RHUTI a a famba etlhelo ka Nawomi hi gondzo leri a ri hundza hi le timbaleni ta Mowabu. Se a va famba va ri voxe endhawini leyi nga rivala leri pfulekeke. Anakanya Rhuti a ri karhi a xiya leswaku dyambu se a ri ri karhi ri pela kutani a languta n’wingi wakwe a ri karhi a tivutisa loko se ku ri nkarhi wa leswaku a sungula ku lava ndhawu yo lata nhloko. A a n’wi rhandza swinene Nawomi naswona a a ta endla hinkwaswo leswi nga ematimbeni yakwe leswaku a n’wi khathalela.

Vavasati lava havumbirhi bya vona a va ri ni gome. Nawomi se a a ri ni malembe yo hlayanyana a ri noni, kambe a ha rila hileswi a ha ku feriwa—a a feriwe hi vana vakwe vambirhi va majaha, Khiliyoni na Mahaloni. Rhuti na yena a a ri ni gome. Phela Mahaloni a ku ri nuna wakwe. Yena na Nawomi a va ya endhawini yin’we, emutini wa Betlehema le Israyele. Hambileswi a va ya endhawini yin’we, a ku ri ni nchumu lowu a va hambana ha wona. Nawomi a a ya ekaya. Rhuti a a ya endhawini leyi a nga yi tiviki, a siya va ka vona, tiko ra ka vona, mindhavuko ya rona hinkwayo ni swikwembu swa rona.—Rhuti 1:3-6.

I yini lexi a xi ta susumetela wansati loyi a ha ri ntsongo leswaku a endla ku cinca ko tano lokukulu? Xana Rhuti a ta ma kuma njhani matimba leswaku a sungula ku hanya vutomi lebyintshwa ni ku khathalela Nawomi? Loko hi ri karhi hi kuma tinhlamulo, hi ta kuma swo tala leswi hi nga swi tekelelaka eka ripfumelo ra Rhuti lowa Mumowabu. Xo sungula, a hi voneni ndlela leyi swi endlekeke ha yona leswaku vavasati volavo vambirhi va va eka riendzo rero ro leha ro ya eBetlehema.

Ndyangu Lowu Avaneke Hikwalaho Ka Khombo

Rhuti u kulele eMowabu, ku nga tiko leritsongo leri nga evuxeni bya Lwandle Leri Feke. Xifundzha lexi a xi ri ni misinya yo tala xi tlhela xi va ni magova lama enteke swinene. Hakanyingi ‘masimu ya Mowabu’ a ma tikombisa ma ri ndhawu leyi noneke hambiloko ndlala yi hlasela tiko ra Israyele. Entiyisweni, sweswo hi swona swi endleke leswaku Rhuti a hlangana ro sungula na Mahaloni ni ndyangu wakwe.—Rhuti 1:1.

Ndlala leyi a yi ri eIsrayele yi endle leswaku Elimeleke nuna wa Nawomi a endla xiboho xa leswaku u fanele a rhurhisela nsati ni vana vakwe vambirhi va majaha ekule ni tiko ra rikwavo kutani va ya kuma swo tihanyisa eMowabu tanihi valuveri. Ku rhurha ka vona ku nga ha va ku vange swiphiqo eka ripfumelo ra xirho xin’wana ni xin’wana xa ndyangu hikuva Vaisrayele a va fanele va gandzela nkarhi na nkarhi endhawini yo kwetsima leyi hlawuriweke hi Yehovha. (Deteronoma 16:16, 17) Nawomi u swi kotile ku endla leswaku ripfumelo rakwe ri tshama ri tiyile. Hambiswiritano, u ve ni gome loko nuna wakwe a fa.—Rhuti 1:2, 3.

