“Loko hi bula ni n’wana wa hina wa nhwanyana hi byala a ri ni malembe ya tsevu. Lexi hi hlamariseke a tiva swo tala ku tlula leswi hina a hi swi languterile.”​—Alexander

•  Leswi u faneleke u swi tiva

•  Leswi u nga swi endlaka

•  Leswi Bibele yi swi vulaka hi byala

 I swa nkoka ku vulavula ni vana va wena hi byala. U nga yimeli leswaku n’wana wa wena a kala a fika emalembeni ya kondlo a ndzi dyi. Khamit, wa le Rhaxiya u ri: “Ndzi navela onge loko a hi lo vulavula ni n’wana wa hina wa jaha hi byala ku sukela loko a ha ri ntsongo. Ndzi dyondze nkoka wo endla sweswo hi ndlela yo vava. Ndzi xiye leswaku loko n’wana wa hina a ri ni malembe ya 13 a rhandza byala.”

 Hikwalaho ka yini swi ri swa nkoka ku endla tano?

•   Vadyondzikulobye, swinavetisi na thelevhixini swi nga cinca ndlela leyi n’wana wa wena a byi langutaka ha yona byala.

•   Hi ku ya hi Ndzawulo yo Tshungula ni ku Sivela Mavabyi ya le United States yi vula leswaku vana lava tirhisaka byala va ha ri vatsongo va endla kwalomu ka 11 wa tiphesente eUnited States.

 A swi hlamarisi leswi ndzawulo ya rihanyo yi vuleke leswaku vatswari va fanele va dyondzisa vana va vona hi khombo ro nwa byala va ha ri vatsongo. Va nga swi endlisa ku yini sweswo?

 Tiyimisele ku hlamula swivutiso swa n’wana wa wena. Vana lava ntsongo va lava ku tiva naswona vana lava kuleke va lava ku tiva swo tala swinene. Kutani u ta va u endla kahle loko u lunghekela ku hlamula swivutiso swa vona. Hi xikombiso:

•   Loko n’wana wa wena a ku vutisa leswaku byala byi njhani, u nga ha ku wayini ya bavanyana kambe biya haa yi bava ku dlaya.

•   Loko n’wana wa wena a ku vutisa leswaku byala byi njhani, u nga ha ku vana lava ntsongo a va fanelanga va n’wa byala. N’wi byele makhombo lama tisiwaka hi ku nwa byala: Byi endla munhu a phyuphya kambe loko munhu a byi nwa ngopfu u sungula ku hela matimba, a endla swilo swa vuphukuphuku ni ku endla swilo leswi a nga ta tisola hi ku famba ka nkarhi.​—Swivuriso 23:29-35.

 Tidyondzise. Bibele yi ri: “Un’wana ni un’wana wo tlhariha u ta endla swilo hi ku tiva.” (Swivuriso 13:16) Tiva hinkwaswo mayelana ni ku nwa byala ni milawu ya matirhiselo ya byala ya le tikweni ra ka n’wina. Kutani u ta swi lunghekela ku dyondzisa vana va wena.

 Teka goza ro vulavula hi mhaka leyi. Mark, tatana wa le Britain, u ri, “Loko vana va nwa byala va nga pfilunganyeka. Ndzi vutise n’wana wa mina wa jaha loyi a nga ni malembe ya nhungu loko a vona swi hoxile kumbe swi ri swinene ku nwa byala. Ndzi n’wi endle a ntshunxeka leswaku a kota ku phofula vonelo rakwe.”

 N’wana u ta yi tekela enhlokweni mhaka yoleyo loko u vulavula ha yona ko hlayanyana. Loko u bula ni n’wana wa wena hi byala hi ku ya hi malembe lawa a nga na wona u nga ha katsa ni timhaka leti nga n’wi pfunaka evuton’wini, to tanihi milawu ya le magondzweni ni timhaka ta masangu.

 Va na xikombiso lexinene. Vana va fana ni swi ponci—va tswonga mikhuva ya vanhu lava tshamaka na vona—naswona valavisisi va vula leswaku hakanyingi vana va tekelela vatswari. Leswi swi vula leswaku loko u tolovele ku nwa byala leswaku u rhulisa mbilu kumbe u susa ntshikilelo, nwana wa wena u ta anakanya leswaku loko a vilerisiwa hi swo karhi u fanele a nwa byala. Va na xikombiso lexinene. Tiyiseka leswaku wa ringanisela loko u nwa byala.