NHLOKOMHAKA YA XIFUNENGETO | XANA SAYENSE YI SIVE BIBELE?

Van’wasayense A Va Tivi Hinkwaswo

TLANGA

Sweswi ku ni tibuku leti hlamuselaka mavonelo ya lava nga pfumeriki eka Xikwembu. Tibuku leti ti tsakeriwa hi vanhu vo tala naswona ti pfuxe ku kanetana ko tala evanhwini. Emhakeni leyi, David Eagleman mutivi wa fambiselo ra misiha u tsale a ku: “Vahlayi van’wana . . . va anakanya leswaku van’wasayense va tiva hinkwaswo.” U tlhele a ku: “Van’wasayense lavanene va tiyimisela ku dyondza ni ku lava ku tiva swilo leswintshwa ni leswi a va nga swi langutelanga.”

Loko malembe ma ri karhi ma famba, van’wasayense lava nga ni ntokoto, va kote ku tshubula swilo leswintshwa loko va ri karhi va endla ndzavisiso eka swilo leswi a swi pfilunganya vanhu hi ntumbuluko. Kambe van’wana va endle swihoxo leswikulu loko va ri karhi va endla ndzavisiso. Isaac Newton a ku ri un’wana wa van’wasayense lava nga ni ntokoto. U kombise ndlela leyi matimba ya nkokamisava ma hlanganisaka ha yona tipulanete, tinyeleti ni swirimele. U sungule endlelo ro karhi eka swa tinhlayo leri vuriwaka calculus leri tirhisiwaka eku endliweni ka tikhompyuta, swilo swo famba ha swona empfhukeni ni tinyutliya. Hambiswiritano, Newton u tlhele a tshubula endlelo rin’wana leri vuriwaka alchemy leri ku nga dyondzo leyi tirhisaka tinyeleti ni tindlela ta masalamusi leswaku swi hundzula switirhisiwa swo karhi swi va nsuku.

Emalembeni lama tlulaka 1 500 Newton a nga si va kona, Ptolemy mutivi wa tinyeleti loyi a nga Mugriki, u kote ku kambisisa swilo swa le mpfhukeni hi ku languta ntsena. A a kambisisa tipulanete nivusiku naswona a a ri ni vuswikoti bya ku endla mepe. Kambe a a pfumela leswaku misava hi yona yi nga exikarhi ka swilo hinkwaswo. Carl Sagan mutivi wa tinyeleti ni sayense ya ntumbuluko, u tsale hi Ptolemy a ku: “Mhaka ya yena leyi tiviweke malembe ya 1 500 leyi nga riki ntiyiso ya leswaku misava yi le xikarhi, yi kombisa leswaku hambi ku ri tintlhari ta swi endla swihoxo.”

Ninamuntlha, van’wasayense va ha endla leswi fanaka. Xana va ta kala va swi kota ku twisisa ntumbuluko hi ku helela? I swa nkoka ku xiya nhluvuko lowu van’wasayense va wu endleke ni ndlela leyi wu hi pfunaka ha yona kambe hi fanele hi tsundzuka leswaku na vona ku ni leswi va nga swi twisisiki. Paul Davies mutivi wa ntumbuluko u xiye leswi: “A swi koteki ku va munhu a tikumela nhlamuselo leyi twisisekaka yi tlhela yi va ntiyiso hi ntumbuluko hinkwawo.” Marito lawa ma tiyisile: Vanhu a va nge pfuki va wu twisise hi ku helela ntumbuluko hinkwawo. Hikwalaho, loko ku vuriwa leswaku sayense yi tiva hinkwaswo hi ntumbuluko, a hi nge nambi hi pfumela.

