Vanghana Va Xikwembu Eka “Swihlala Swa Xinghana”

Hi 1932 xikepe xin’wana xi tise mbewu ya risima lerikulu eTonga. Mukongomisi wa xikepe xa kona u nyike Charles Vete xibukwana lexi nge “Where Are the Dead?” Charles a a tiyiseka leswaku u kume ntiyiso. Hi ku famba ka nkarhi, yindlu-nkulu ya Timbhoni ta Yehovha yi amukele xikombelo xa Charles xo hundzuluxela xibukwana lexi hi ririmi ra rikwavo. Loko a heta ku hundzuluxela, u kume swibukwana swa 1 000 kutani a sungula ku swi phakela vanhu. Leyi hi yona ndlela leyi rungula ra Mfumo wa Yehovha ri sunguleke ku twarisiwa ha yona le tikweni ra Tonga.

EMEPENI wa Pacific Dzonga, swihlala swa Tonga swi kumeka evupela-dyambu bya laha layini ya ku thwasa ka siku yi hlanganaka kona na Tropic of Capricorn. Xihlala xa kona lexikulu, ku nga Tongatapu, xi le n’walungu-vuxa bya Auckland, eNew Zealand, hi tikhilomitara ta kwalomu ka 2 000. Tonga ri ni swihlala swa 171, naswona eka 45 wa swona ku tshama vanhu. James Cook, muvalangi wa le Britain la dumeke wa lembe-xidzana ra vu-18, u thye swihlala leswi swa le kule vito leri nge Swihlala swa Xinghana.

Tonga ri ni vanhu va kwalomu ka 106 000, naswona ri ni swihlala swa miganga yinharhu—leswikulu swa kona i Tongatapu, Ha’apai na Vava’u. Eka mavandlha ya ntlhanu lama nga kona kwalaho ya Timbhoni ta Yehovha, manharhu ma le xihlaleni lexi nga ni vaaki vo tala xa muganga wa Tongatapu, rin’we ri le Ha’apai, kasi lerin’wana ri le Vava’u. Leswaku ti pfuna vanhu va va vanghana va Xikwembu, Timbhoni ta Yehovha ti ni kaya ra varhumiwa ni hofisi ya vuhundzuluxeri ekusuhi na ntsindza wa kona ku nga Nuku’alofa.—Esaya 41:8.

Ku sukela hi va-1930, vo tala a va tiva Charles Vete a ri Mbhoni ya Yehovha, hambileswi a kaleke a khuvuriwa hi 1964. Van’wana va n’wi joyinile entirhweni wo nyikela vumbhoni, naswona hi 1966 ku akiwe Holo ya Mfumo leyi tekaka vanhu va 30. Ku vumbiwe vandlha leri nga ni vahuweleri va Mfumo va 20 eNuku’alofa hi 1970.

Ku sukela kwalaho, ku hetiseka ka marito ya muprofeta Esaya ku vonaka kahle eswihlaleni swa Tonga: “A va nyike Yehovha ku vangama naswona a va twarise ku dzuneka ka yena va ri eswihlaleni.” (Esaya 42:12) Ntirho wa Mfumo wu famba kahle swinene, naswona vanhu vo tala va pfuniwa leswaku  va va ni vuxaka na Yehovha. Entsombanweni wa muganga lowu a wu ri eNuku’alofa hi 2003, ku ve ni vanhu va 407 naswona ntlhanu wa vona va khuvuriwile. Vanhu va 621 a va ri kona eXitsundzuxweni hi 2004, leswi kombisaka leswaku nhlayo ya vahuweleri yi ta engeteleka.