Swi nga ha endleka leswaku endzhakunyana u tlhele a va ni gome loko vana vakwe va majaha va teka vavasati va Vamowabu. (Rhuti 1:4) Nawomi a swi tiva leswaku kokwa wa tiko ra yena, ku nga Abrahama, u endle matshalatshala lamakulu leswaku a kumela Isaka n’wana wakwe wa jaha nsati exikarhi ka vanhu va rixaka rakwe lava a va gandzela Yehovha. (Genesa 24:3, 4) Endzhakunyana, Nawu wa Muxe wu tsundzuxe Vaisrayele leswaku va nga pfumeleli vana va vona va majaha ni va vanhwanyana va tekelana ni vamatiko, hi ku chava leswaku vanhu va Xikwembu va nga  gandzela swikwembu swa hava.—Deteronoma 7:3, 4. *

Nilokoswiritano, Mahaloni na Khiliyoni va teke vavasati va Vamowabu. Loko ku ri hileswaku Nawomi a a khathala kumbe a a khomisiwe tingana, swi le rivaleni leswaku u fanele a tiyisekile leswaku u komba vingi vakwe, Rhuti na Orpa, musa ni rirhandzu ra xiviri. Kumbexana a a ri ni ntshembo wa leswaku havumbirhi bya vona siku rin’wana va ta gandzela Yehovha hilaha a endleke hakona. Nilokoswiritano, Rhuti na Orpa a va n’wi rhandza Nawomi. Vuxaka lebyinene lebyi va veke na byona byi va pfunile loko va weriwa hi khombo. Vavasati lava lavatsongo va ve tinoni emahlweni ko va ni vana.—Rhuti 1:5.

Xana vukhongeri lebyi Rhuti a a huma eka byona byi n’wi pfune leswaku a lunghekela ku langutana ni khombo ro tano? Doo! Vamowabu a va gandzela swikwembu swo tala, leswi hosi ya swona a ku ri Kemoxi. (Tinhlayo 21:29) Swi vonaka onge vukhongeri bya Vamowabu a byi nga hambananga ni tihanyi ni swilo swo biha leswi tsemaka nhlana leswi a swi tolovelekile eminkarhini yoleyo, ku katsa ni ku endla switlhavelo hi vana. Hinkwaswo leswi Rhuti a swi dyondzeke eka Mahaloni kumbe eka Nawomi hi Xikwembu xa Israyele lexi nga ni rirhandzu ni tintswalo, ku nga Yehovha, u vone swi hambane swinene  ni swikwembu swa ka vona. Yehovha u fuma hi rirhandzu ku nga ri hi voko ra nsimbi. (Deteronoma 6:5) Hi nkarhi wa ku feriwa kakwe loku tsemaka nhlana, Rhuti a nga ha va a tshinele swinene ekusuhi na Nawomi naswona a yingisa hi ku swi rhandza eka wansati loyi a dyuhaleke loko a ri karhi a vulavula hi Xikwembu xa Matimba Hinkwawo, ku nga Yehovha, mintirho yakwe yo hlamarisa ni ndlela yakwe ya rirhandzu ni tintswalo loko a ri karhi a tirhisana ni vanhu vakwe.

Nawomi a ri ni torha ro twa timhaka ta tiko ra ka vona. Siku rin’wana muxavisi la famba-fambaka u n’wi byele leswaku ndlala eIsrayele yi herile. Yehovha a a sungule ku pfuna vanhu vakwe. Tiko ra Betlehema se a ri tlhele ri hanya hi ku pfumelelana ni leswi vito ra rona ri vulaka swona, leri vulaka “Yindlu Ya Xinkwa.” Nawomi a a endle xiboho xo tlhelela ekaya.—Rhuti 1:6.

Xana Rhuti na Orpa a va ta endla yini? (Rhuti 1:7) Va tshinelelane swinene na Nawomi tanihi leswi a va ri ni maxangu lama fanaka. Swi vonaka onge Rhuti u kokiwe hi tintswalo ta Nawomi ni ripfumelo rakwe leri tiyeke eka Yehovha. Tinoni letinharhu ti teke riendzo ro ya eYuda.

Mhaka ya Rhuti yi hi tsundzuxa leswaku vanhu lavanene ni vo tshembeka va langutana ni maxangu ni ku feriwa ku fana ni vanhu vo biha. (Eklesiasta 9:2, 11) Yi hi kombisa leswaku loko hi langutana ni ku feriwa loku vavaka, hi ta va hi tlharihile loko hi lava nchavelelo ni nseketelo eka van’wana—ngopfu-ngopfu lava lavaka vutumbelo eka Yehovha, ku nga Xikwembu lexi Nawomi a a xi gandzela.—Swivuriso 17:17.