Swi le rivaleni leswaku Bibele yi hi nyika tinhlamulo leti twisisekaka leti sayense yi nga riki na tona

Loko Bibele yi vulavula hi swihlamariso swa ntumbuluko, yi ri: “Waswivo! Leswi ko va swiphemunyana swa tindlela ta [Xikwembu]; phela i mhaka leyi hleveteriwaka malunghana na xona!” (Yobo 26:14) Ku ni vutivi byo tala swinene lebyi vanhu va nga byi tiviki ni ku byi twisisa. Hakunene marito ya muapostola Pawulo lama tsariweke kwalomu ka malembe ya 2 000 lama hundzeke, ma ha ri ntiyiso: “Mawaku ku enta ka rifuwo ni vutlhari ni vutivi bya Xikwembu! Vuavanyisi bya xona a byi lavisiseki, ni tindlela ta xona a ti landzeleriseki!”—Varhoma 11:33.

Nkongomiso Lowu Van’wasayense Va Nga Riki Na Wona

Sayense yi tivisa vanhu hi swilo swa ntumbuluko kasi Bibele yi ni milawu ni nkongomiso lowu endlaka leswaku vanhu va va ni ku rhula, ntsako ni vutomi lebyi enerisaka. Anakanya hi swikombiso leswi landzelaka:

Ku Sivela Vugevenga

Ku xixima vutomi

“U nga tshuki u dlaya hi vomu.”—Eksoda 20:13.

“Mani na mani la vengaka makwavo i mudlayi.”—1 Yohane 3:15.

Vana ni ku rhula ni van’wana

“Fularhelani swo biha, kutani mi endla leswi nga swinene; Lwelani ku kuma ku rhula, mi ku landzelela.”—Pisalema 34:14.

“Mbewu ya mbhandzu wa ku lulama, yi byaleriwa lava endlaka ku rhula ehansi ka swiyimo swa ku rhula.”—Yakobo 3:18.

Papalata madzolonga

“Yehovha u kambela wo lulama ni wo homboloka, kunene moya-xiviri Wakwe wa n’wi venga un’wana ni un’wana la rhandzaka madzolonga.”—Pisalema 11:5.

“U nga n’wi naveli munhu wa madzolonga, hambi ku ri ku hlawula yin’wana ya tindlela takwe. Hikuva munhu la kanganyisaka i nchumu lowu nyenyetsaka eka Yehovha.”—Swivuriso 3:31, 32.
Ntsako eNdyangwini

Yingisa vatswari va wena

“Vana, yingisani vatswari va n’wina evun’weni ni Hosi, hikuva leswi swi lulamile: “Xixima tata wa wena ni mana wa wena”; ku nga xileriso xo sungula lexi nga ni xitshembiso: “Leswaku swi ku fambela kahle ni leswaku u tshama nkarhi wo leha emisaveni.””—Vaefesa 6:1-3.

Dyondzisani vana va n’wina kahle

“Mi nga karhati vana va n’wina, kambe hambetani mi va kurisa hi ku tshinya ni nkongomiso wa mianakanyo wa Yehovha.”—Vaefesa 6:4.

“Mi nga dyisi vana va n’wina mbitsi, leswaku va nga heli mbilu.”—Vakolosa 3:21.

Rhandza u tlhela u xixima loyi u tekaneke na yena

“Un’wana ni un’wana wa n’wina a a rhandze nsati wakwe hilaha a tirhandzaka hakona; hi hala tlhelo, wansati u fanele ku va ni xichavo xo enta eka nuna wakwe.”—Vaefesa 5:33.
Ku sirheleriwa ka misava

Eka vanhu lava a va thyakisa misava hi tindlela to hambanahambana eIsrayele wa khale, Bibele yi te: “Tiko ri nyamisiwile ehansi ka vaaki va rona . . . Lava tshamaka eka rona va voniwa nandzu.” (Esaya 24:5, 6) Xikwembu xi ta va hlundzukela lava onhaka misava. Xi ta “lovisa lava onhaka misava.” (Nhlavutelo 11:18) A va nge poni hikwalaho ka swiendlo swa vona.