A Va Rhandza Rito Ra Xikwembu

HAKANYINGI timhaka ta nkoka ti hundzuluxeriwa hi tindzimi to tala ku endlela leswaku ti twisisiwa hi vanhu vo tala hilaha swi nga kotekaka hakona. Bibele, leyi nga Rito ra Xikwembu, yi ni rungula ra nkoka. Hambileswi yi tsariweke khale swinene, swilo leswi nga endzeni ka yona “swi tsaleriwe ku letela hina” ni ku hi chavelela swin’we ni ku hi endla hi va ni ntshembo hi nkarhi lowu taka.—Varhoma 15:4.

Kutani swa twisiseka leswi Bibele, leyi nga ni rungula ra nkoka swinene ku tlula hinkwawo lama nga tshama ma tsariwa, yi hundzuluxeriweke hi tindzimi to tala. Ematin’wini hinkwawo ya vanhu, vanhu va tikarhatele ku hundzuluxela Bibele ku nga khathariseki vuvabyi lebyikulu lebyi a va ri na byona, milawu ya mfumo leyi a yi yirisa ku hundzuluxeriwa ka yona kumbe hambi ku ri nxungeto wa ku dlayiwa. Ha yini? Hikuva a va rhandza Rito ra Xikwembu. Mhaka leyi landzelaka yi hi tsongolela matimu lama nga tolovelekangiki ya ku hundzuluxeriwa ka Bibele.

“Manghezi Ma Yi Twisisa Kahle Milawu Ya Kreste Loko Ma Yi Hlaya Hi Xinghezi”

Loko John Wycliffe a velekiwa hi va-1330, minhlangano ya kereke eNghilandhi a yi fambisiwa hi Xilatini. Kasi hi hala tlhelo, vanhu hi ku angarhela a va vulavula Xinghezi siku ni siku. A va vulavula ni vaakelani va vona hi Xinghezi va tlhela va xi tirhisa loko va khongela eka Xikwembu.

Wycliffe, loyi a a ri muprista wa kereke ya Khatoliki a a xi vulavula kahle Xilatini. Kambe a a ehleketa leswaku swi hoxile ku tirhisa Xilatini loko ku dyondzisiwa vanhu Matsalwa hikuva a a xi teka xi ri ririmi leri vulavuriwaka hi vanhu va xiyimo xa le henhla. U tsale a ku: “Leswaku vanhu va tiva nawu wa Xikwembu va fanele va dyondzisiwa wona hi ririmi leri va ri twisisaka kahle hikuva leswi va dyondzisiwaka swona i rito ra Xikwembu.” Xisweswo, Wycliffe ni vanghana vakwe va simeke ntlawa leswaku wu hundzuluxela Bibele hi Xinghezi. Swi teke kwalomu ka 20 wa malembe leswaku va heta ku yi hundzuluxela.

Kereke ya Khatoliki a yi yi tsakelanga mhaka ya leswaku  ku ta va ni Bibele leyintshwa. Loko buku yin’wana yi hlamusela xivangelo xa kona yi ri: “Vanhu lava a va nga ri vafundhisi va kote ku fananisa ndlela leyi tidyondzo ni vutomi bya Vakreste vo sungula a byi olove ha yona ku tlula bya Makhatoliki ya le nkarhini wa vona . . . Va kume leswaku tidyondzo ta Musunguri wa Vukreste ti hambane ngopfu ni ta loyi a tivulaka xandla xakwe loyi a tivekeke exikhundlheni xexo [mupapa].”—The Mysteries of the Vatican.

Mupapa Gregory wa vu-11 u humese swileriso swa ntlhanu leswi solaka Wycliffe. Kambe ntirho wa ku hundzuluxela Bibele yoleyo wu ye emahlweni. U te: “Manghezi ma yi twisisa kahle milawu ya Kreste loko ma yi hlaya hi Xinghezi. Muxe u twe nawu wa Xikwembu hi ririmi rakwe hilaha swi veke hakona ni le ka vaapostola va Kreste.” Kwalomu ka lembe ra 1382, emahlweni ko va Wycliffe a fa, Bibele yo sungula ya Xinghezi leyi heleleke yi humesiwe hi ntlawa wa Wycliffe. Endzhaku ka malembe ya kwalomu ka khume, un’wana wa vanghana vakwe u humese Bibele leyi pfuxetiweke leyi hlayekaka hi ku olova.

