Namuntlha majovhem ni swivanani va ni matelefoni, a naswona matelefoni wolawo ma yendla swaku vanyingi va vona va nghena ka interneti loko va li voxe a makwartu. Kasi hi yini nghozi ya ku va n’wana wa wena a va ni telefoni? Loko a li ni telefoni a nga pfuneka hi yini? A fanele a heta nkama muni na a tirhisa telefoni?

•  Leswi u faneleke u swi tiva

•  I mpsini leswi u faneleke u tivutisa swona?

•  Pimisa kahle: ku nga va swaku u lunghekile swaku n’wana wa wena a va ni telefoni?

 Leswi va pfunekaka hi swona

•   Vana va vhikeleka, naswona vapsali va rhula. Bethany lweyi a nga ni 2 wa vana va majovhem a li: “Masiku lawa hi hanyaka ka wona, ma bihile hintamu. Se i swa lisima kuva vana va vulavula ni vapsali va vona nkama ni nkama.”

   Mamani mun’wani lweyi a vitaniwaka Catherine a vula swilo swin’wani leswi nga pfunaka. Yena a li: “Hi ku tirhisa ma aplikativhu man’wani, u nga kota ku tikonekitara ni telefoni la n’wana wa wena u tlhela u tsumbula swaku a kwini.”

•   Ma pfuna ka mintirho ya xikola. Mamani mun’wani lweyi a vitaniwaka Marie a li: “Hi ku tirhisa telefoni a vana va nga yamukela ma tpc, naswona va nga kota ku vulavulisana ni vaprofesori va vona hi ku tirhisa ma e-mail kumbe hi ku tsala mamensajem”.

 Tinghozi

•   Ku heta nkama wa wunyingi. Hi ntolovelo, majovhem ma heta nkama wa wunyingi siku ni siku na ma tirhisa matelefoni. Ku vula ntiyiso, nkama lowu vapsali va wu hetaka na va tirhisa matelefoni wa ringana ni lowu va wu hetaka ni vana va vona. Ntivi yin’wani yi vule swaku “mindjangu yin’wani yi fana ni ntlawa wa vanhu va ku kala va nga tivani lava va tlhanganaka siku ni siku na mun’wani ni mun’wani a li ka telefoni la yena.” b

•   Pornografiya. Ku vuliwa leswaku a hafu ya majovhem wheti ni wheti yi lavetela pornografiya ka interneti, leswo a swi hlamalisi hikusa swi vevuka hintamu ku kuma pornografiya ka interneti. William lweyi a nga papayi wa majovhem mambhirhi a li: “Phela loko u nyika n’wana wa wena telefoni, swi fana ni loko u pfula xipfalu xa ndhawu leyi nga tala hi pornografiya, lani n’wana wa wena a nga nghenaka ka yona nkama wun’wani ni wun’wani lowu a wu lavaka.”

•   Ku vhisiyariwa. Vanhu va vanyingi va li rhandza hintamu telefoni lakaku loko va nga li kumi va nga ha sungula ku kala va nga titwi kahle, va sungula ku vilela va tlhela va vabya. Vapsali van’wani va tsumbuli swaku loko vana va vona va li ka telefoni va va hlamula hi ndlela ya xiyeyiso. Mamani mun’wani lweyi a vitaniwaka Carmen a li: “Minkama yin’wani loko ni vulavula ni n’wana wa mina na a li ka telefoni, yena a dzuluta matihlo a gama a vula marito ya xidelelo hikusa a titwa na o kavanyetiwa.”

•   Tinghozi tin’wani. A telefoni li nga ha yendla swaku n’wana wa wena a va ka nghozi ya ku poyileliwa ka interneti ni ku posa kumbe ku poseliwa mamensajem ya swa masangu. Funtshi li nga ha yendla swaku a vabya hi ku kala a nga yetleli nkama wa ku yenela ni ku heta nkama wa wunyingi na a txuvukisela telefoni. Majovhem man’wani ma tirhisa ma aplikativhu lawa ma tikombaka i ngi i manene leswaku va fihla swilo leswi va kalaka va nga lavi swaku vapsali va vona va swi vona.

