1. Ha yini kungu ra hosi ya Siriya ni ya Israyele a ri nga ta humelela?

KWALOMU ka 762 B.C.E. na 759 B.C.E., hosi ya Israyele ni hosi ya Siriya va sungule ku lwa ni mfumo wa Yuda. Xikongomelo xa vona a ku ri yini? A ku ri ku hlasela Yerusalema, va susa Hosi Akazi leswaku a nga ha vi hosi kutani va n’wi siva hi munhu un’wana loyi kumbexana a a nga ri wa ndyangu wa Hosi Davhida. (Esa. 7:5, 6) Hosi ya Israyele a yi fanele yi nga swi endlanga sweswo. Yehovha a a vule leswaku un’wana wa vatukulu va Davhida a a ta tshama exiluvelweni xa Yena hilaha ku nga heriki, naswona leswi Xikwembu xi swi vuleke swa hetiseka minkarhi hinkwayo.—Yox. 23:14; 2 Sam. 7:16.

2-4. Hlamusela ndlela leyi Esaya 7:14, 16 yi hetisekeke ha yona (a) hi lembe-xidzana ra vunhungu B.C.E. (b) hi lembe-xidzana ro sungula C.E.

² Eku sunguleni, ntwanano lowu endliweke hi hosi ya Siriya ni ya Israyele a wu tikomba wu ta famba kahle. Eka nyimpi yin’we ntsena, ku fe masocha ya 120 000 eka vuthu ra Akazi. Maseya, “n’wana wa hosi” u dlayiwile. (2 Tikr. 28:6, 7) Kambe Yehovha a a ri ku swi voneni leswi a swi humelela. U tsundzuke xitshembiso lexi a xi endleke eka Davhida; hikwalaho u rhume muprofeta Esaya ni rungula leri khutazaka swinene.

³ Esaya u te: “Maswivo! Nhwanyana u ta tika, kutani a veleka n’wana wa jaha, kunene vito ra yena u ta n’wi thya Emanuwele. . . . Loko mufana a nga si swi tiva ku bakanya leswo biha, a hlawula leswinene, tiko ra tihosi timbirhi leti mi ti chavaka ngopfu [Siriya na Israyele] ri ta siyiwa hi ku helela.” (Esa. 7:14, 16) Xiyenge xo sungula xa vuprofeta lebyi xi tala ku tirhisiwa eka ku velekiwa ka Mesiya, naswona swi fanerile. (Mat. 1:23) Hambiswiritano, tanihi leswi “tihosi timbirhi,” ku nga hosi ya Siriya ni hosi ya Israyele a ti nga ha ri nxungeto eka Yuda hi lembe-xidzana ro sungula C.E., vuprofeta  lebyi vulavulaka hi Emanuwele byi fanele byi hetiseke ro sungula enkarhini wa Esaya.

⁴ Endzhakunyana ka loko Esaya a endle xitiviso xolexo xa nkoka, nsati wakwe u tikile kutani a n’wi velekela n’wana wa jaha loyi a n’wi thyeke vito ra Maherixalali-haxibasa. Swi nga ha endleka leswaku n’wana yoloye a a ri “Emanuwele” loyi Esaya a vulavuleke ha yena. * Eminkarhini ya ku tsariwa ka Bibele, ricece a ri thyiwa vito loko ra ha ku velekiwa, kumbexana leri fambisanaka ni xiendlakalo xo karhi xo hlawuleka, kambe vatswari ni maxaka ya rona va ri vitana hi vito rin’wana. (2 Sam. 12:24, 25) A ku na vumbhoni lebyi kombisaka leswaku Yesu u tshame a vitaniwa hi vito ra Emanuwele.—Hlaya Esaya 7:14; 8:3, 4.

5. I xiboho xihi xa vuphukuphuku lexi Hosi Akazi a xi endleke?

⁵ Loko Israyele na Siriya va ha dzikise mianakanyo ya vona eka Yuda, tiko rin’wana a ri kunguhata ku hlula tiko rero. Tiko ra kona a ku ri ra Asiriya leri a ri ta va mfumo wa misava. Hi ku ya hi Esaya 8:3, 4, tiko ra Asiriya a ri ta “teka xuma xa Damaska” ni “leswi phangiweke swa Samariya” loko ri nga si hlasela mfumo wa Yuda wa le dzongeni. Ematshan’weni yo tshemba rito ra Xikwembu leri vuriweke hi Esaya, Akazi la nga tshembekangiki u endle ntwanano ni Vaasiriya, lowu heteleleke wu endle leswaku va khoma tiko ra Yuda hi ndlela ya tihanyi. (2 Tih. 16:7-10) Akazi a nga vanga murisi lonene wa tiko ra Yuda! Hi nga ha tivutisa, ‘Loko ndzi fanele ndzi endla swiboho swa nkoka, xana ndzi tshemba Xikwembu kumbe vanhu?’—Swiv. 3:5, 6.

