Lembe Ra Le ‘Tikweni Lerinene’

HI 1908 ku tshuburiwe nchumu wo tsakisa edorobeni ra Gezere leri ku vulavuriwaka hi rona eBibeleni, leri nga ekusuhi ni timbuwa ta rivala ra le vupela-dyambu bya Yerusalema: xiphepherhele lexitsongo xa ribye, lexi ku anakanyiwaka leswaku i xa lembe-xidzana ra vukhume B.C.E. Eka xona, a ku ri ni tsalwa ra Xiheveru xa khale, leri ku anakanyiwaka leswaku i khalendara leyi nga riki na vuxokoxoko byo tala ya swiendlakalo swo hambana-hambana. Endzhakunyana xiphepherhele lexi xi vitaniwe Khalendara ya le Gezere.

Xiphepherhele lexi a xi ri ni vito leri nge: Abiya. Hambileswi vativi van’wana va ta vuyimburi va nga pfumeriki, vo tala va xi teka xi ri xitoloveto xa xifanyetana xa xikolo lexi tsariweke tanihi xiphato. * Xana u nga tsakela ku vona hi mahlo ya mianakanyo Tiko leri Tshembisiweke hi ku tirhisa mahlo ya xifanyetana lexi hanyeke khale koloko? Ku endla tano swi nga ku pfuna leswaku u tsundzuka swiendlakalo swin’wana swa le Bibeleni.

Tin’hweti Timbirhi To Hlengeleta

Mutsari wa khalendara leyi ya khale u sungule hi ku hlamusela hi ntirho lowu tolovelekeke wo hlengeleta. Hambileswi ntirho lowu wu xaxametiweke eku sunguleni ka khalendara leyi, u nga swi twisisa leswaku ha yini Vaisrayele va teke ntirho wo hlengeleta wu ri makumu ya xiphemu lexikulu xa ntshovelo wa lembe. N’hweti ya Etanimi (leyi endzhaku yi vitaniweke Tishri) yi fambisana na September/October eka khalendara ya hina namuntlha. Loko se ntirho lowukulu wo tshovela wu herile, a ku sungula nkarhi wo tsakisa lowu Abiya lontsongo a a hlanganyela eka wona. Wa nga vona ntsako lowu a a va na wona loko a pfuna tata wakwe ku aka ntsonga lowu a a wu ta va kaya ra vona ku ringana vhiki loko va ri karhi va nkhensa Yehovha hikwalaho ka ntshovelo lowukulu emasin’wini ya vona!—Deteronoma 16:13-15.

Hi nkarhi wolowo, mitlhwari a yi va yi ri kusuhi ni ku tshoveriwa hi ku hlakahliwa emirhini hi  ndyangu wa ka va Abiya, ku nga ntirho wo tika swinene eka Abiya kambe a swi n’wi tsakisa loko a hlalela. (Deteronoma 24:20) Kutani ndyangu wa ka vona a wu rholela mitlhwari wu yi yisa eribyeni ro sila leri nga ekusuhi leswaku va ta endla mafurha. Kumbe ndyangu a wu endla mafurha hi ndlela yin’wana yo olova—ku nga ku hoxa mitlhwari leyi pandzekeke ematini kutani ku unguriwa mafurha lawa a ma papamala ematini. Kutani mafurha lawa a ma ngo dyiwa ntsena. Nakambe a ma tirhisiwa tanihi mafurha ya timboni, ku tlhela ku tshunguriwa mafidzula ni timbanga, ku fana niloko xifanyetana Abiya xo vaviseka loko xi ri eku tlangeni.

Tin’hweti Timbirhi Ta Ku Byala Mbewu

Loko timpfula ti sungula, kumbexana Abiya a a tsaka loko a tsakamisiwa hi mpfula ya kona. Swi nga ha endleka tata wakwe a a n’wi byele ndlela leyi mpfula yi nga ya nkoka ha yona etikweni. (Deteronoma 11:14) Misava leyi a yi va yi tiyerile hikwalaho ko hisiwa hi dyambu ku ringana tin’hweti to hlaya, a yi ta olova ivi yi lunghekela ku rimiwa. Varimi va khale a va rima hi tipuluhu leti endliweke hi mintsandza, kumbexana leti nga ni xikomu xa nsimbi, leti a ti kokiwa hi swiharhi. Loko va rima a va endla tiforo leti nga gombonyokangiki. Tiko leri a ri nonile, kutani varimi va le Israyele a va rima ni tindhawu letitsongo, ku katsa ni le maweni. Kambe wona a va fanele va ma rima hi swikomu swa mavoko.