Leswi michini yo gandlisa a yi nga si va kona, ha rin’we ra matsalwa ya khale lama tsariweke hi voko a ri fanele ri kopiwa hi vukheta hi voko, ku nga ntirho lowu a wu teka khume ra tin’hweti! Kambe mhaka ya leswaku vanhu a va ta ti kumela Bibele yi karhate kereke lerova bixopo-nkulu u vule leswaku un’wana ni un’wana loyi a a ta yi hlaya a a ta hlongoriwa a nga ha vi xirho xa kereke. Endzhaku ka malembe lama tlulaka 40 Wycliffe a file, huvo ya mupapa yi lerise leswaku vafundhisi va yimbula ntsumbu wakwe, va hisa marhambu yakwe kutani nkuma wa kona va wu chululela enambyeni wa Swift. Hambiswiritano, vanhu va timbilu letinene lava lavaka ntiyiso va hambete va lava tindlela to kuma Bibele ya Wycliffe. Profesa William M. Blackburn u te: “Ku endliwe tikopi to tala ta Bibele ya Wycliffe ti tlhela ti hangalasiwa swinene naswona ti tirhisiwe ni hi switukulwana leswi landzeleke.”

Bibele Ya Vanhu Lava Nga Dyondzekangiki

Endzhaku ka 200 wa malembe, Xinghezi lexi tirhisiweke eka Bibele ya Wycliffe a xi nga ha vulavuriwi. Muchumayeri un’wana loyi a a ha ri muntshwa loyi a a tshama ekusuhi ni doroba ra Bristol u pfilunganyekile hileswi a va nga tati ni xandla vanhu lava a va yi twisisa kahle Bibele yoleyo. Siku rin’wana, muchumayeri William Tyndale u twe wanuna un’wana loyi a a dyondzekile a vula leswaku a swi ta antswa ku va va nga vi na yona milawu ya Xikwembu kambe va va ni mupapa. Tyndale u hlamule hi ku vula leswaku loko Xikwembu xi n’wi pfumelela, a swi nga ta teka nkarhi wo leha a nga si endla leswaku hambi ku ri vanhu lava nga dyondzekangiki va yi tiva kahle Bibele ku tlula vanhu lava dyondzekeke.

Wycliffe u hundzuluxele Bibele yakwe yi suka eka Bibele ya Xilatini ya Vulgate naswona u kope Matsalwa ya kona hi voko. Hi 1524, leswi Tyndale se a a sukile eNghilandhi a ya eJarimani, u sungule ku hundzuluxela Bibele hi ku tirhisa matsalwa yo sungula ya Xiheveru ni ya Xigriki naswona u hakele khampani yo gandlisa edorobeni ra Cologne leswaku yi n’wi gandlisela tikopi ta yona. Hi ku hatlisa valala va Tyndale va twe hi ta ku gandlisiwa ka Bibele yoleyo kutani va kucetela Huvo leyi Lawulaka ya le Cologne leswaku yi teka tikopi teto hinkwato.

Tyndale u balekele edorobeni ra Worms le Jarimani kutani a tlhela a sungula ntirho wakwe wo hundzuluxela. Endzhakunyana ka sweswo tikopi ta Bibele ya Xinghezi ya Tyndale ya Matsalwa ya Xigriki ti ngungumerisiwe ti ya eNghilandhi. Ku nga si hela tin’hweti ta tsevu se a ku xavisiwe Tibibele to tala  lerova vabixopo va khome nhlangano wa xihatla kutani va lerisa leswaku Tibibele teto ti hisiwa.

Leswaku ku herisiwa moya wa ku hisekela ku dyondza Bibele ni wa ku sola tidyondzo tin’wana ta vukhongeri bya Khatoliki lowu a ku vuriwa leswaku wu kuceteriwa hi Tyndale, bixopo wa le dorobeni ra London u lerise Nkulukumba Thomas More leswaku a tsala mhaka leyi hlaselaka Tyndale. More u hlundzukisiwe swinene hileswi Tyndale a tirhiseke rito leri nge “vandlha” ematshan’weni ya leri nge “kereke” ni leri nge “lonkulu” kumbe “nkulu” ematshan’weni ya leri nge “muprista” eBibeleni yakwe. Marito lawa ma tlhontlhe vulawuri lebyi mupapa a nga na byona ni ku hambana loku nga kona exikarhi ka vafundhisi ni vanhu hinkwavo lava nga riki vafundhisi. Thomas More u tlhele a sola Tyndale hileswi a hundzuluxeleke rito ra Xigriki leri nge a·gaʹpe a ku “rirhandzu” ematshan’weni yo tirhisa rito leri nge “ku hanana.” Buku yin’wana yi ri: “Leswi na swona a ku ri dyondzo leyi nga ni khombo eKerekeni hikuva leswi se a swi tikomba onge ku hanana a swi nga ha kandziyisiwi ngopfu a swi ta endla leswaku ku nga ha nyikeriwi minyikelo yo tala, ku kombela ku rivaleriwa leswaku mimoya ya vadyohi yi nga tshami epagatori ni ku nyikela hi mali kumbe hi nhundzu ya wena loku u fa, ku nga swilo leswi vanhu vo tshembeka a va susumeteriwa ku nyikela ha swona leswaku va tilunghisela ndlela yo ya etilweni.”—If God Spare My Life.