   Daniel, lweyi a nga papayi wa ntombhi yin’we a li: “A telefoni li nga yendla swaku n’wana wa wena a vona hinkwaswu leswi nga ka interneti ku nga ha va minchumu yayinene kumbe ya ku biha.”

•   ‘Ku nga va leswaku swo boha n’wana wa mina a va ni telefoni la ku nghena ka interneti?’

   Bibele li li: “Lweyi wa ku tlhariha a pimisa kahle hi leswi a nga ta swi yendla.” (Swivuriso 14:15) Na wa ha pimisa hi ndzimana leyi tivutisi leswi:

   ‘Ku nga va leswaku ni ta xavela n’wana wa mina telefoni leswaku a ta vhikeleleka, kumbe hi mhaka swivangelo swin’wani? Se ni pimisile hi tinghozi ta ku a va ni telefoni, ni leswi li nga ta mu pfunisa xiswona? Ku nga va swaku ni nga yendla swin’wani handle ka ku ni mu xavela telefoni?’

   Papayi mun’wani lweyi a vitaniwaka Todd a li: “Phela swa koteka ku xava telefoni la ku kala li nga ngheni ka interneti la ku fana ni bombinya. Lona li nga pfuna swaku u bula ni n’wana wa wena hi ku mu fonela kumbe hi ku mandara mamensajem funtshi u tlhela u popara ni male.”

•   ‘Ku nga va swaku n’wana wa mina se a lunghekile swaku a li tirhisa kahle telefoni?’

   Bibele li li: “Mbilu ya lweyi wa ku tlhariha yi mu yisa ka ndhawu yayinene.” (Ekleziyaxta 10:2) Na u pimisa hi ndzimana leyi tivutisi leswi:

   ‘Ku nga va leswaku mahanyelo ya n’wana wa mina ma kombisa swaku ni nga mu tshemba? Ku nga va leswaku mina ni n’wana wa mina hi ni mabulu ya kahle? Indjhe hi bula hi swilo hinkwaswu, ku nga va leswaku n’wana wa mina a tolovela ku hemba, kumbe a ni fihlela swaku hi vamani vanghanu va yena? Ku nga va leswaku n’wana wa mina wa swi kota ku ringanisela loko a tirhisa minchumu yin’wani ya ku fana ni televisão, thableti kumbe komputadori?’ Mamani mun’wani lweyi a vitaniwaka Serena a li: “A telefoni i nchumu wa kahle swinene kambe hi nkama wolowu wa wun’we li ni nghozi. Se pimisa kahle swaku n’wana wa wena a ta swi kota impela ku tirhisa telefoni hi ndlela yayinene.”

•   ‘Indjhe ni swi lunghekelile kuva n’wana wa mina a sungula ku tirhisa telefoni?’

   Bibele li li: “Djondzisa mufana ndlela leyi a faneleke a famba hi yona.” (Swivuriso 22:6) Na u pimisa hi ndzimana leyi tivutisi leswi:

   ‘Indjhe mina ni li tiva kahle telefoni leswaku ni pfuna n’wana wa mina ku tiva tinghozi ta ku tirhisa telefoni ni ku tlhela a fambela kule na tona? Na swi kota ku veka swipimelo ka telefoni swaku a nga ngheni ka tindhawu hinkwatu? Ni nga mu pfunisa ku yini n’wana wa mina kuva a ringanisela nkama lowu a tirhisaka telefoni?’ Daniel lweyi se hi nga bula hi yena a li: “Se ni vonile vapsali va vanyingi na va xavela vana va vona matelefoni va gama va va tshika.”

 A pontu hi leyi: Vapsali va fanele va djondzisa vana va vona swaku va tirhisa matelefoni hi ndlela yayinene. Buku lin’wani leli vulavulaka hi swikarhatu swa ku tirhisiwa ka interneti c li li: “Vapsali a va ta va na vo tikanganyisa loko va nyimela swaku vana va vona va nga wi ka ntlhamu wa ku heta nkama wa wunyingi na va li ka telefoni, ngopfungopfu loko va nga va voneleli.”