6. Kombisa ku hambana exikarhi ka mfumo wa Akazi ni wa Hezekiya.

⁶ Akazi u fe hi 746 B.C.E., naswona n’wana wakwe Hezekiya u sungule ku fuma emfun’weni wa Yuda lowu vanhu va kona a va ri swisiwana naswona a va tshike ku gandzela Yehovha. Loko hosi leyi a ya ha ri yintshwa yi sungula ku fuma, xana a yi ta rhanga yi endla yini? Xana a yi ta ringeta ku endla leswaku tiko ra Yuda ri tlhela ri fuwa? Doo! Hezekiya a a rhandza Yehovha naswona a a ri murisi lonene wa tiko rero. Nchumu wo sungula lowu a wu endleke a ku ri ku vuyetela vugandzeri lebyi tengeke ni ku tiyisa vuxaka lebyi a byi tsanile bya tiko rolero na Yehovha. Loko Hezekiya a twisise leswi Xikwembu a xi lava a swi endla, u teke goza hi ku hatlisa. U hi vekele xikombiso lexinene hakunene!—2 Tikr. 29:1-19.

7. Ha yini a swi ri swa nkoka leswaku hosi leyintshwa yi tiyisekisa Valevhi leswaku yi ta va seketela?

⁷ Valevhi a va ri ni vutihlamuleri lebyikulu byo vuyetela vugandzeri lebyi tengeke. Hikwalaho, Hezekiya u hlangane na vona kutani a va tshembisa leswaku u ta va seketela. Anakanya Valevhi vo tshembeka lava a va ri kona eka nhlangano wolowo, mihloti ya ntsako yi ri karhi yi xiririka eswikandzeni swa vona loko va ri karhi va twa hosi ya vona yi ku: “Hi n’wina lava Yehovha a mi hlawuleke leswaku mi yima emahlweni ka yena ni ku n’wi tirhela.” (2 Tikr. 29:11) Valevhi a va lerisiwe ku pfuna vanhu leswaku va tlhelela evugandzerini lebyi tengeke.

8. I yini swin’wana leswi Hezekiya a swi endleke leswaku a pfuna vanhu va tlhela va gandzela Yehovha naswona ku ve ni vuyelo byihi?

⁸ Hezekiya u rhambe Vayuda ni Vaisrayele hinkwavo leswaku va ta eka nkhuvo lowukulu wa Paseka, lowu endzhaku ka wona a ku ta tlhela ku va ni Nkhuvo wa Swinkwa swo Kala Comela wa masiku ya nkombo. Vanhu va wu tsakele swinene nkhuvo lowu lerova va tlhele va wu tlangela masiku man’wana ya nkombo. Bibele yi ri: “Ku va ni ku tsaka lokukulu eYerusalema, hikuva ku sukela emasikwini ya Solomoni n’wana wa Davhida, hosi ya Israyele, a ku vanga kona ku tsaka ko fana ni loku eYerusalema.” (2 Tikr. 30:25, 26) Nkhuvo wolowo wu va khutaze swinene  vanhu hinkwavo. Eka 2 Tikronika 31:1 hi hlaya leswi: “Hi ku hatlisa loko va heta leswi hinkwaswo, . . . va hahlula tinsika to kwetsima, va tsema timhandzi to kwetsima, va hirimuxa tindhawu leti tlakukeke ni tialitari.” Hikwalaho tiko ra Yuda ri sungule ku tlhelela eka Yehovha hi ndlela leyikulu. Ku basisiwa koloko hi tlhelo ra moya ku va pfunile leswaku va lunghekela ku langutana ni khombo leri a ri ta va wela ku nga ri khale.

9. (a) Makungu ya Israyele ma xaxisiwe njhani? (b) Senakeribi u kote ku rhanga a endla yini eYuda?

