Xana Ndzi Nga N’wi Tlherisela Yini Yehovha?

Hi Ku Vula Ka Ruth Danner

Manana a a tala ku vula nchumu wo hlekisa wa leswaku 1933 i lembe ra makhombo: Hitler u sungule ku fuma, mupapa u vule leswaku rero i Lembe ro Kwetsima naswona ndzi velekiwe hi rona lembe rero.

VATSWARI va mina a va tshama edorobeni ra Yutz, eLorraine, ku nga ndhawu ku humeleleke swiendlakalo swa nkoka swa matimu eka yona le Furwa leyi nga ekusuhi ni ndzilakano wa Jarimani. Hi 1921, Manana loyi a a ri xirho lexi hisekaka xa Kereke ya Khatoliki, u tekane na Tatana, loyi a a nghena kereke ya Protestente. Sesi wa mina Helen u velekiwe hi 1922, naswona loko a ha ri ricece vatswari va mina va fambe na yena eKerekeni ya Khatoliki leswaku a ya khuvuriwa.

Siku rin’wana hi 1925, Tatana u kume buku yin’wana ya Xijarimani leyi vuriwaka The Harp of God. Endzhaku ko va Tatana a hlaye buku yoleyo, u khorwisekile leswaku u kume ntiyiso. U tsalele vagandlisi va yona, lava n’wi hlanganiseke ni Bibelforscher, hilaha Timbhoni ta Yehovha a ti tiviwa hakona hi nkarhi wolowo eJarimani. Hi ku hatlisa Tatana u sungule ku chumayela van’wana hi leswi a swi dyondzeke. Manana a a nga swi tsakeli sweswo. A a tshamela ku vula marito lawa hi ririmi rakwe leri tsakisaka ra Xijarimani a ku: “Endla xin’wana ni xin’wana lexi u xi lavaka kambe u nga tihlanganisi ni Bibelforscher!” Hambiswiritano, Tatana se a a tiendlele xiboho naswona hi 1927 u khuvuriwile a va Mbhoni.

Hikwalaho ka sweswo, kokwana wa mina wa xisati u sungule ku kucetela Manana leswaku a thala evukatini. Siku rin’wana loko ku ri ni Xilalelo ekerekeni, muprista u byele vanhu va kereke yakwe leswaku “va fambela ekule ni muprofeta wa mavunwa Danner.” Loko kokwana a vuya hi le Xilalelweni xexo, u hoxe Tatana hi mbita ya swiluva a ri exithezini xa le henhla xa yindlu ya hina. Mbita yoleyo leyikulu yi n’wi hupe nhloko kutani yi n’wi ba katla. Xiendlakalo lexi xi endle leswaku Manana a ti byela a ku: ‘Kereke leyi susumetelaka vanhu leswaku va va vadlayi, a yi kahle.’ U sungule ku hlaya tibuku ta Timbhoni ta Yehovha. Hi ku hatlisa u khorwisekile leswaku u kume ntiyiso naswona u khuvuriwe hi 1929.

Vatswari va mina va tirhe hi matimba ku pfuna mina na sesi wa mina leswaku hi va ni vuxaka lebyikulu na Yehovha. Va hi hlayele timhaka ta le Bibeleni kutani va hi vutisa leswaku ha yini vanhu volavo lava a hi hlaya ha vona va endle swilo hilaha va endleke hakona. Hi nkarhi wolowo, Tatana u arile ku tirha nivusiku hambileswi sweswo a swi endla leswaku a nga holi mali yo tala. A a lava ku kuma nkarhi wa ku ya eminhlanganweni ya Vukreste, entirhweni wo chumayela ni wa ku dyondza ni vana vakwe.

