Emalembeni ya sweswinyana nhlayo ya vantshwa lava tidlayaka yi andzile swinene ematikweni man’wana. Hikwalahokayini leswi swi endleka? Xana n’wana wa wena u ni mianakanyo yo tidlaya?

Eka nhlokomhaka leyi

•  Vana ni ku tidlaya—hikwalahokayini vatswari va fanele va vilela?

•  U nga swi tiva njhani loko n’wana wa wena a ri ekhombyeni?

•  U nga endla yini loko n’wana wa wena a ri ni mianakanyo yo tidlaya?

 Ku sukela hi 2009 ku ya ka 2019, eUnited States ku ve ni ku tlakuka hi tiphesente ta 40 eka vadyondzi lava nga exikolweni xa le henhla, lava nga ni swikombiso swa ntshikilelo wa mianakanyo. Nhlayo ya vanhu lava tidlayaka na yona yi tlakukile hi nkarhi wolowo. a

 “Namuntlha vantshwa va langutana ni mintlhontlho yo tika. . . Mintlhontlho leyi yi khumbe mianakanyo ya vona hi ndlela leyikulu.”—Vivek H. Murthy, U.S. Surgeon General.

 Nawu wa Bibele: “Moya lowu tshovekeke wu heta munhu matimba.”—Swivuriso 17:22.

 Xiya leswi nga ku pfunaka.

•   Leswi endlekeke. Xana n’wana wa wena i langutane ni swiyimo swo tika swo tanihi ku nga amukeriwi, ku tshikiwa, ku tsandzeka ko karhi kumbe ku feriwa hi munhu loyi a n’wi rhandzaka? Loko swiritano, xana swi n’wi b tikela ku tlula ndlela leyi u swi twisisaka hayona?

•   Ndlela leyi a ti khomaka hayona. Xana n’wana wa wena a nga ha tshami na vona vanghana va yena, ndyangu waka vona kumbe a nga ha swi tsakeli swilo leswi a a rhandza ku swi endla eku sunguleni? Xana u nyikise hi swilo leswi nga swa nkoka eka yena?

•   Ndlela leyi a vulavulaka ha yona. Xana n’wana wa wena u vulavula hi rifu kumbe ku vula marito yo fana ni lama nge, “a swi ta antswa loko a ndzi file”? Xana u vulavula hi ku ka a nga lavi ku va ndzhwalo eka wena?

   I ntiyiso, mavulavulelo man’wana ma nga va ma ‘hume endleleni.’ (Yobo 6:3) Kambe swin’wana swa leswi a swi vulaka swi nga ha kombisa leswaku u lava mpfuno. Hikwalaho u nga honisi nchumu loko u twa n’wana wa wena a vulavula hi ku fa.

 Loko n’wana wa wena a pfumela leswaku u tshame a ehleketa hi ku tidlaya, u nga n’wi vutisa, “Xana a wu ehleketa ku swi endla rini kumbe a wu ta swi endla njhani?” Nhlamulo ya yena yi ta kombisa ndlela leyi xiyimo xi tikeke hayona.

 “Tanihi vatswari mikarhi yin’wana a hi swi lavi ku vutisa vana va hina swivutiso hikwalaho ka leswi hi chavaka leswi va nga ta swi vula. Kambe ku vuriwa yini loko leswi va swi vulaka ku ri ndlela leyi va titwaka hayona, xana a swi antswi leswaku hi swi tiva?”—Sandra

 Nawu wa Bibele: “Makungu ya mbilu i xidziva xa mati, lama nga kiwaka ntsena hi munhu wo twisisa.”—Swivuriso 20:5, Vuhundzuluxeri Bya Mahungu Lamanene.

•   Hi ku lehisa mbilu, tiva leswi n’wana wa wena a swi ehleketaka ni ndlela leyi a titwaka hayona. Xo sungula, n’wi bumabumele hikwalaho ka leswi a vulavulaka ntiyiso. Kutani u nga ha ku: “Ndzi lava ku twisisa leswi swi endlekaka evuton’wini bya wena. Ndzi byele leswaku ku endleka yini evuton’wini bya wena sweswi” kumbe “U nga ndzi hlamusela leswi endlaka u titwa hi ndlela leyi?”

   Rhiya ndleve eka tinhlamulo ta n’wana wa wena. Papalata ku vula leswaku ndlela leyi a ti twaka hayona a hi ya nkoka kumbe ku hatlisela ku n’wi byela leswi a faneleke a swi endla ku “lulamisa” swiphiqo swa yena.

   Nawu wa Bibele: ‘U fanele u hatla ku yingisa, u hlwela ku vulavula, u hlwela ku hlundzuka.’—Yakobo 1:19.

•   Endla swo karhi leswi nga n’wi pfunaka a tshama a sirhelelekile. Pfuna n’wana wa wena ku tiva ni ku tsala leswi landzelaka:

   Xalamukela swikoweto leswi nga ni khombo. I yini leswi a ehleketaka haswona kumbe ku swi endla a nga si tela hi miehleketo ya ku ti dlaya?

   Leswi nga pfunaka. I yini leswi a nga swi endlaka leswaku a hunguta ku vilela ni ku ehleketa hi ku tidlaya?

   Laha a nga kumaka kona mpfuno. Xana n’wana wa wena u na vona vanhu lava a nga yaka eka vona loko a lava ku pfuniwa? Leswi swi nga ha katsa wena, munhu un’wana loyi a tshembekaka, madokodela lama tshungulaka mavabyi ya mianakanyo kumbe nhlangano wo karhi wa vanhu lava leteriweke ku pfuna vanhu lava anakanyaka hi ku tidlaya.

   Nawu wa Bibele: “Makungu ya lava gingiritekaka ma pfuna hakunene.” —Swivuriso 21:5.

•   Tshama u xalamukile. Hambiloko n’wana wa wena a ti komba a antswa, nkarhi ni nkarhi tiyiseka loko swilo swa ha famba kahle.

   “Loko n’wana wa mina a ndzi byela leswaku a nga ha ehleketi hi ku tidlaya, a ndzi ehleketa leswaku xiphiqo xakwe xi herile. Xexo a ku ri xihoxo lexikulu. Munhu a nga ha langutana ni xiphiqo xin’wana kutani a tlhelela eka ku ehleketa hi ku tidlaya naswona sweswo swi nga ha endleka hi xihatla.”—Daniel

   Pfuna n’wana wa wena a twisisa ntiyiso mayelana ni ndlela leyi a ti twaka hayona: I ya xinkarhana. “Yi fana ni maxelo,” ku vula buku leyi nge The Whole-Brain Child. Mpfula i ya xiviri naswona ku ta va ku ri vuphukuphuku ku yima laha yi naka kona hi endla onge a yi ni, nakambe ku ta va ku ri vuphukuphuku ku tibyela leswaku dyambu a ri nge he tlhavi.

•   N’wi tiyisekise: Byela n’wana wa wena leswaku wa n’wi rhandza naswona u kona leswaku u n’wi pfuna. U nga tlhela u ku, “Ndzi ta endla hinkwaswo leswi ndzi nga swi kotaka leswaku ndzi ku pfuna u langutana ni xiyimo lexi.”

   Nawu wa Bibele: “Munghana wa ntiyiso u kombisa rirhandzu mikarhi hinkwayo, I makwenu wa ntiyiso loko u ri emaxangwini.” —Swivuriso 17:17.