Rirhandzu Ro Tshembeka Ra Rhuti

Loko tinoni letinharhu ti ri karhi ti davula mananga ya sala ya hlangana, Nawomi u sungule ku karhateka. A a anakanya hi vavasati vambirhi lava a a famba na vona ni hi rirhandzu leri va ri kombiseke eka yena ni le ka vana vakwe va majaha. A a nga ta swi tiyiselela ku anakanya hi ku engetela ku xaniseka ka vona. Loko va rhurha etikweni ra rikwavo kutani va famba na yena, xana a a ta va endlela yini eBetlehema?

Eku heteleleni, Nawomi u va byele a ku: “Fambani, ha un’we wa n’wina a a tlhelele endlwini ya mana wakwe. Onge Yehovha a nga mi komba musa wa rirhandzu, hilaha mi wu kombiseke hakona eka vavanuna lava sweswi va feke, ni le ka mina.” U tlhele a kombisa ntshembo wa leswaku Yehovha a a ta endla leswaku va tlhela va nghenela vukati ni ku sungula vutomi lebyintshwa. Rungula ri ri: “Kutani a va ntswontswa, va sungula ku tlakusa marito ya vona va rila.” Swi lo dla erivaleni leswi endleke leswaku Rhuti na Orpa va titwa va ri ekusuhi ni wansati loyi wa mbilu leyinene ni loyi a pfumalaka vutianakanyi. Havumbirhi bya vona va hambete va sindzisa va ku: “E-e, hi ta tlhelela na wena eka varikwenu.”—Rhuti 1:8-10.

A swi nga olovi leswaku Nawomi a pfumela. U va  byele hi ku sindzisa leswaku a ku ri hava lexi a ta va endlela xona eIsrayele tanihi leswi a a nga ri na nuna loyi a a ta n’wi khathalela, vana lava a va ta va teka naswona a ku nga ha ri na ntshembo wa leswaku a nga ha tlhela a tekiwa a kuma vana van’wana. U vule leswaku ku tsandzeka kakwe ku va khathalela a swi n’wi dyisa mbitsi.—Rhuti 1:11-13.

Orpa u swi xiyile leswaku marito ya Nawomi a ma ri ntiyiso. Ndyangu wa ka vona a wu ri eMowabu, manana ni kaya leri a ri n’wi rindzerile. Hakunene a swi twala leswaku a sala eMowabu. Orpa a ri ni gome loko a ntswontswa Nawomi kutani a muka.—Rhuti 1:14.

Xana Rhuti yena u endle yini? Marito ya Nawomi a ma katsa na yena. Kambe hi hlaya leswi: “Loko ku ri Rhuti, a n’wi namarhela.” Kumbexana loko Nawomi a hambeta a famba egondzweni u xiye leswaku Rhuti a ha n’wi landzelela. U n’wi holovele a ku: “Waswivo! Nkati-kuloni la nga noni u tlhelele eka vanhu va ka vona ni le ka swikwembu swakwe. Tlhela ni nkati-kuloni la nga noni.” (Rhuti 1:15) Marito ya Nawomi ma paluxa mhaka ya nkoka eka muhlayi. Orpa a nga tlhelelanga eka vanhu va ka vona ntsena kambe ni le ka “swikwembu swakwe.” A a eneriseka ku hambeta a va mugandzeri wa Kemoxi ni swikwembu swin’wana swa mavunwa. Xana yoleyo hi yona ndlela leyi Rhuti a a titwa ha yona?

Loko a ri na Nawomi egondzweni rero leri nga riki na vanhu, Rhuti a a tiyiseka hi ndlela leyi a titwa ha yona embilwini. A a n’wi rhandza hi mbilu yakwe hinkwayo Nawomi ni Xikwembu lexi a a xi tirhela. Kutani u te: “U nga ndzi kombeli leswaku ndzi ku tshika, ndzi tlhela ndzi nga ha fambi na wena; hikuva laha u yaka kona, ndzi ta ya kona, naswona laha u etlelaka kona, ndzi ta etlela kona. Vanhu va wena va ta va vanhu va mina, Xikwembu xa wena xi ta va Xikwembu xa mina. Laha u nga ta fela kona, ndzi ta fela kona, kwalaho na mina ndzi ta lahliwa kona. Onge Yehovha a nga ndzi endla tano, a engetela eka swona loko ndzo hambana na wena kambe ku nga ri hikwalaho ka rifu.”—Rhuti 1:16, 17.