Minkarhi Yo Nonon’hwa A Yi Ri Eku Teni

Vatswari va mina a va tshamela ku rhamba valanguteri lava famba-fambaka ni vatirhi va le Bethele lava a va huma eSwitzerland ni le Furwa, lava a va hi byela hi swiphiqo leswi vapfumeri-kulorhi a va  langutana na swona etikweni ra Jarimani, leri a ri nga ri ekule ngopfu ni laha a hi tshama kona. Mfumo wa Manazi a wu khoma Timbhoni ta Yehovha wu ti yisa etikampeni ta nxaniso wu tlhela wu tekela vatswari lava nga Timbhoni vana.

Mina na Helen se a ku ri khale hi hlomiseriwe ku langutana ni maxangu lawa a ma ta hi humelela. Vatswari va hina va hi pfune ku nhlokohata tindzimana ta Bibele leti a ti ta hi kongomisa. A va ku: “Loko u nga swi tivi leswi u faneleke u swi endla, tsundzuka Swivuriso 3:5, 6. Loko u chava miringo exikolweni, tirhisa 1 Vakorinto 10:13. Loko u hambanisiwa na hina, tsundzuka Swivuriso 18:10.” Ndzi nhlokohate Pisalema 23 na 91 kutani ndzi sungule ku tshemba leswaku Yehovha u ta ndzi sirhelela minkarhi hinkwayo.

Hi 1940, tiko ra Jarimani ri sungule ku lawula ndhawu ya Alsace-Lorraine, naswona ri veke nawu wa leswaku vanhu hinkwavo lavakulu va joyina vandla ra Manazi. Tatana u arile kutani masocha ya Magestapo ma n’wi xungete ma vula leswaku ma ta n’wi khoma. Loko Manana a ala ku rhunga yunifomo ya masocha, Magestapo ma sungule ku n’wi xungeta na yena.

Xikolo xi sungule ku ndzi tikisela vutomi. Siku ni siku, hi nga siya etlilasini a hi sungula hi ku khongela Hitler, hi losa hi ku, “Heil Hitler” ni ku yimbelela risimu ra rixaka u yimise voko. Vatswari va mina va ndzi pfune ku letela ripfalo ra mina ematshan’weni yo ndzi byela leswaku ndzi nga losi Hitler. Kutani mina hi ndzexe ndzi tiendlele xiboho xa ku nga losi hi ndlela ya Vunazi. Vadyondzisi va ndzi makarile va tlhela va ndzi xungeta hileswaku va ta ndzi hlongola exikolweni. Loko ndzi ri ni malembe ya nkombo, siku rin’wana ndzi boheke ku yima emahlweni ka vadyondzisi hinkwavo va 12 va le xikolweni. Va ringete ku ndzi sindzisa leswaku ndzi losa Hitler. Nilokoswiritano, Yehovha u ndzi pfunile leswaku ndzi va ni xivindzi xo ala.

Mudyondzisi un’wana u sungule ku tirhisa tindlela tin’wana leti tumbeleke to ndzi kanganyisa. U ndzi byele leswaku ndzi xichudeni lexinene, ni leswaku u ndzi rhandza ngopfu naswona a nge tsaki loko vo ndzi hlongola exikolweni. U te: “A swi bohi leswaku u yimisa voko ra wena. Wo ri tlakuselanyana ehenhla ntsena. Naswona a swi bohi leswaku u ku, ‘Heil Hitler!’ Vendzavendzisa milomu ya wena ntsena, u endla onge u vula sweswo.”

Loko ndzi byele Manana hi mhaka leyi mudyondzisi wa mina a ndzi byeleke yona, u ndzi tsundzuxe hi mhaka ya le Bibeleni ya vantshwa vanharhu va Vaheveru lava a va yime emahlweni ka xifaniso lexi a xi yimisiwe hi hosi ya Babilona. U ndzi vutise a ku: “Xana a va fanele va endla yini?” Ndzi hlamule ndzi ku: “A va fanele va xi gandzela.” U te: “Loko hi nkarhi lowu a va fanele va nkhinsama va xi gandzela ha wona, a va lo nkhinsama va boha tintambhu ta tintangu ta vona, xana sweswo a swi ta va swi lulamile? Tiendlele xiboho; endla leswi u tivaka leswaku swi lulamile.” Ndzi hlawule ku gandzela Yehovha ntsena hilaha Xadraka, Mixaka na Abedinigo va endleke hakona.—Dan. 3:1, 13-18.