Loko se ku rimiwile, a ku byariwa koroni ni maxalana. Lexi tsakisaka, nchumu lowu landzeleke eka Khalendara ya le Gezere a ku ri tin’hweti timbirhi ta ntirho lowu wo byala. Mubyari a a hoxa mbewu endzeni ka nceka kutani a yi haxa kunene hi voko.

 Tin’hweti Timbirhi Ta Leswi Byariwaka Endzhaku

“Tiko lerinene” a ri tshamela ku humesa swakudya. (Deteronoma 3:25) Hi December, mpfula a yi na swinene naswona tiko a ri va ra rihlaza. A ku ri nkarhi wa ku byala tinyawa leti byariwaka endzhaku xikan’we ni matsavu man’wana. (Amosi 7:1, 2) Eka xiphepherhele lexi, Abiya u vule leswaku lowu i nkarhi wa “madyelo ya ximun’wana” kumbe hi ku ya hi vuhundzuluxeri byin’wana, nkarhi wa “leswi byariwaka endzhaku,” nkarhi wa ndzalo ya swakudya swo nandziha leswi swekiwaka hi matsavu yo tala ya nguva leyi.

Loko nguva ya xirhami yi hela, murhi wa almondi a wu humesa swiluva swo basa ni swa pinki, ku nga xikombiso xa ximun’wana. Sweswo a swi va tano loko ku sungula ku hisa, eku sunguleni ka n’hweti ya January.—Yeremiya 1:11, 12.

N’hweti Ya Ku Tsemiwa Ka Ntsembyana

Endzhaku Abiya u vulavule hi ntsembyana. Ximila lexi xi nga ku tsundzuxa hi xiendlakalo lexi humeleleke malembe-xidzana yo tala Abiya a nga si velekiwa, evuxeni bya le tintshaveni ta Yudiya. Emutini wa Yeriko, Rahava u tumbete tinhlori timbirhi “exikarhi ka tinyandza ta ntsembyana etinhlangeni leti a [ti vekiwe] hi malayini” elwangwini leswaku ti oma. (Yoxuwa 2:6) Ntsembyana a wu ri wa nkoka swinene evuton’wini bya Vaisrayele. Leswaku ku humesiwa tincinda eka ntsembyana, ximilana lexi a xi fanele xi bola ku sungula. A xi borisiwa hi mberha hakatsongo-ntsongo kumbe xi borisiwa hi ku hatlisa hi ku hoxiwa exidan’wanini kumbe exinambyanini. Loko se tincinda ti humile eka ximila xa ntsembyana, a ti tirhiseriwa ku endla tinguvu to endla maseyila, matende ni malapi. Nakambe ntsembyana a wu tirhisiwa ku endla tintambhu ta timboni.

Van’wana va kanetana ni mhaka ya leswaku ntsembyana a wu byariwa endhawini ya le Gezere, laha mati a ma kala. Van’wana va vula leswaku ntsembyana a wu byariwa ntsena eku heleni ka lembe. Hi yona mhaka leyi van’wana va anakanyaka leswaku eka Khalendara ya le Gezere, rito leri nge, “ntsembyana” a ku ri mavizweni wa “byanyi.”