Thomas More u hlohlotele leswaku ku hisiwa “swirho swa kereke leswi lwisanaka ni tidyondzo ta yona,” ku nga swona leswi endleke leswaku Tyndale a dlayiwa emhandzini kutani ntsumbu wakwe wu hiseriwa kwalaho hi October 1536. Thomas More na yena u dlayiwile hi ku tsemiwa nhloko endzhaku ka loko hosi yi nga ha n’wi tsakeli. Hambiswiritano, hi 1935 Kereke ya Rhoma Khatoliki yi tivise erivaleni leswaku i mukwetsimi naswona hi 2000 Mupapa John Paul wa Vumbirhi u dzunise More erivaleni a vula leswaku i mukwetsimi loyi a pfunaka van’watipolitiki ni ku va sirhelela.

Kambe Tyndale a nga fundzhiwanga hikwalaho ka ntirho wakwe. Hambiswiritano, loko Tyndale a nga si fa, munghana wakwe Miles Coverdale u hlanganise tibuku to hambana-hambana leti a ti hundzuluxeleke ti va Bibele leyi heleleke, ku nga Bibele yo sungula ya Xinghezi leyi hundzuluxeriweke yi suka eka tindzimi to sungula! Vanhu hinkwavo lava nga dyondzekangiki se a va ta swi kota ku hlaya Rito ra Xikwembu. Ku vuriwa yini hi Tibibele ta tindzimi letin’wana?

“A Wu Vonaka Wu Nga Ta Humelela”

Robert Morrison, murhumiwa wa Munghezi loyi a a tiyimisele ku hundzuluxela Bibele ya Xichayina, u ye eChayina hi 1807 hambileswi swirho swa ndyangu ni vanghana vakwe a va nga swi lavi leswaku a endla tano. Ntirho wakwe wo hundzuluxela a ku nga ri matlangwana. Charles Grant mukongomisi wa Khampani ya East India hi nkarhi wolowo u te: “Ntirho wolowo a wu vonaka wu nga ta humelela.”

Loko Morrison a fika eChayina u twe leswaku Machayina a ma gweveriwa rifu loko mo tshuka ma dyondzisa vanhu vambe ririmi ra wona. Leswaku Morrison a tisirhelela ni ku sirhelela lava pfumeleke ku n’wi dyondzisa ririmi rero, u boheke ku tshama endlwini a nga humeli ehandle ku ringana nkarhi wo karhi. Xiviko xin’wana xi vula leswaku “endzhaku ko heta malembe mambirhi a ri karhi a dyondza, se a a swi kota ku xi vulavula kahle Ximandarin ni  ku xi tsala ku katsa ni tindzimi to hlayanyana leti humaka eka xona.” Hi nkarhi wolowo, hosi ya kona yi humese nawu lowu vulaka leswaku ku gandlisa tibuku ta vukhongeri bya Vukreste i vugevenga lebyi xigwevo xa kona ku nga rifu. Ku nga khathariseki nxungeto wolowo, hi November 25, 1819, Morrison u hete Bibele yakwe leyi heleleke ya Xichayina.

Hi 1836, se a ku gandlisiwe Tibibele leti heleleke ta kwalomu ka 2 000, Tibibele ta Matsalwa ya Xigriki ta 10 000 ni tibuku tin’wana ta Matsalwa ya Xichayina ta 31 000. Rirhandzu leri vanhu a va ri na rona hi Rito ra Xikwembu ri endle leswaku ntirho lowu “a wu vonaka wu nga ta humelela” wu endleka.

Bibele Leyi Hoxiweke Endzeni Ka Xikhigelo

Endzhaku ka mavhiki mambirhi va tekanile hi February 1812, murhumiwa loyi a nga Muamerika Adoniram Judson ni nsati wakwe Ann, va teke riendzo ro leha ro ya ematikweni yo hambana-hambana laha va heteleleke va tikuma va tshama etikweni ra Burma hi 1813. * Hi ku hatlisa va sungule ku dyondza Xiburmese, ku nga rin’wana ra tindzimi to tika swinene emisaveni. Endzhaku ka malembenyana va ri karhi va dyondza ririmi rero, Judson u tsale a ku: “Hi dyondza ririmi leri vulavuriwaka hi vanhu lava tshamaka etlhelo lerin’wana ra misava, leri milawu ya rona yi nga faniki nikatsongo ni ya ririmi ra hina . . . A hi na xona xihlamusela-marito naswona ku hava mutoloki leswaku a hi hlamusela marito ya rona.”