Vadyondzisi va ndzi hlongole exikolweni minkarhi yo hlayanyana naswona va ndzi xungete va vula leswaku va ta ndzi teka ndzi nga ha tshami ni vatswari va mina. Ndzi karhateke ngopfu kambe vatswari va mina va ndzi khutazile. Loko ndzi ya exikolweni, Manana a a khongela na mina a kombela leswaku Yehovha a ndzi sirhelela. A ndzi swi tiva leswaku u ta ndzi tiyisa leswaku ndzi kota ku yimela ntiyiso. (2 Kor. 4:7) Tatana u ndzi byele leswaku loko se swi ndzi tikela ngopfu, a ndzi fanelanga ndzi chava ku tlhelela ekaya. U te: “Ha ku rhandza. U ta tshama u ri n’wana wa hina. Mhaka leyi yi khumba wena na Yehovha.” Marito wolawo ma ndzi susumetele ku tshama ndzi tshembekile.—Yobo 27:5.

Magestapo a ma tshamela ku ta ekaya ma ta lavisisa tibuku ta Timbhoni ni ku ta konanisa vatswari va mina. A va teka Manana va famba na yena ku ringana tiawara to tala kasi Tatana na sesi wa mina a va va landza laha a va tirha kona. Loko ndzi vuya hi le xikolweni a ndzi nga swi tivi loko ndzi ta fika ndzi n’wi kuma a ri kona Manana. Minkarhi yin’wana muakelani a a ndzi byela a ku: “Va teke mana wa wena va famba na yena.” Kutani a ndzi tifihla endlwini ivi ndzi tivutisa ndzi ku: ‘Xana va le ku n’wi xaniseni? Xana ndzi ta tlhela ndzi n’wi vona?’

Ku Yisiwa eKampeni Ya Nxaniso

Hi January 28, 1943, Magestapo ma hi pfuxe hi awara ya 3:30 hi matakuxa. Ma vule leswaku loko hinkwerhu ho joyina mfumo wa Manazi a hi nge yisiwi ekampeni ya nxaniso. Hi nyikiwe tiawara tinharhu leswaku hi tilunghisa. Manana se a a xi lunghekerile xiyimo xexo naswona swiambalo ni Bibele  se a swi pakiwile etibegeni ta hina. Kutani hi tirhise nkarhi wolowo leswaku hi khongela naswona hi khutazana. Tatana u hi tsundzuxe leswaku ‘ku hava lexi nga hi hambanisaka ni rirhandzu ra Xikwembu.’—Rhom. 8:35-39.

Magestapo ma tlhele ma vuya. A ndzi nge n’wi rivali Makwerhu wa xisati Anglade loyi a dyuhaleke loko a ri karhi a hi lela hi ku hi yimisela voko a ri karhi a xiririka mihloti. Magestapo ma fambe na hina hi movha ma hi yisa exitichini xa xitimela eMetz. Endzhaku ko famba hi xitimela masiku manharhu, hi fike eKochlowice, ku nga kampa yin’wana leyi lawuriwaka hi ya le Auschwitz etikweni ra Poland. Endzhaku ka tin’hweti timbirhi, hi rhurhiseriwe eGliwice, eka muako wun’wana lowu eku sunguleni a ku tshama tinani eka wona, lowu cinciweke wu va kampa. Swirho swa Manazi swi hi byele leswaku loko ho sayina xitifiketi lexi vulaka leswaku hi tshika vupfumeri bya hina, va nga hi ntshunxa kutani va hi tlherisela nhundzu ya hina. Tatana na Manana va arile kutani masocha ma ku: “Mi nge pfuki mi tlhelerile ekaya ra n’wina.”