Marito ya Rhuti i ma nkoka—lerova hambileswi ku hundzeke malembe ya 3 000 endzhaku ka rifu rakwe, vanhu va ha swi tsundzuka leswi a swi vuleke. Ma yi paluxa hilaha ku heleleke mfanelo ya risima, ku nga rirhandzu ro tshembeka. Rirhandzu leri Rhuti a a ri na rona a ri tiyile ri tlhela ri tshembeka swinene, lerova a a ta namarhela Nawomi kun’wana ni kun’wana laha a yaka kona. A va ta hambanisiwa hi rifu ntsena. Vanhu va Nawomi a va ta va va yena, Rhuti a tiyimisele ku tshika nchumu wun’wana ni wun’wana lowu a wu dyondze eMowabu—hambi ku ri swikwembu swa Vamowabu. Ku hambana na Orpa, Rhuti u vule hi mbilu yakwe hinkwayo leswaku u lava Xikwembu xa Nawomi, ku nga Yehovha, xi va Xikwembu xakwe. *

Kutani sweswi havumbirhi bya vona a va ri egondzweni ro leha ro ya eBetlehema. Van’wana va ringanyeta leswaku riendzo leri ri nga ha va ri teke vhiki. Hakunene, havumbirhi bya vona va chavelelanile loko va langutane ni gome.

Namuntlha vanhu vo tala va langutana ni gome emisaveni. Eminkarhini leyi hi hanyaka eka yona, leyi Bibele yi yi vitanaka “minkarhi ya mangava leyi swi nonon’hwaka ku langutana na yona,” hi langutana ni mixaka hinkwayo ya ku feriwa hambi  ku ri gome. (2 Timotiya 3:1) Kutani mfanelo leyi hi yi kumaka eka Rhuti yi ve ya nkoka swinene ku tlula rini na rini. Rirhandzu ro tshembeka—ku nga muxaka wa rirhandzu lowu fikelelaka xikongomelo xa wona naswona ri nga ra xiviri—i matimba lama pfunaka emisaveni leyi ya munyama. Ha ri lava evukatini, eka vuxaka bya ndyangu, eka vunghana ni le vandlheni ra Vukreste. Loko hi ri karhi hi hlakulela rirhandzu ro tano, hi va hi ri eku tekeleleni ka xikombiso xa xiviri xa Rhuti.

Loko Rhuti Na Nawomi Va Ri eBetlehema

I ntiyiso leswaku ku vula leswaku u ni rirhandzu ro tshembeka; a swi fani ni ku ri kombisa hi swilo leswi u swi endlaka. Eku sunguleni, Rhuti a a ri ni lunghelo ro kombisa rirhandzu ro tshembeka ku nga ri eka Nawomi ntsena kambe ni le ka Xikwembu lexi a tihlawuleleke xona, ku nga Yehovha.

Vavasati lavambirhi va hetelele va fikile eBetlehema, ku nga ximutana lexi nga kwalomu ka tikhilomitara ta khume edzongeni wa Yerusalema. Swi vonaka onge Nawomi ni ndyangu wakwe va tshame va va ni ndhuma eximutanini xexo, hikuva un’wana ni un’wana a vulavula hi ta ku vuya ka Nawomi. Vavasati va kwalaho a va n’wi honolela kutani va ku: “Xana loyi i Nawomi?” Entiyisweni, a a nga ha languteki hi ndlela leyi a a languteka ha yona loko a nga si ya eMowabu; xikandza xakwe ni ku languteka kakwe a swi kombisa leswaku se a ti dya ti ya emagoveni.—Rhuti 1:19.

Nawomi u paluxe ndlela leyi vutomi byakwe a byi tika ha yona eka vavasati volavo lava a va ri maxaka yakwe ni le ka vaakelani vakwe va khale. U tlhele a vona onge vito rakwe a ri fanele ri cinciwa ri nga ha vi Nawomi leswi vulaka “Ntsako Wa Mina” kambe ri va Marha, leswi vulaka “Ku Bava.” Nawomi a a twerisa vusiwana! Ku fana na Yobo, a a ehleketa leswaku Yehovha Xikwembu hi yena a n’wi tiselaka ku xaniseka.—Rhuti 1:20, 21; Yobo 2:10; 13:24-26.

