Xana Hakunene Yesu U Fele eXihambanweni?

ENCYCLOPEDIA yin’wana yi ri: “Xihambano i mfungho lowu tolovelekeke swinene wa Vukreste.” Swifaniso swo tala swa vukhongeri ni swilo leswi mpfampfarhutiweke swi kombisa Yesu a hayekiwe exihambanweni. Ha yini mfungho lowu wu tirhisiwa ngopfu eVujaganini? Xana hakunene Yesu u fele exihambanweni?

Vanhu vo tala va ta ku komba nhlamulo ya xivutiso lexi eBibeleni. Hi xikombiso, King James Version yi kombisa leswaku loko Yesu a dlayiwa, vanhu lava a va hlalerile va n’wi hlekurile va tlhela va n’wi rhukana va vula leswaku a “xike exihambanweni.” (Matewu 27:40, 42) Tibibele tin’wana na tona ti hlayeka hi ndlela leyi fanaka. Loko Today’s English Version yi vulavula hi Simoni wa le Kirena yi ri: “Masocha ma n’wi sindzise ku rhwala xihambano xa Yesu.” (Marka 15:21) Eka tindzimana leti, rito “xihambano” ri hundzuluxeriwe ri suka eka rito ra Xigriki leri nge staurosʹ. Xana ku ni vumbhoni lebyi tiyeke lebyi seketelaka vuhundzuluxeri lebyi? Xana hi yihi nhlamuselo ya rito rero ro sungula?

Xana A Ku Ri Xihambano?

Hi ku ya hi xidyondzi xa Mugriki lexi vuriwaka W. E. Vine, rito staurosʹ “entiyisweni ri vula mhandzi leyi ololokeke. Swigevenga a swi hayekiwa eka yona loko swi dlayiwa. Riviti ni riendli ra rito stauroō, leswi vulaka mhandzi, swi hambanile ni timhandzi timbirhi leti nga xihambano.”

Loko The Imperial Bible-Dictionary yi vulavula hi rito staurosʹ yi “kombetela eka mhandzi, ntsandze lowu nga lo thwii, kumbe nsika, leyi xin’wana ni xin’wana xi nga hayekiwaka eka yona kumbe leyi nga tirhisiwaka ku biyela ndhawu yo karhi.” Xihlamusela-marito lexi xi ye emahlweni xi ku: “Hambi ku ri exikarhi ka Varhoma, rito crux (ku nga rito ra Xilatini leri rito xihambano ri tekiweke eka rona) swi tikomba onge eku sunguleni a ri vula mhandzi leyi ololokeke.” Kutani a swi hlamarisi leswi The Catholic Encyclopedia yi nge: “Ku nga khathariseki leswi vuriwaka, swi tikomba onge eku sunguleni xihambano a ku vuriwa mhandzi leyi ololokeke, leyi nga tontswa emakumu ka yona.”

Ku ni rito rin’wana ra Xigriki leri vuriwaka xyʹlon, leri vatsari va Bibele va ri tirhiselaka ku hlamusela nchumu lowu Yesu a dlayeriweke eka wona. Buku leyi vuriwaka A Critical Lexicon and Concordance to the English and Greek New Testament yi hlamusela rito xyʹlon tanihi “mhandzi.” Yi ya emahlweni yi vula leswaku ku fana na rito staurosʹ, rito xyʹlon “a ku ri mhandzi leyi ololokeke leyi Varhoma a va hayeka swigevenga eka yona.”

Malunghana ni mhaka leyi, Mintirho 5:30 eka King James Version yi hlayeka hi ndlela leyi: “Xikwembu xa vatata wa hina xi pfuxe Yesu, loyi mi n’wi dlayeke, mi n’wi hayeka emurhini [xyʹlon].” Hambileswi Tibibele tin’wana ti hundzuluxelaka rito staurosʹ tanihi “xihambano,” ti tlhela ti hundzuluxela rito xyʹlon tanihi “murhi.”  Eka Mintirho 13:29, The Jerusalem Bible yi vula leswi hi Yesu: “Kuteloko va hetisise swilo hinkwaswo leswi tsariweke malunghana na yena, va n’wi hawula emurhini [xyʹlon] va n’wi nghenisa esirheni.”

Malunghana ni tinhlamuselo ta marito ya Xigriki lawa ku nga staurosʹ na xyʹlon, buku leyi vuriwaka Critical Lexicon and Concordance leyi tshahiweke laha henhla yi ri: “Marito lawa hamambirhi a ma vuli xihambano lexi vanhu va xi toloveleke swinene hikwalaho ka leswi xi kombisiwaka eswifanisweni.” Hi marito man’wana, leswi vatsari va Tievhangeli va swi vuleke loko va hlamusela rito staurosʹ, a hi swona leswi vanhu namuntlha va swi vulaka xihambano. Kutani swi fanerile leswi Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Yo Kwetsima byi tirhisaka xiga lexi nge “emhandzini ya nxaniso” eka Matewu 27:40-42 ni le ka tindzimana tin’wana laha rito leri nge staurosʹ ri humelelaka eka tona. Hilaha ku fanaka, Bibele leyi vuriwaka Complete Jewish Bible yi tirhisa xiga lexi nge “mhandzi leyi munhu a dlayeriwaka eka yona.”