Hi June hi rhurhiseriwe eSwietochlowice, laha ndzi sunguleke ku pandziwa hi nhloko leyi ya ha ndzi karhataka ninamuntlha. Loko ndzi ve ni vuvabyi byin’wana eka tintiho ta mina, dokodela u suse minwala yo hlayanyana handle ko ndzi tlhava hi nayiti leswaku ndzi nga twi ku vava. Lexi tsakisaka, leswi ntirho wa mina a ku ri ku ya xavela varindzi swo karhi, hakanyingi a ndzi rhumiwa ku ya ebekarini. Wansati loyi a a tirha kwalaho a a ndzi nyika swakudya.

Ku fikela hi nkarhi wolowo, a hi tshama hi ri ndyangu hi nga ri na swivochwa leswin’wana. Hi October 1943 hi rhurhiseriwe ekampeni ya le Ząbkowice. A hi etlela eka mibedo leyi khandziyaneke eka xithezi xa le henhla, hi ri ni vavanuna, vavasati ni vana va kwalomu ka 60. Vatirhela-mfumo va Manazi a va hi nyika swakudya swo nun’hwa leswi nga dyekiki.

Hambileswi a hi langutana ni maxangu, a hi heleriwanga hi ntshembo. A hi hlayile eka Xihondzo xo Rindza leswaku endzhaku ka nyimpi a ku ta chumayeriwa swinene. Kutani a hi swi tiva leswaku ha yini hi xaniseka nileswaku ku nga ri khale maxangu ya hina a ma ta hela.

Loko hi twa leswaku mavuthu lama humaka eka matiko yo hambana-hambana ma fikile, hi nambe hi swi tiva leswaku Manazi ma le ku hluriweni. Eku sunguleni ka 1945, vatirhela-mfumo va Manazi va endle xiboho xo baleka ekampeni ya hina. Hi February 19, hi boheke ku macha tikhilomitara ta kwalomu ka 240. Endzhaku ka mavhiki ya mune hi fike edorobeni ra Steinfels eJarimani, laha varindzi va sindziseke swivochwa leswaku swi nghena emugodini. Vanhu vo tala a va ehleketa leswaku hi ta dlayiwa. Kambe hi siku rero ku fike mavuthu lama humaka ematikweni yo hambana-hambana, hiloko  vatirhela-mfumo va Manazi va baleka kutani khombo leri a hi langutane na rona ri hela.

Ku Fikelela Tipakani Ta Mina

Hi May 5, 1945, endzhaku ka malembe ya kwalomu ka mambirhi ni hafu, hi fike ekaya le Yutz hi thyakile naswona a hi ri ni tinhwala to tala. A hi nga si tshama hi cinca swiambalo ku sukela hi February, kutani hi tibyele leswaku hi fanele hi swi hisa. Ndzi tsundzuka Manana a hi byela leswi: “Leri a ku ve siku lerinene ngopfu evuton’wini bya n’wina. A hi na nchumu. Hambi ku ri swiambalo leswi hi swi ambaleke a hi swa hina. Kambe hinkwerhu ka hina va mune hi vuye hi tshembekile. A hi ri landzulanga ripfumelo ra hina.”

Endzhaku ko heta tin’hweti tinharhu ndzi ri eSwitzerland ndzi ri karhi ndzi hlakarhela, ndzi tlhelele exikolweni ndzi nga ha chavi leswaku ndzi ta hlongoriwa. Se a hi ta hlangana ni Vakreste-kulorhi naswona hi chumayela erivaleni. Hi August 28, 1947, loko ndzi ri ni malembe ya 13, ndzi xi hetisise erivaleni xihlambanyo lexi ndzi xi endleke eka Yehovha malembe lama hundzeke. Tatana u ndzi khuvurile eNambyeni wa Moselle. A ndzi lava ku namba ndzi sungula ku phayona kambe Tatana u ndzi kombele leswaku ndzi dyondzela ntirho wo karhi. Xisweswo ndzi dyondzele ku rhunga. Hi 1951 loko ndzi ri ni malembe ya 17, ndzi ve phayona naswona ndzi averiwe ku ya tirha emugangeni wa Thionville.

