Hi kombela u hi byela hi vukhongeri bya le kaya ka n’wina.

Tatana u velekiwe e-Indiya naswona manana u velekiwe eUganda hambileswi vatswari vakwe va humaka e-Indiya. Havumbirhi bya vona a va rhandza vukhongeri bya Xihindu. Ekaya hi vana vanharhu naswona mina ndzi wa vumbirhi. A hi tshama eNairobi le Kenya naswona a ku tele Mahindu.

I yini lexi endleke leswaku u rhandza sayense?

I khale ndzi rhandza swiharhi naswona mina ni vanghana va mina a hi khandziya tintshava ni ku etlela ematendeni nkarhi ni nkarhi leswaku hi vona ntumbuluko. Eku sunguleni a ndzi lava ku va dokodela wa swiharhi. Endzhaku ko pasa ekholichi ya le Nairobi, ndzi ye eNghilandhi leswaku ndzi ya dyondzela ku lavisisa mavabyi eYunivhesiti ya le London. Eku heteleleni ndzi dyondze hi byongo bya munhu.

Xana tidyondzo ta wena ti cince leswi a wu pfumela eka swona?

Ina. Loko ndzi ya ndzi dyondza sayense, swi ye swi ndzi tikela ku pfumela eka mintsheketo ni mindhavuko ya Xihindu, leswi a swi katsa ku gandzela swiharhi ni swifaniso.

I yini lexi a xi ku endla u pfumela eka dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo?

Vanhu vo tala lava a ndzi tshama na vona loko ndza ha kula, a va tshemba leswaku hakatsongotsongo timfenhe ti sungule ku hundzuka vanhu e-Afrika, naswona a hi tala ku bula hi mhaka leyi exikolweni. Vadyondzisi ni vaprofesa va le yunivhesiti va endle hi tshemba leswaku vativi va sayense hinkwavo lava tekiwaka va ri va nkoka va tshemba dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo.

 Ha yini hi ku famba ka nkarhi u kambisise leswi ku endlaka u tshemba dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo?

A ndzi ri ni malembe yo hlayanyana ndzi ri karhi ndzi dyondza hi swirho swa miri wa munhu (anatomy) na ntivovutomi (biology) loko mudyondzikulorhi a ndzi byela hi leswi a swi dyondzeke eBibeleni eka Timbhoni ta Yehovha. Sweswo swi endle leswaku ndzi lava ku tiva swo tala. Kutani loko Timbhoni ta Yehovha ti khoma nhlengeletano eholweni ya kholichi ya hina eNairobi, ndzi ve kona. Endzhaku, Timbhoni timbirhi leti a ti rhumeriwe ku ta chumayela ti ndzi hlamusele tidyondzo to karhi ta le Bibeleni. Leswi a ti pfumela eka swona hi Mutumbuluxi wa Matimba Hinkwawo loyi a nga ni tinhlamulo ta swivutiso swa nkoka swinene a swi twala swi nga ri ntsheketo.

Xana tidyondzo ta wena ti endle leswaku swi ku tikela ku pfumela leswaku swilo hinkwaswo swi lo tumbuluxiwa?

Doo! Loko ndzi ri karhi ndzi dyondza hi swirho swa miri wa munhu ndzi vone ndlela leyi rharhanganeke leyi swilo leswi hanyaka swi endliweke ha yona. A swi nga ha twali eka mina ku pfumela leswaku swilo hinkwaswo leswi hanyaka swi lo tiendlekela.

Xana u nga hi nyika xikombiso?

Ndzi dyondze hi byongo bya munhu ku sukela eku sunguleni ka va-1970 naswona xirho lexi xo hlamarisa xa ha ya emahlweni xi ndzi hlamarisa. Hi byona byi tirhaka ku ehleketa ni ku tsundzuka swilo naswona byi lawula swirho swo tala swa miri. Byongo byi tlhela byi tirha ku lawula switwi swo tala swa hina, byi tlhela byi hundzisa rungula leri humaka endzeni ni le handle ka miri wa hina.

Byongo bya hina byi tirha hi ndlela leyi byi tirhaka ha yona hikwalaho ka tikhemikhali to rharhangana ni tisele ta byongo leti fambisaka rungula (neurons) leti rharhanganeke. Byongo bya munhu byi ni tisele ta tibiliyoni leti fambisaka rungula, naswona ti kota ku rhumelana rungula hi ku tirhisa ti-axon. Sele yin’we yi nga kota ku khomana ni tisele tin’wana ta madzana to fambisa rungula hi ku tirhisa nchumu lowu vuriwaka ti-dendrite. Kutani, sele yin’we yi khomana ni tisele ta ntsandzavahlayi to fambisa rungula leti nga le byongweni. Hambileswi tisele leti ti nga tala swinene ti hlelekile. Ta hlamarisa swinene.

Hi kombela u hi hlamusela.

Tisele to fambisa rungula ti vumbeka hi ndlela leyi hlelekeke loko n’wana a ha ri ekhwirini ni loko a velekiwile. Tisele leti fambisaka rungula ti rhumela ti-fiber eka tisele to karhi to fambisa rungula leti nga ha vaka ekule hi mpfhuka wa tisentimitara, ku nga mpfhuka wo leha swinene eka tisele. Mikarhi yin’wana rungula leri hundzaka hi le ka tisele swi nga endleka ri nga ri eka sele hinkwayo kambe eka xiphemu xo karhi xa sele yoleyo.

Loko fiber yi ri karhi yi huma eka nueron, yi kongomisiwa hi khemikhali leyi yi yi byelaka leswaku yi “yima,” yi “famba,” kumbe yi “jika” kukondza yi fika laha yi faneleke yi ya kona. Handle ko kongomisiwa, fiber yoleyo a yi ta lahleka. Fambiselo rero ri hleriwe hi ndlela yo hlamarisa ku sukela eka swiletelo leswi nga le ka DNA.

A hi nge pfuki hi yi twisise hi ku helela ndlela leyi byongo byi vumbekaka ni ku tirha ha yona ku katsa ni ndlela leyi byi vumbaka rungula leri hi ri tsundzukaka, mintlhaveko ni leswi hi swi anakanyaka. Ku tiva switsongo hi ndlela leyi byongo byi tirhaka ha yona ni ndlela yo hlamarisa leyi byi vumbekaka ha yona, swi endle ndzi kota ku xiya leswaku loyi a byi vumbeke u tlharihile swinene.

I yini lexi endleke u va Mbhoni ya Yehovha?

Timbhoni ta Yehovha ti ndzi kombe leswaku Bibele i Rito ra Xikwembu. Hi xikombiso, Bibele a hi buku ya sayense, kambe loko yi vulavula hi swilo leswi fambisanaka na sayense mikarhi hinkwayo yi ba nhloko ya mhaka. Naswona yi tamele vuprofeta lebyi nga ntiyiso. Yi pfuna lava tirhisaka leswi yi swi dyondzisaka. Na mina yi ndzi pfunile swinene. Bibele yi hambete yi ndzi kongomisa ku sukela hi 1973 loko ndzi va Mbhoni ya Yehovha. Hikwalaho ka sweswo ndzi hanya vutomi lebyi nga ni xikongomelo naswona ndza eneriseka.