Loko vavasati lavambirhi va fika va tshama eBetlehema, Rhuti u sungule ku anakanya hi ndlela leyinene leyi a ta tikhathalela ha yona swin’we na Nawomi. U dyondze leswaku Nawu lowu Yehovha a a wu nyike vanhu vakwe va le Israyele a wu katsa lunghiselelo ra rirhandzu eka swisiwana. A va pfumeleriwa ku ya emasin’wini hi nkarhi wa ntshovelo kutani va landzela vatshoveri, va khwaja leswi saleke ku katsa ni leswi mileke ematlhelo ni le makumu  ka masimu. *—Levhitika 19:9, 10; Deteronoma 24:19-21.

A ku ri nkarhi wa ntshovelo wa maxalana, swi nga ha endleka leswaku a ku ri April hi ku ya hi khalendara ya hina ya manguva lawa naswona Rhuti u ye emasin’wini ku ya vona leswaku i mani loyi a a ta n’wi pfumelela leswaku a khwaja. U ye emasin’wini ya Bowasi, ku nga n’wini wa nsimu loyi a a fuwile tlhelo xaka ra Elimeleke nuna wa Nawomi loyi a feke. Hambileswi Nawu a wu n’wi nyike mfanelo yo khwaja, a nga endlanga ku rhandza; u kombele mpfumelelo eka wanuna loyi a a langutela vatshoveri ni ku va nyika mpfumelelo wo tirha. U n’wi pfumelerile hiloko a namba a sungula ku khwaja.—Rhuti 1:22–2:3, 7.

Anakanya Rhuti a ri karhi a landzelela vatshoveri hi le ndzhaku. Loko va tsema maxalana hi rihwevo ra vona, a a korhama leswaku a teka lama weke kumbe lama saleke, a ma boha ma va tinyandza kutani a ma teka a famba na wona a ma endla tindzoho. A ku ri ntirho lowu nonokaka, lowu lavaka matimba naswona a wu tika swinene loko ku nga ha ri mixo. Kambe Rhuti u hambete a wu endla, a yima ntsena loko a sula nyuku emombyeni wakwe ni ku dya swakudya swa ninhlikanhi “endlwini”—kumbexana a ku endliwe xisirhelelo leswaku xi endlela vatirhi ndzhuti.

Rhuti a nga ri na ntshembo kumbe ku langutela leswaku a nga voniwa—kambe u voniwile. Bowasi u n’wi vonile kutani a vutisa mulanguteri wa vatshoveri leswaku i mani. Bowasi wanuna la nga ni ripfumelo leri xiyekaka a a xeweta vatirhi vakwe—swi nga ha endleka leswaku van’wana va vona a va tirha siku rin’we hambi ku ri vanhu vambe—hi marito lama nge: “Yehovha a a ve na n’wina.” Na vona a va n’wi xeweta hilaha a va xeweteke hakona. Bowasi wanuna la dyuhaleke loyi a chavaka Xikwembu a a rhandza Rhuti ku fana ni tatana.—Rhuti 2:4-7.

Leswi a a n’wi vitana ‘n’wana’ wakwe, Bowasi u byele Rhuti leswaku a hambeta a ta emasin’wini yakwe leswaku a ta khwaja ni ku tshama ekusuhi ni vanhwanyana va ndyangu wakwe leswaku a papalata ku karhatiwa hi vatirhi va yena lavan’wana. U tiyiseke leswaku minkarhi hinkwayo a a ri ni swakudya swo dya hi nkarhi wa ku wisa ninhlikanhi. Ku tlula kwalaho, a a lava ku n’wi nkhensa ni ku n’wi khutaza. Hi ndlela yihi?—Rhuti 2:8, 9, 14.

Loko Rhuti a vutisa Bowasi leswaku i yini lexi yena tanihi munhu wumbe a xi endleke leswaku a tsakeriwa hi yena, u vule leswaku u twe hinkwaswo leswi a swi endleleke n’wingi wakwe Nawomi. Nawomi u fundzhe Rhuti wakwe la rhandzekaka exikarhi ka vavasati va le Betlehema naswona rito ri fike ni le ka Bowasi. Na yena a a swi tiva leswaku Rhuti u hundzukele eku gandzeleni ka Yehovha, lerova u te: “Onge Yehovha a nga hakela ndlela leyi u endlaka ha yona, onge u nga kuma hakelo leyi hetisekeke leyi humaka eka Yehovha, Xikwembu xa Israyele, loyi u teke ehansi ka timpapa ta yena leswaku u kuma vutumbelo.”—Rhuti 2:12.

