero, Yesu  wakatisoka kuti: “Nkhiza kupatulanya munthu na wiske, mwana msungwana na nyina, mkamwana na nyinavyara: ndipo ŵa mu nyumba ya munthu ŵati ŵaŵenge ŵalwani ŵake.” (Mateyu 10:35, 36) Nga ni umo Yesu wakayowoyera, ŵasambiri ŵake ŵanandi ŵayuzgika na ŵa mu mbumba zawo. Nchacitima comene! Nangauli vili nthena, ubali uleke kutitondeska kuti titemwenge Yehova Ciuta na Yesu Khristu. (Mateyu 10:37-39) Usange uyo wakususkika na ŵa mu mbumba yake wazizipizga, ŵanji awo ŵakumususka ŵangazakasintha kunthazi para ŵawona uwemi wa kusopa Ciuta. (1 Ŵakorinte 7:12-16; 1 Petros 3:1, 2) Nanga ŵangaleka kusintha, kweni palije ico munthu wakwandula usange waleka kusopa Ciuta cifukwa ca kususkika.

14. Kasi kucita khumbo la Ciuta kungawovwira wuli ŵapapi kuti ŵacite vinthu ivyo vingandulira ŵana ŵawo?

¹⁴ Kucita khumbo la Yehova kukovwira ŵapapi kuti ŵakakenge fundo ziwemi. Mwa ciyelezgero, ŵapapi ŵanyake ŵakuwona ŵana ŵawo nga ni nthowa yakusangira ndarama. Ŵakuthemba ŵana kuti ndiwo ŵazamuŵapwelelera para iwo ŵacekura. Nangauli nchakuzirwa kuti ŵana ŵalara ŵapwelelerenge ŵapapi ŵawo ŵacekuru, kweni ŵapapi ŵaleke kupangiska ŵana ŵawo kuti ŵatemwenge cuma. Nchakwenelera yayi kuti ŵapapi ŵasambizge ŵana kutemwa comene cuma kuluska vinthu vyauzimu.—1 Timote 6:9.

15. Kasi anyina ŵa Timote, a Yunike, ŵakalongora ciyelezgero wuli ciwemi ca mupapi uyo wakucita khumbo la Ciuta?

¹⁵ Ciyelezgero ciwemi pa nkhani iyi ni Yunike, anyina ŵa Timote. (2 Timote 1:5) Nangauli ŵakatengwa kwa munthu uyo wakasopanga Ciuta yayi, kweni Yunike, pamoza na abuya ŵa Timote, a Loisi, ŵakasambizga makora Timote kuti wasopenge Ciuta. (2 Timote 3:14, 15) Timote wakati wakura, Yunike wakamuzomerezga kufumapo pa nyumba kuti wakapharazgenge makani gha Ufumu pamoza na Paulosi. (Milimo 16:1-5) Anyina ŵa  Timote ŵakwenera kuti ŵakakondwa comene kuwona kuti mwana wawo wakaŵa mishonale waluso comene! Pakuti wakalereka makora, ndico cifukwa cake wakasopanga Ciuta makoraghene. Yunike wakakondwa comene kupulika kuti Timote wakateŵetanga mwakugomezgeka, nangauli ŵakamusoŵanga pa nyumba.—Ŵafilipi 2:19, 20.

16. Kasi Yesu wakapwelelera anjani, kweni cilato cake cikuru cikaŵa civici?

¹⁶ Yesu wakalelekera mu mbumba ya kusopa Ciuta. Wakati wakura, wakalongora kuti wakapweleleranga anyina. (Luka 2:51, 52; Yohane 19:26) Nangauli vikaŵa nthena, cilato cikuru ca Yesu cikaŵa ca kufiska khumbo la Ciuta. Ndiposo wakeneranga kujura nthowa yakuti ŵanthu ŵazakasange umoyo wamuyirayira. Ndimo vikacitikira nadi apo Yesu wakapeleka umoyo wake kuŵa sembe yakuwombora ŵanthu ŵakwananga.—Marko 10:45; Yohane 5:28, 29.

17. Kasi sembe ya Yesu yili kujura mwaŵi wuli ku wose awo ŵakucita khumbo la Ciuta?

¹⁷ Yesu wakati wafwa, Yehova wakamuwuskira kucanya ndipo wakamupa mazaza ghakuru. Pamanyuma pake wakimika Yesu kuŵa Fumu ya Ufumu wakucanya. (Mateyu 28:18; Ŵaroma 14:9; Civumbuzi 11:15) Kwizira mu sembe ya Yesu, ŵanthu ŵanyake ŵali kusoreka pano pasi kuti ŵakawuse na Yesu kucanya. Kweniso sembe ya Yesu yili kupeleka mwaŵi kuti ŵanthu ŵakunyoroka ŵazakasangwe na umoyo wamuyirayira mu paradiso pano pa caru capasi. (Civumbuzi 5:9, 10; 14:1, 4; 21:3-5; 22:1-4) Mwaŵi ukuru uwo tili nawo lero ngwakuti tipharazgenge makani ghawemi agha ku ŵanyithu.—Mateyu 24:14.

18. Kasi waliyose wakukumbuskika kucita vici?

¹⁸ Nga ni umo mpositole Paulosi wakayowoyera,  kusopa Ciuta kuli na cilindizga cakuti ŵanthu ŵangazakasanga vitumbiko mu umoyo “uwo ukwiza.” Iyi ndiyo nthowa yiwemi comene yakuŵira wacimwemwe! Kumbukirani kuti, “caru cikuluta na makhumbiro ghake, kweni uyo wakucita khumbo la Ciuta, wakukhalilira muyirayira.” (1 Yohane 2:17) Kwali ndimwe mwana panji mupapi, mfumu panji muwoli, panji munthu mulara uyo muli na ŵana panji mulije, limbikirani kucita khumbo la Ciuta. Kwali muli mu suzgo yikuru wuli, kuluwa yayi kuti ndimwe muteŵeti wa Ciuta. Mphanyi nkharo yinu yakondweska Yehova. (Zintharika 27:11) Lutilirani kulongora nkharo yiwemi kuti muŵe ŵacimwemwe sono, ndiposo kuti muzakasange umoyo wamuyirayira mu caru ciphya ico cikwiza!