Laha Xihambano Xi Humaka Kona

Leswi Bibele yi nga vuliki leswaku Yesu u fele exihambanweni, kutani ha yini tikereke leti vulaka leswaku ti dyondzisa leswi nga eBibeleni naswona ta swi landzela—to tanihi Khatoliki, Protestente na Orthodox—ti khavise miako ya tona hi xihambano naswona ti xi tirhisa tanihi mfungho wa vupfumeri bya tona? Ha yini xihambano xi ve mfungho lowu dumeke swonghasi?

Nhlamulo hileswaku xihambano a xi xiximiwi ntsena hi vanhu lava yaka etikerekeni lava vulaka leswaku va landzela Bibele, kambe xi xiximiwa ni hi vanhu lava nga yi tiviki Bibele ni hi lava vugandzeri bya vona byi hambaneke swinene ni tikereke leti tivulaka ta Vukreste. Ndlela leyi vukhongeri byo hambana-hambana byi xi tekaka ha yona xihambano yi endle leswaku hi tlhela hi kambisisa mindhavuko ya vanhu va khale. Hi xikombiso, matsalelo ya khale yo tirhisa swifaniso ya le Egipta ni swifaniso swa swikwembu swa vona ni swikwembu-kati, minkarhi yo tala swi kombisa xihambano xi ri ni xivumbeko xa T naswona xi ri ni xirhendzevutana ehenhla. Xi vitaniwa xihambano lexi nga ni xikhomo, naswona ku vuriwa leswaku i mfungho wa vutomi. Hi ku famba ka nkarhi, mfungho lowu wa xihambano wu amukeriwile kutani wu tirhisiwa swinene hi Tikereke ta Coptic ni tin’wana.

Hi ku ya hi The Catholic Encyclopedia, “swi tikomba onge xihambano xa khale lexi tiviwaka hi lexi vuriwaka ‘gamma’ (crux gammata), lexi vanhu lava humaka eVupela-dyambu ni swichudeni leswi a swi ri kona hi nkarhi wa ku tsariwa ka matimu a swi xi vitana swastika hi ririmi ra Xisanskrit.” Xihambano lexi a xi tirhisiwa ngopfu hi Mahindu ya le Indiya ni hi Mabudha ya le Asia naswona va ha xi tirhisa loko va khavisa ni loko va rhunga tinguvu ta vona.

A swi tiveki leswaku xihambano xi sungule ku tekiwa tanihi mfungho wa Vukreste rini. Vine’s Expository Dictionary of New  Testament Words yi ri: “Exikarhi ka lembe-xidzana ra vunharhu A.D., tikereke se a ti hambukisiwile kumbe ku kanganyisiwa eka tidyondzo ta ntiyiso ta ripfumelo ra Vukreste. Leswaku ku kurisiwa swikhundla swa mafambiselo ya vukhongeri lebyi gwineheke, ku amukeriwe vahedeni etikerekeni hambileswi a va nga ti pfumeli tidyondzo ta Vukreste, naswona va pfumeleriwe ku hayeka mimfungho ya vona ya vuhedeni,” ku katsa ni xihambano.

Vatsari van’wana va vulavula hi xiendlakalo xa 312 C.E. lexi eka xona Constantine loyi a a gandzela xikwembu xa dyambu a voneke xivono xa xihambano xi ri edyambyini swin’we ni marito ya Xilatini lama nge “in hoc vince” (hi muhluri loyi). Hi ku famba ka nkarhi, xihambano lexi, lexi vanhu va vulaka leswaku i xa Vukreste xi tirhisiwe eka milawu, swisirhelelo swin’we ni le ka vuthu rakwe ra nyimpi. (Hilaha swi kombisiweke hakona eka xifaniso lexi nga eximatsini.) Constantine a a nga tiyiseki hi xifaniso lexi, kambe u xi nghenise eka Vukreste hambileswi a heteke malembe ya 25 a nga si khuvuriwa kukondza a ya khuvuriwa emubedweni wakwe loko a file. Vanhu van’wana va swi sorile leswi a swi endleke. Buku leyi vuriwaka The Non-Christian Cross yi ri: “Leswi a a ri xirho xa vukhongeri bya khatoliki [lebyi a byi kumeka emisaveni hinkwayo], u hundzule Vukreste byi va leswi a a vona onge valandzeri vakwe va ta swi amukela naswona a a tibyela leswaku u fambisana ni tidyondzo ta Yesu wa Munazareta.”