Judson a nga tshikanga ku dyondza ririmi rolero hambileswi milawu ya rona yi rharhanganeke. U hete ku hundzuluxela Bibele yakwe ya Xiburmese ya Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki hi June 1823. Endzhakunyana, ku tlhekeke nyimpi etikweni ra Burma. Leswi a va ehleketa leswaku Judson i nhlori, va n’wi pfalele ekhotsweni naswona va n’wi bohelele hi tinsimbi tinharhu eka nsika yo leha leswaku a nga koti ku famba-famba. Ebukwini leyi vulavulaka hi vutomi bya Judson leyi tsariweke hi 1853, Francis Wayland u tsale a ku: “Nchumu wun’we ntsena lowu Tatana Judson a wu kombeleke eka Manana Judson endzhakunyana ka loko va pfumeleriwe ku vonana kutani va vulavula swin’we hi Xinghezi, a ku ri matsalwa lama tsariweke hi voko ya Bibele ya Testamente Leyintshwa.” Leswi Ann a a chava leswaku matsalwa wolawo ma nga onhiwa hi ndzhongo tanihi leswi a ma celeriwe ehansi ka yindlu, u ma rhungele endzeni ka xikhigelo kutani a xi yisela nuna wakwe ekhotsweni. Ku nga khathariseki swiyimo sweswo swo tika, matsalwa wolawo ma ponile.

Judson u ntshunxiwile endzhaku ko heta tin’hweti to tala a ri ekhotsweni. Kambe ntsako wakwe a wu tlhaveriwanga hi dyambu. Endzhakunyana hi rona lembe rolero, Ann u sungule ku hisa miri swinene naswona endzhaku ka mavhiki ma nga ri mangani u file. Endzhaku ka tin’hweti ta tsevu, Maria n’wana wa vona loyi a a ri ni malembe mambirhi ntsena u hlaseriwe hi vuvabyi lebyi nga tshungulekiki. Kambe hambileswi Judson a a ri ni gome lerikulu, u tlhele a sungula ntirho wakwe. Bibele leyi heleleke yi hetelele yi hetiwa hi 1835.

Xana Wa Ri Rhandza Rito Ra Xikwembu?

Vahundzuluxeri lava a hi vona vanhu vo sungula lava kombiseke leswaku va ri rhandza Rito ra Xikwembu. EIsrayele wa khale, mupisalema u yimbelelele Yehovha Xikwembu a ku: “Ndzi wu rhandza swinene nawu wa wena! Ndzi anakanya ha wona siku hinkwaro.” (Pisalema 119:97) Bibele a ko va buku yo tsakisa ntsena. Yi ni rungula ra nkoka. Xana u kombisa leswaku wa ri rhandza Rito ra Xikwembu hi ku ri hlaya nkarhi na nkarhi? U nga tiyiseka leswaku loko u yi hlaya ni ku endla leswi yi swi vulaka ‘u ta tsaka hi ku endla sweswo.’—Yakobo 1:25.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 8]

“Manghezi ma yi twisisa kahle milawu ya Kreste loko ma yi hlaya hi Xinghezi.”—JOHN WYCLIFFE

[Swifaniso leswi nga eka tluka 9]

William Tyndale ni tluka leri humaka eka Bibele ya Tyndale

[Xihlovo Xa Kona]

Tyndale: From the book The Evolution of the English Bible

[Swifaniso leswi nga eka tluka 10]

Robert Morrison ni Bibele yakwe ya Xichayina

[Swihlovo Swa Kona]

In the custody of the Asian Division of the Library of Congress

Robert Morrison, engraved by W. Holl, from The National Portrait Gallery Volume IV, published c.1820 (litho), Chinnery, George (1774-1852) (after)/Private Collection/Ken Welsh/The Bridgeman Art Library International

[Swifaniso leswi nga eka tluka 11]

Adoniram Judson ni Bibele yakwe ya Xiburmese

[Xihlovo Xa Kona]

Judson: Engraving by John C. Buttre/Dictionary of American Portraits/Dover

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 8]

Wycliffe: From the book The History of Protestantism (Vol. I); Bible: Courtesy of the American Bible Society Library, New York