⁹ Hi ku pfumelelana ni leswi vuriweke hi Esaya, Vaasiriya va hlule mfumo wa le n’walungwini wa Israyele kutani va yisa vaaki va wona evuhlongeni, xisweswo va xaxisa makungu ya Israyele yo veka hosi leyi a yi nga ri ya ndyangu wa Davhida. Kambe ku vuriwa yini hi makungu ya mfumo wa Asiriya? Sweswi Vaasiriya a va lava ku hlula Yuda. “Hi lembe ra vu-14 ra Hosi Hezekiya, Senakeribi hosi ya Asiriya a tlhandluka ku ta hlasela miti hinkwayo leyi tiyisiweke ya Yuda, kutani a yi teka.” Ku vuriwa leswaku Senakeribi u hlule miti ya 46 ya le Yuda. Anakanya ndlela leyi a wu ta va u titwe ha yona loko a wu tshama eYerusalema hi nkarhi wolowo. Miti ya Yuda a yi hluriwa hi mavuthu ya Vaasiriya hi ku landzelelana ka yona.—2 Tih. 18:13.

10. Ha yini Mikiya 5:5, 6 yi nga ha va yi n’wi khutazile Hezekiya?

¹⁰ Hezekiya a a ri tiva khombo leri a ri ri ku teni, kambe ematshan’weni yo lava mpfuno eka tiko ra vahedeni, hilaha Akazi tata wakwe la gwineheke a endleke hakona, Hezekiya u tshembe Yehovha. (2 Tikr. 28:20, 21) Swi nga ha endleka a a ma tiva marito ya muprofeta Mikiya, loyi a hanyeke enkarhini wa yena, loyi a profeteke leswi malunghana na Asiriya: “Loko ku ri Muasiriya, . . . hi ta boheka ku veka varisi va nkombo ku lwa na yena, ina, tinghanakana ta nhungu ta vanhu. Entiyisweni va ta risa tiko ra Asiriya hi banga.” (Mik. 5:5, 6) Marito lawa lama huhuteriweke ma fanele ma n’wi khutazile Hezekiya, hikuva ma kombisa leswaku vuthu leri nga tolovelekangiki a ri ta lwa ni Vaasiriya nileswaku eku heteleleni a va ta hluriwa.

11. Vuprofeta lebyi vulavulaka hi varisi va nkombo ni tinghanakana ta nhungu byi hetiseke rini hi ndlela ya nkoka swinene?

¹¹ Vuprofeta lebyi vulavulaka hi varisi va nkombo  ni tinghanakana ta nhungu (“tihosana,” The New English Bible) a byi ta hetiseka hi ndlela ya nkoka swinene malembe yo tala endzhaku ka loko Yesu a velekiwile, “mufumi eIsrayele . . . loyi masungulo yakwe ma sukelaka eminkarhini yo sungula.” (Hlaya Mikiya 5:1, 2.) Lowu a wu ta va nkarhi lowu malandza ya Yehovha a ma ta xungetiwa hi “Muasiriya” wa manguva lawa. I vuthu rihi leri Yehovha a nga ta ri tirhisa ku hlula valala vakwe, leri nga ta rhangeriwa hi N’wana wa yena la fumaka sweswi? Hi ta swi vona. Kambe a hi rhangeni hi kambisisa leswi hi nga swi dyondzaka eka goza leri tekiweke hi Hezekiya loko a hlaseriwa hi Vaasiriya.

12. Hezekiya ni lava a va ri na yena va endle yini leswaku va sirhelela vanhu va Xikwembu?

¹² Minkarhi hinkwayo Yehovha u tiyimiserile ku hi endlela leswi hi tsandzekaka ku swi endla, kambe u langutele leswaku hi endla leswi hi nga swi kotaka. Hezekiya u lave xitsundzuxo eka “tihosana takwe ni vavanuna vakwe va matimba,” hiloko hinkwavo va endla xiboho xo “seletela swihlovo swa mati leswi a swi ri ehandle ka muti . . . Ku tlula kwalaho, [Hezekiya] a va ni xivindzi, a aka rirhangu hinkwaro leri mbundzumuxiweke ni ku pfuxa swihondzo ehenhla ka rona, a aka rirhangu rin’wana ehandle, . . . a endla miseve yo tala ni switlhangu.” (2 Tikr. 32:3-5) Yehovha u tirhise vavanuna vo hlayanyana lava nga ni xivindzi ku nga Hezekiya, tihosana takwe ni vaprofeta vo tshembeka, leswaku a sirhelela ni ku risa vanhu Vakwe hi nkarhi wolowo.