N’hweti Yin’we Ya Ku Tshoveriwa Ka Maxalana

Lembe ni lembe endzhaku ka n’hweti yo tsema ntsembyana, Abiya u xiye makhava ya maxalana, ku nga ximila lexi a landzeleke hi xona eka khalendara yakwe. N’hweti ya kona hi Xiheveru i Abibi, leswi vulaka “Makhava,” laha kumbexana ku kombeteriwaka enkarhini lowu makhava ma wupfaka ha wona, hambiloko ma ha ri madebyana. Yehovha u lerisile a ku: “A ku hlayisiwe n’hweti ya Abibi, naswona u fanele u tlangela paseka eka Yehovha.” (Deteronoma 16:1) Abibi (leyi endzhaku yi vitaniweke Nisani) yi fambisana ni tinguva ta namuntlha ta March na April. Nkarhi wa ku wupfa ka maxalana swi nga  endleka wu hoxe xandla swinene ku vona nkarhi lowu n’hweti leyi yi sungulaka ha wona. Ninamuntlha, Vayuda va Makaraite va tirhisa nkarhi lowu wa ku wupfa loku leswaku va tiva leswaku va ri sungula rini lembe ra vona lerintshwa. Kutani swirhangana swa maxalana a swi fanele swi ndziwitiwa emahlweni ka Yehovha hi ti-16 ta Abibi.—Levhitika 23:10, 11.

Maxalana a ma ri ya nkoka swinene evuton’wini bya siku ni siku eka Vaisrayele vo tala. Leswi a ma chipile ku tlula koroni, hakanyingi maxalana a ku endliwa xinkwa hi wona, ngopfu-ngopfu hi swisiwana.—Ezekiyele 4:12.

N’hweti Ya Ku Tshovela Ni Ku Pima

Loko u ehleketa le ndzhaku enkarhini wa Abiya, u nga anakanya leswaku siku rin’wana nimixo u xiye papa lerikulu ri hangalaka—mpfula a yi ta heta nkarhinyana yi nga si na. Enkarhini wolowo swimilana swa le tikweni lerinene a swi titshege hi mberha. (Genesa 27:28; Zakariya 8:12) Varimi va le Israyele a va swi xiya leswaku swilo swo tala leswi a swi tshoveriwa hi tin’hweti to hisa ta lembe a swi fanele swi nga hungiwi ngopfu hi moya kukondza ku fika Pentekosta. Mheho yo titimela leyi a yi ta hi le n’walungwini swi nga endleka yi pfune mavele lama ha kulaka, kambe a yi onha mirhi ya mihandzu loko se yi humese swiluva. Mheho yo hisa yo huma hi le dzongeni a yi pfuna swiluva leswaku swi pfuleka ni ku hangalasa vuluva.—Swivuriso 25:23; Risimu Ra Solomoni 4:16.

Yehovha N’wini wa tinguva, u simeke fambiselo ro hlanganisa vutomi. Esikwini ra Abiya, tiko ra Israyele hakunene a ri ri “tiko ra koroni, maxalana, madiriva, makuwa ni magrenada, tiko ra mafurha ya mitlhwari ni vulombe.” (Deteronoma 8:8) Swi nga endleka kokwa wa Abiya wa xinuna a n’wi chumbuterile hi ta nkarhi wo hlawuleka swinene wa ndzalo wa ku fuma ka Hosi Solomoni wo tlhariha—vumbhoni lebyi nga erivaleni bya ku katekisiwa hi Yehovha.—1 Tihosi 4:20.

Endzhaku ko boxa ta ntshovelo, khalendara leyi a yi ri ni rito leri van’wana va ri tekaka ri vula “ku pima.” Swi nga endleka ri vula ku pima ntshovelo leswaku ku nyikiwa vini va masimu xiphemu xo karhi ni vatirhi kumbe hambi ku ri ku hakela xibalo hi wona. Hambiswiritano, swidyondzi swin’wana swi anakanya leswaku rito ra Xiheveru ri vula “[ku] endla nkhuvo” naswona va vona ri kombetela eka Nkhuvo wa Mavhiki, lowu a wu tlangeriwa hi n’hweti ya Sivhana (May/June).—Eksoda 34:22.

Tin’hweti Timbirhi Ta Ku Khiwa Ka Matluka

Endzhaku Abiya u tsale hi ta tin’hweti timbirhi to khathalela misinya ya madiriva. Swi nga endleka a pfunetile eku suseteleni ka matluka emisinyeni ya madiriva leswaku dyambu ri fikelela madiriva. (Esaya 18:5) Kutani ku landzele nkarhi wo kha madiriva, lowu a wu tsakisa vantshwa enkarhini wolowo. Kunene a ma tsokombela madiriva lama wupfaka eku sunguleni! Kumbexana Abiya a a yi twile mhaka ya tinhlori ta 12 leti rhumiweke hi  Muxe eTikweni leri Tshembisiweke. Ti ye kwalaho hi masiku yo kha mihandzu leyi wupfaka ku sungula ya madiriva ti ya vona ku nona ka tiko. Hi nkarhi wolowo, xichocho xin’we xa madiriva a xi kule ngopfu lerova a xi fanele xi rhwariwa hi vavanuna vambirhi!—Tinhlayo 13:20, 23.