Hi lembe rero ndzi ye enhlengeletanweni edorobeni ra Paris kutani ndzi tsarisela ku va murhumiwa. A ndza ha ritsongo kambe Makwerhu Nathan Knorr u vule leswaku a a ta veka fomo ya mina kukondza ku fika nkarhi wa kona. Hi June 1952, ndzi kume xirhambo xo ya eka ntlawa wa vu-21 wa Xikolo xa Bibele xa Giliyadi xa Watchtower eSouth Lansing, le New York, eU.S.A.

Ku Ya eXikolweni Xa Giliyadi Ni Loko Se Hi Thwasile

Hakunene a swi tsakisa swinene! Hakanyingi a swi ndzi tikela ku vulavula ni vanhu erivaleni hi ririmi ra rikwerhu. Kambe hi nkarhi wolowo a ndzi fanele ndzi vulavula Xinghezi. Kambe valeteri va ndzi pfune swinene. Makwerhu un’wana u ndzi thye vito rin’wana leri nge Ku N’wayitela ka Mfumo hileswi a ndzi n’wayitela loko ndzi khomiwa hi tingana.

Hi ye hi ya thwasela eXitediyamu xa Yankee le New York hi July 19, 1953, naswona ndzi rhumeriwe edorobeni ra Paris swin’we na Ida Candusso (loyi endzhakunyana a veke wa ka Seignobos). Ku chumayela vanhu lava fuweke va le Paris a swi tika kambe ndzi kote ku dyondza Bibele ni vanhu vo tala lava titsongahataka. Hi 1956, Ida u tekiwile kutani a ya eAfrika kambe mina ndzi sale eParis.

Hi 1960, ndzi tekiwe hi makwerhu un’wana wa le Bethele kutani hi ve maphayona yo hlawuleka emugangeni wa Chaumont ni wa Vichy. Endzhaku ka malembe ya ntlhanu, ndzi khomiwe hi vuvabyi bya rifuva kutani ndzi boheka ku tshika ku phayona. Ndzi khunguvanyeke ngopfu hikuva ku sukela evutsongwanini pakani ya mina a ku ri ku va entirhweni wa nkarhi hinkwawo. Endzhakunyana ka nkarhi, nuna wa mina u ndzi siyile a ya teka nsati un’wana. Nseketelo wa vamakwerhu wu ndzi pfunile emalembeni wolawo yo nonon’hwa, nakambe Yehovha u hambete a ndzi rhwalela ndzhwalo wa mina.—Ps. 68:19.

Sweswi ndzi tshama emugangeni wa Louviers, eNormandy, ekusuhi ni rhavi ra le Furwa. Ku nga khathariseki swiphiqo leswi ndzi nga na swona swa rihanyo, ndza tsaka leswi ndzi voneke ndlela leyi Yehovha a ndzi pfuneke ha yona. Ndlela leyi ndzi kurisiweke ha yona ya ha ndzi pfuna ninamuntlha leswaku ndzi tshama ndzi ri ni langutelo lerinene. Vatswari va mina va ndzi dyondzise leswaku Yehovha i Munhu wa xiviri loyi ndzi nga n’wi rhandzaka, loyi ndzi nga vulavulaka na yena ni loyi a hlamulaka swikhongelo swa mina. Kunene “xana ndzi ta tlherisela yini eka Yehovha hikwalaho ka hinkwaswo leswi pfunaka leswi a ndzi endleleke swona?”—Ps. 116:12.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 6]

“Ndza tsaka leswi ndzi voneke ndlela leyi Yehovha a ndzi pfuneke ha yona”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Ndzi khome bodlhela ra mina ra moya loko ndzi ri ni malembe ya tsevu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Ndzi ri ni varhumiwa ni maphayona eLuxembourg eka tsima ro hlawuleka ro chumayela loko ndzi ri ni malembe ya 16

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Ndzi ri na Tatana na Manana entsombanweni hi 1953