Khale vatswari a ku ri vona vo sungula ku vulavula ni vana va vona hi timhaka ta masangu. A va vulavula na vona hi timhaka leti fambisanaka ni malembe ya vona.

Namuntlha swilo swi cincile. Buku leyi nge The Lolita Effect, yi ri: “Vana va sungula ku kombiwa swilo swa timhaka ta masangu va nga si mila ni meno naswona timhaka ta masangu ti ya ti tinyika matimba eka swilo leswi vana va ti hungasaka ha swona.” Xana leswi swi va ni vuyelo byihi eka vana?

Swilo leswi vulavulaka hi timhaka ta masangu swi kumeka hinkwako. Eka buku yakwe leyi nge Talk to Me First, Deborah Roffman u ri: “Mabulo, swinavetiso, tifilimi, tibuku, vuyimbeleri, tiprogreme ta le ka TV, marungula, mitlango, tibodo ta swinavetiso, tifoni ni tikhompyuta swi taleriwe hi swilo leswi pfuxaka ku navela ka timhaka ta masangu lerova vana va nga gimeta hi ku vula leswaku timhaka ta masangu i ta nkoka swinene.”

Vanavetisi hi vona va onhaka timhaka. Vanavetisa ni ku xavisa swiambalo swa vana leswi siyaka miri ehandle, ku endlela leswaku va sungula ku bombisa mimiri ya vona va ha ri vatsongo. Buku leyi nge, So Sexy So Soon yi ri: “Vanavetisi va swi tiva leswaku vana va lava ku amukeriwa hi tintangha ta vona, hi yona mhaka va navetisaka swiambalo swa muxaka wolowo. Xikongomelo xa vona i ku endla leswaku vana va tshamela ku lava swilo leswintshwa.”

Va hlamusele hi vuenti. Tanihi leswi ku tiva ndlela leyi movha wu tirhaka ha yona swi nga faniki ni ku va muchayeri loyi a nga ni vutihlamuleri, ku ni ku hambana exikarhi ka ku va ni vutivi hi timhaka ta masangu ni ku tirhisa vutivi byebyo leswaku u endla swiboho hi ndlela ya vutlhari.

Leswi u faneleke u swi tsundzuka: Namuntlha, u fanele u tikarhatela ku dyondzisa vana va wena leswaku va letela “matimba ya vona ya ku twisisa” leswaku va ta kota ku “hambanisa leswi lulameke ni leswi hoxeke.”—Vaheveru 5:14.

Burisana na vona. Hambiloko swi tika, kambe i vutihlamuleri bya wena ku burisana ni vana va wena hi timhaka ta masangu.—Nsinya wa nawu wa le Bibeleni: Swivuriso 22:6.

U nga buli na vona nkarhi wo leha. Ematshan’weni yo bula ni n’wana wa wena nkarhi wo leha, u nga ha bula na yena hi xitshuketa loko u pfulekeriwa hi nkarhi, ku nga ha va loko mi famba swin’we hi movha kumbe mi endla mitirho yin’wana ya le kaya. Leswaku u n’wi pfuna a kota ku tiphofula, n’wi vutise swivutiso leswi lavaka vonelo rakwe. Hi xikombiso, ematshan’weni yo n’wi vutisa u ku, “Xana swa ku tsakisa swinavetiso leswi nga ni swifaniso leswi pfuxaka ku navela ka timhaka ta masangu?” u nga ha ku, “U ehleketa leswaku ha yini ku vekeriwa swifaniso leswi pfuxaka ku navela ka timhaka ta masangu loko ku navetisiwa swilo?” Endzhaku ka loko a hlamurile, u nga ha ku, “Wena u titwa njhani hi mhaka leyi?”—Nsinya wa nawu wa le Bibeleni: Deteronoma 6:6, 7.

Vulavula hi timhaka leti fambisanaka ni malembe ya vona. Vana lava nga siki nghenaka xikolo va nga ha dyondzisiwa mavito ya swirho swa rimbewu ni leswi va nga swi endlaka leswaku va ti sirhelela eka vapfinyi. Loko va ri karhi va kula, va nga dyondzisiwa ndlela leyi swirho sweswo swi tirhaka ha yona. Loko miri wa vona wu sungula ku cinca, va fanele se va swi tiva kahle leswi endlekaka hi timhaka ta masangu ni ndlela ya ku tikhoma.

Va dyondzise mahanyelo. Sungula ku va dyondzisa hi nkoka wa ku tshembeka, ku vulavula ntiyiso ni ku kombisa xichavo ku sukela loko va ha ri vatsongo. Kutani loko u bula na vona hi timhaka ta masangu, swi ta va olovela ku ku yingisa. Tlhela u va byela ni swilo leswi u swi vengaka. Hi xikombiso, loko u teka ku endla timhaka ta masangu u nga si nghenela vukati swi bihile, va byele. Va byele leswaku ha yini swi bihile naswona swi ri ni khombo. Buku leyi nge, Beyond the Big Talk yi ri: “Vantshwa lava tivaka leswaku vatswari va vona va swi venga ku endla timhaka ta masangu u nga si nghenela vukati, va tala ku nga ti endli timhaka ta masangu.”

Va vekele xikombiso. Hanya hi ku pfumelelana ni leswi u va dyondzisaka swona. Hi xikombiso, u nga hleki loko u vona mafenya lama thyakeke, ambala hi ndlela leyi xiximekaka naswona u nga tlangi hi ku gangisana ni vanhu van’wana. Vana va ta lava ku tekelela xikombiso xa wena.—Nsinya wa nawu wa le Bibeleni: Varhoma 2:21.

Vana ni langutelo lerinene. Timhaka ta masangu i nyiko leyi humaka eka Xikwembu, naswona ti nga endla leswaku vanhu lava tekaneke hi nawu va tsaka swinene. (Swivuriso 5:18, 19) Byela n’wana wa wena leswaku loko a kurile na yena u ta tiphina hi nyiko yoleyo handle ko chava swi ta ndzhaku leswi tisiwaka hi ku endla timhaka ta masangu u nga si nghenela vukati.—1 Timotiya 1:18, 19.