Mawaku ndlela leyi marito wolawo ma nga vaka ma khutaze Rhuti ha yona! Hakunene u hlawule ku tumbela ehansi ka timpapa ta Yehovha Xikwembu ku fana ni vondlo leri kumaka nsirhelelo eka mutswari wa rona. U nkhense Bowasi hileswi a vulavuleke na yena hi ndlela leyi chavelelaka. Nakambe u hambete a tirha kukondza ku va nimadyambu.—Rhuti 2:13, 17.

Ripfumelo ra Rhuti i xikombiso lexinene eka hina hinkwerhu lava hanyaka enkarhini lowu xiyimo xa ikhonomi xi tikaka swinene. A a nga anakanyi leswaku van’wana va n’wi kolota swin’wana, kutani a a tlangela swin’wana ni swin’wana leswi a nyikiwa swona. A nga khomiwanga hi tingana ku tirha nkarhi wo leha ni hi matimba leswaku a ta khathalela loyi a n’wi rhandzaka hambileswi a ku ri ntirho wa xiyimo xa le hansi. Hi ntsako u amukele ni ku tirhisa ndzayo ya vutlhari malunghana ni ndlela yo tirha a hlayisekile ni vanhu lavanene. Xa nkoka swinene, a nga kalanga a rivala laha mpfuno wakwe wa ntiyiso a wu huma kona—eka Tata wakwe loyi a n’wi sirhelela, ku nga Yehovha Xikwembu.

Loko hi kombisa rirhandzu ro tshembeka hilaha Rhuti a endleke hakona naswona hi landzela xikombiso xakwe xa ku titsongahata, xa ku tirha hi matimba ni ku tsaka hileswi a tiveke Yehovha, hi ta kuma leswaku ripfumelo ra hina ri ta va xikombiso lexinene eka van’wana. Kambe xana Yehovha u va khathalele njhani Rhuti na Nawomi? Mhaka leyi hi ta bula ha yona eka swihloko leswi swa ntlhandlamano swa nkarhi lowu taka.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 26]

Buku Leyitsongo Leyi Nga Ni Rungula Ra Vutlhari

Buku ya Rhuti yi hlamuseriwe tanihi buku leyitsongo leyi nga ni vutlhari. Buku leyi yi ni rungula ritsongo ku hambana ni ra buku leyi yi nga emahlweni ka yona ya Vaavanyisi naswona yi hi pfuna ku tiva nkarhi lowu swiendlakalo leswi swi humeleleke ha wona. (Rhuti 1:1) Entiyisweni, tibuku letimbirhi ti tsariwe hi muprofeta Samuwele. Kambe loko u ri karhi u hlaya Bibele, u ta pfumela leswaku buku ya Rhuti yi tshame kahle eka nxaxamelo wa Bibele. Endzhaku ko hlaya hi tinyimpi, ku tlhakisiwa ni vukhamba bya ntsandza-vahlayi lebyi tsariweke ebukwini ya Vaavanyisi, buku leyi leyitsongo yi hi tsundzuxa leswaku Yehovha wa ku xiya ku rhula ka mindyangu leyi lwisanaka ni swiphiqo swa siku ni siku. Swiendlakalo leswi swa siku na siku leswi endlekaka ekaya swi nyikela tidyondzo leti twisisekaka malunghana ni rirhandzu, ku feriwa, ripfumelo ni ku tshembeka leti nga hi vuyerisaka hinkwerhu.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Hi vutlhari Rhuti u tshinele ekusuhi na Nawomi loko a ri ni gome ni loko a feriwile

[Xifaniso lexi nga eka matluka 24, 25]

“Vanhu va wena va ta va vanhu va mina, Xikwembu xa wena xi ta va Xikwembu xa mina”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Rhuti a tiyimisele ku tirha ntirho lowu tikaka wa xiyimo xa le hansi leswaku a tikhathalela swin’we na Nawomi