13. Hi rihi goza ra nkoka swinene leri Hezekiya a ri tekeke leswaku a endla vanhu va lunghekela nhlaselo lowu a wu ta va wela? Hlamusela.

¹³ Endzhaku ka sweswo Hezekiya u endle nchumu wun’wana lowu a wu ri wa nkoka swinene ku tlula ku seletela swihlovo swa mati kumbe ku tiyisa marhangu ya muti. Leswi a a ri murisi lonene, Hezekiya u hlengelete vanhu kutani a va khutaza hi marito lawa a ku: “Mi nga tshuki mi chava kumbe mi chavisiwa hi hosi ya Asiriya . . . , hikuva hina hi ni vo tala ku tlula lava yona yi nga na vona. Yena u ni voko ra nyama, kambe hina hi na Yehovha Xikwembu xa hina loyi a nga ta hi pfuna ni ku hi lwela tinyimpi.” Xolexo a ku ri xitsundzuxo lexi tiyisaka ripfumelo hakunene—Yehovha a a ta lwela vanhu vakwe! Loko Vayuda va twa marito lawa, va “[sungule] ku titshega hi marito ya Hezekiya lowa hosi ya Yuda.” Xiya leswaku i “marito ya Hezekiya” lama endleke leswaku vanhu va va ni xivindzi. Yena ni tihosana takwe ni vavanuna va matimba, swin’we ni muprofeta Mikiya na muprofeta Esaya va tikombise va ri varisi lavanene, hilaha Yehovha a profeteke hakona hi ku tirhisa muprofeta wakwe.—2 Tikr. 32:7, 8; hlaya Mikiya 5:5, 6.

14. Rabuxake u vule yini naswona vanhu va angule njhani?

¹⁴ Hosi ya Asiriya yi dzime nxaxa eLakixi, edzonga-vupela-dyambu bya Yerusalema. Loko yi ri kwalaho yi rhumele vayimeri vanharhu yi lerisa leswaku muti wolowo wu tinyiketa. Muvulavuleri wa yona lonkulu, loyi a a tiviwa hi vito ra Rabuxake, u tirhise marhengu yo hambana-hambana. U vulavule hi Xiheveru a byela vanhu leswaku va nga yingisi hosi kambe va yingisa Vaasiriya, ivi a va hembela hi ku va tshembisa leswaku u ta va yisa etikweni leri va nga ta hanya emafurheni. (Hlaya 2 Tihosi 18:31, 32.) Endzhaku ka sweswo, Rabuxake u vule leswaku tanihi leswi swikwembu swa matiko man’wana swi tsandzekeke ku sirhelela vagandzeri va swona, na Yehovha a a nga ta swi kota ku kutsula Vayuda eka Vaasiriya. Hi vutlhari vanhu a va n’wi hlamulanga, ku nga leswi malandza ya Yehovha ma swi endlaka namuntlha.—Hlaya 2 Tihosi 18:35, 36.

15. Vaaki va le Yerusalema a va fanele va endla yini, naswona Yehovha u wu ponise njhani muti wolowo?

¹⁵ A swi fanerile leswi Hezekiya a a hlundzukile, kambe ematshan’weni yo lava mpfuno eka tiko ro karhi, u rhume vanhu eka muprofeta Esaya. Esaya u byele Hezekiya a ku: “[Senakeribi]  a . . . nge ngheni emutini lowu, hambi nseve a . . . nge wu copi kwalaho.” (2 Tih. 19:32) Leswi vaaki va le Yerusalema a va fanele va swi endla a ku ri ku yima va tiyile. Yehovha a a ta lwela Yuda. Naswona u va lwerile hakunene! “Evusikwini byebyo ntsumi ya Yehovha yi huma yi ya dlaya vanhu va 185 000 enxaxeni wa Vaasiriya.” (2 Tih. 19:35) Vayuda a va ponisiwanga hileswi Hezekiya a seleteleke swihlovo swa mati swa le mutini kumbe hileswi a tiyiseke marhangu ya wona, kambe va ponisiwe hi Xikwembu.

16. I vamani namuntlha lava fanekiseriwaka hi (a) vaaki va Yerusalema (b) “Muasiriya” (c) varisi va nkombo ni tinghanakana ta nhungu?