Ku sukela kwalaho, swihambano swa mixaka yo hambana-hambana swi sungule ku tirhisiwa. Hi xikombiso, The Illustrated Bible Dictionary yi hi byela leswaku xihambano lexi vitaniwaka St. Anthony “a xi ri ni xivumbeko xa T, lexi van’wana va ehleketaka leswaku xi tekiwe eka mfungho wa xikwembu [xa le Babilona] lexi vuriwaka Tamuzi, ku nga letere leri vulaka tau.” Nakambe ku ni xihambano lexi vitaniwaka St. Andrew lexi nga ni xivumbeko xa X, lexi hi ntolovelo xi endliwaka hi timhandzi timbirhi leti hingakanyiweke. Letere leri, leri hi Xilatini ri vuriwaka xihambano, hi rona leri hi xihoxo “mindhavuko yo tala yi vulaka leswaku Hosi ya hina yi fele eka rona.”

Leswi Vakreste Va Lembe-xidzana Ro Sungula A Va Swi Pfumela

Bibele yi kombisa leswaku hi lembe-xidzana ro sungula, vanhu vo tala lava tweke Yesu, va ve vapfumeri kutani va amukela gandzelo rakwe ra nkutsulo leri ponisaka. Loko Bibele yi vulavula hileswi muapostola Pawulo a swi endleke endzhaku ka loko a chumayele Vayuda eKorinto ni ku nyikela vumbhoni bya leswaku Yesu i Kreste, yi vula leswaku “Krispo ndhuna leyi ungamelaka sinagoga u ve mupfumeri eHosini, ni ndyangu wakwe hinkwawo wu endlise sweswo. Naswona Vakorinto vo tala lava va swi tweke va kholwa kutani va khuvuriwa.” (Mintirho 18:5-8) Ematshan’weni yo khutaza Vakreste-kulobye leswaku va tirhisa mfungho kumbe xifaniso xa vukhongeri evugandzerini bya vona, Pawulo u va lerise leswaku va “[balekela] ku gandzela swifaniso swa hava.”—1 Vakorinto 10:14.

Ku hava vumbhoni lebyi van’wamatimu ni vakambisisi va byi kumeke lebyi kombisaka leswaku Vakreste vo sungula a va tirhisa xihambano. Lexi tsakisaka hileswaku buku leyi nge History of the Cross yi tshaha mutsari un’wana wa lembe-xidzana ra vu-17 la vutiseke a ku: “Xana swi nga n’wi tsakisa Yesu la katekisiweke ku vona valandzeri vakwe va dzunisa kumbe va gandzela mfungho lowu vanhu va vulaka leswaku u fele eka wona?” Xana a wu ta xi hlamurisa ku yini xivutiso lexi?

Vugandzeri lebyi amukelekaka eka Xikwembu a byi tirhisi mimfungho kumbe swifaniso. Pawulo u vutise a ku: “Tempele ya Xikwembu yi ni ntwanano wihi ni swifaniso swa hava?” (2 Vakorinto 6:14-16) Matsalwa a ma vuli leswaku vugandzeri bya Mukreste byi fanele byi katsa ku tirhisa mfungho lowu Yesu a beleriweke eka wona.—Ringanisa na Matewu 15:3; Marka 7:13.

Kutani hi wihi mfungho wa Vakreste va ntiyiso? I rirhandzu, ku nga ri xihambano kumbe mfungho wo karhi. Yesu u byele valandzeri vakwe a ku: “Ndzi mi nyika xileriso lexintshwa, leswaku mi rhandzana; tanihi leswi ndzi mi rhandzeke, rhandzanani na n’wina. Hinkwavo va ta tiva leswaku mi vadyondzisiwa va mina, loko mi rhandzana.”—Yohane 13:34, 35.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 19]

Leswi vatsari va Tievhangeli va swi vuleke swi hambanile nileswi vanhu namuntlha va swi vulaka xihambano

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Xifaniso xa lembe-xidzana ra vu-17 lexi kombisaka munhu la hayekiweke eka staurosʹ, ku nga rito leri tekiweke eka xiga Lipsius’ “De Cruce”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 19]

Swifaniso leswi nga ekhumbini swa le Egipta (swa lembe-xidzana ra vu-14 B.C.E.) leswi kombisaka xihambano lexi nga ni xikhomo, lexi nga mfungho wa vutomi

[Xihlovo Xa Kona]

© DeA Picture Library/Art Resource, NY

[Xifaniso lexi nga eka tluka 19]

Xihambano lexi vuriwaka gamma eTempeleni ya Mahindu leyi vuriwaka Laxmi Narayan

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 20]

From the book The Cross in Tradition, History, and Art (1897)