N’hweti Ya Mihandzu Ya Ximumu

Rungula ro hetelela ra khalendara ya Abiya ri vulavula hi mihandzu ya ximumu. Ematikweni ya khale ya le Vuxa Xikarhi, ximumu a xi ri xiphemu xa lembe ra vurimi laha a ku tshoveriwa mihandzu. Endzhaku ka nkarhi wa Abiya, Yehovha u tirhise xiga lexi nge, “xirhundzu xa mihandzu ya ximumu” ku kombisa leswaku ‘makumu ma fikile eka vanhu va yena va Vaisrayele,’ a tlanga hi marito lama nge, “mihandzu ya ximumu” ni “makumu” hi Xiheveru. (Amosi 8:2) Leswi swi fanele swi tsundzuxe Vaisrayele lava nga tshembekiki leswaku makumu ma fikile nileswaku nkarhi wo avanyisiwa hi Yehovha wu tshinele. A swi kanakanisi leswaku makuwa na wona a ma wela eka mihandzu ya ximumu leyi Abiya a vulavula ha yona. Minkarhi yin’wana a ku endliwa makhekhe hi makuwa ya ximumu kumbe ku endliwa murhi wo tshungula matshumba.—2 Tihosi 20:7.

Khalendara Ya Le Gezere Na Wena

Swi nga endleka Abiya a yi vone hi ku kongoma mintirho ya vurimi ya le tikweni ra ka vona. Mintirho ya le masin’wini a yi tolovelekile eka Vaisrayele va le minkarhini yoleyo. Hambiloko u nga yi vonanga hi ku kongoma mintirho ya vurimi, swikombo leswi nga eka xiphepherhele lexi xa le Gezere swi nga ku pfuna leswaku ku hlaya ka wena Bibele ku va loku hanyaka, u yi twisisa ku antswa.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Vuyimburi bya le Gezere

[Xihlovo Xa Kona]

© 2003 BiblePlaces.com

[Xifaniso/Dayagramu leyi nga eka tluka 9]

VEADAR

NISANI (ABIBI)

IYYAR (ZIVHI)

SIVHANA

TAMUZI

AB

ELULU

TISHRI (ETANIMI)

HESHVAN (BULU)

KISLEVE

TEBETH

XEBATA

ADHARA

JANUARY

FEBRUARY

MARCH

APRIL

MAY

JUNE

JULY

AUGUST

SEPTEMBER

OCTOBER

NOVEMBER

DECEMBER

[Xihlovo Xa Kona]

Farmer: Garo Nalbandian

[Swifaniso leswi nga eka tluka 10]

Murhi wa almondi

Ximilana xa ntsembyana

Maxalana

[Swihlovo Swa Kona]

Dr. David Darom

U.S. Department of Agriculture

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 11]

Leswi Rungula Leri Tsariweke Eka Khalendara Ya Le Gezere Swi Nga Ha Vaka Swi Vula Swona:

“Tin’hweti to tshovela madiriva ni mitlhwari; tin’hweti to byala;

tin’hweti ta madyelo ya ximun’wana;

n’hweti ya ku tshoveriwa ka ntsembyana;

n’hweti ya ku tshoveriwa ka maxalana;

n’hweti ya ku tshoveriwa ka koroni ni ku pima;

tin’hweti to tshena;

n’hweti ya mihandzu ya ximumu.”

[yi tsariwe hi:] Abiya*

[Xihlovo Xa Kona]

Hi ku ya hi buku leyi nge, Textbook of Syrian Semitic Inscriptions, Vholumo 1, hi John C. L. Gibson, 1971.

[Xihlovo Xa Kona lexi nga eka tluka 11]

Archaeological Museum of Istanbul