¹⁶ Vuprofeta lebyi lebyi vulavulaka hi varisi va nkombo ni tinghanakana ta nhungu byi hetiseka hi ndlela leyikulu enkarhini wa hina. Vaaki va le Yerusalema wa khale va hlaseriwe hi Vaasiriya. Ku nga ri khale, vanhu va Yehovha lava nga ta vonaka va nga sirhelelekanga va ta hlaseriwa hi “Muasiriya” wa manguva lawa, loyi xikongomelo xakwe ku nga ta va ku va lovisa. Matsalwa ma vulavula hi nhlaselo wolowo swin’we ni nhlaselo wa ‘Gogo wa Magogo,’ nhlaselo wa “hosi ya le n’walungwini” ni nhlaselo wa “tihosi ta misava.” (Ezek. 38:2, 10-13; Dan. 11:40, 44, 45; Nhlav. 17:14; 19:19) Xana minhlaselo leyi yi hambanile? Doo! Bibele yi nga ha va yi vulavula hi nhlaselo lowu fanaka yi tirhisa mavito yo hambana-hambana. I ‘tlhari rihi ra le xihundleni’ leri vuprofeta bya Mikiya byi kombisaka leswaku Yehovha u ta tirhisa rona ku lwa ni “Muasiriya” loyi a nga ni tihanyi? U ta tirhisa vuthu leri nga tolovelekangiki, ku nga “varisi va nkombo . . . ina, tinghanakana ta nhungu.” (Mik. 5:5) Varisi ni tinghanakana (kumbe, “tihosana,” NEB) eka vuthu leri leri nga tshembisiki i vakulu va vandlha. (1 Pet. 5:2) Namuntlha, Yehovha u lunghiselele vakulu vo tala vo tshembeka leswaku va risa tinyimpfu takwe ta risima, va tiyisa vanhu vakwe leswaku va ta kota ku langutana ni nhlaselo wa le nkarhini lowu taka wa “Muasiriya” wa manguva lawa. * Vuprofeta bya Mikiya byi vula leswaku va ta “risa tiko ra Asiriya hi banga.” (Mik. 5:6) Exikarhi ka ‘matlhari ya nyimpi ya vona’ u ta kuma “banga ra moya,” ku nga Rito ra Xikwembu.—2 Kor. 10:4; Efe. 6:17.

17. Hi swihi swilo swa mune leswi vakulu va nga swi dyondzaka eka leswi ha ha ku bulaka ha swona?

¹⁷ Vakulu lava hlayaka xihloko lexi va nga dyondza swo karhi eka leswi ha ha ku bulaka ha swona: (1) Nchumu wa nkoka lowu hi nga wu endlaka leswaku hi lunghekela nhlaselo wa le nkarhini lowu taka wa “Muasiriya” i ku tiyisa ripfumelo ra hina eka Xikwembu ni ku pfuna vamakwerhu leswaku va endla leswi fanaka. (2) Loko “Muasiriya” a hlasela, vakulu va fanele va khorwiseka hi ku helela leswaku Yehovha u ta hi kutsula. (3) Enkarhini wolowo, nkongomiso lowu ponisaka vutomi lowu hi wu kumaka wu huma eka nhlengeletano ya Yehovha wu nga ha vonaka wu nga tolovelekanga. Hinkwerhu hi fanele hi lunghekela ku yingisa nkongomiso wihi na wihi lowu hi nga ha wu kumaka, ku nga khathariseki leswaku hi pfumelelana na wona kumbe e-e. (4) Lowu i nkarhi wa leswaku munhu wihi na wihi loyi a vekaka ntshembo wakwe eka dyondzo ya misava leyi, rifuwo kumbe minhlangano ya vanhu a cinca ndlela leyi a ehleketaka ha yona. Vakulu va fanele va lunghekela ku pfuna munhu wihi na wihi loyi ripfumelo rakwe ri tsekatsekaka.

18. Ku anakanyisisa hi rungula leri swi nga hi vuyerisa njhani enkarhini lowu taka?

¹⁸ Wu ta fika nkarhi lowu malandza ya Xikwembu ya manguva lawa ma nga ta vonaka ma nga sirhelelekanga ku fana ni Vayuda lava a va ri eYerusalema enkarhini wa Hezekiya. Enkarhini wolowo, onge hinkwerhu ka hina hi nga tiyisiwa hi marito ya Hezekiya. A hi tsundzukeni leswaku valala va hina va ni “voko ra nyama, kambe hina hi na Yehovha Xikwembu xa hina loyi a nga ta hi pfuna ni ku hi lwela tinyimpi”!—2 Tikr. 32:8.