Vanhu Lava Hanyaka Vutomi Byo Olova

Kambe, ekule ni le ntsindza, ku ni xilaveko lexikulu xa vahuweleri va Mfumo. Hi xikombiso, vanhu va 8 500 lava tshamaka eswihlaleni swin’wana swa 16 swa muganga wa Ha’apai va fanele va twa ntiyiso wa Bibele. Le Ha’apai ku tele swihlala leswi nga hlomukangiki ngopfu elwandle, leswi nga ni mirhi yo leha ya micindzu ni timbuwa ta sava ro basa. Mati ya lwandle ra kona ma base paa, lerova u nga vona ni swilo leswi nga empfhukeni wo hundza 30 wa timitara. A hi ku tsakisa ka swona ku hlambela exikarhi ka tindzalama ta le hansi ka mati ni le xikarhi ka tinhlampfi ta mixakaxaka leyi tlulaka dzana. Hi ntolovelo swimitana swa kona a hi swikulu. Hambileswi tiyindlu ta kona ti nga ta xiyimo xa le hansi, kambe ti akiwe hi ndlela ya leswaku ti swi kota ku tiyiselela swihuhuri.

Mirhi ya breadfruit ni ya mango yi pfuna hi ndzhuti ni swakudya. Nkarhi wo tala esikwini wu tirhiseriwa ku hlengeleta ni ku lunghiselela swakudya. Ku tlhandlekela eka nyama ya nguluve, vanhu va le swihlaleni leswi va kuma ni swakudya swo tala elwandle. Emintangeni ya vona ya le kaya, va kuma swakudya swa swimilana swa marhanga ni swa matsavu. Mirhi yo fana ni ya malamula yo timilela enhoveni; mirhi ya khokhonati ni ya mabanana yi lo vuya laha. Vanhu va kwalaho va dyondzisana ku suka eka xitukulwana xin’wana ku ya eka xin’wana malunghana ni mintsembyana, matluka, mahanti ni timitsu leti tirhisiwaka ku tshungula.

Ina, nchumu lowu tsakisaka ngopfu eHa’apai i vanhu va kona lava nga ni xinghana, lava tshamaka hi ku rhula. Laha ku hanyiwa vutomi byo olova. Vavasati vo tala va endla ntirho wa mavoko—va luka tingula, tinguvu leti endliweke hi mahanti ya mirhi swin’we ni timeti. Vavasati va Matonga va tirha va ri karhi va vulavula, va yimbelela ni ku hleka swin’we va tshame endzhutini wa murhi, hakanyingi vana ni swihlangi swa vona swi ri karhi swi tlanga kumbe swi etlele kwala kusuhi. Naswona hi ntolovelo i vavasati lava loko lwandle ri ye eku hloteni va khomaka ti-shellfish ni swivumbiwa swin’wana leswi dyiwaka swa le lwandle, va tlhela va kha miroho ya le lwandle leyi pfotlokaka hi ku olova leswaku va ya endla saladi leyi u nga tilumaka ni tintiho loko u yi dya.

Vavanuna vo tala va dzumba emintangeni, va phasa tinhlampfi, va kovotla swilo, va aka mabyatso ni ku rhunga minkoka ya tinhlampfi. Vavanuna, vavasati ni vana va famba hi mabyatso lamatsongo lama pfariweke ehenhla yo phasa tinhlampfi va ya endzela maxaka, va ya lava vutshunguri ni ku ya xavisa swilo.

Mahungu Lamanene Ma Fika Ni Le Tindhawini Ta Le Kule

Varhumiwa vambirhi ni vatirheli vambirhi lava nga maphayona va fike endhawini leyi yo tsakisa hi nkarhi wa Xitsundzuxo xa 2002. Minkarhi yin’wana vanhu a va hlangana ni Timbhoni, naswona vanhu va le Ha’apai va tshame va kuma tibuku leti kandziyisiweke hi Timbhoni ta Yehovha, hambi ku ri ku dyondza Bibele na tona.

Vadyondzisi volavo va mune va Bibele a va ri ni swikongomelo swinharhu: ku fambisa tibuku ta Bibele, ku sungula tidyondzo ta le kaya ta Bibele ni ku rhamba vanhu lava tsakelaka leswaku va ta tlangela Xilalelo xa Hosi. Va swi kotile ku fikelela tipakani ta vona leti tinharhu. Vanhu va 97 va tile eXitsundzuxweni xa rifu ra Yesu. Van’wana va vona va te hi mabyatso lama nga pfalekangiki ehenhla hambileswi mpfula a yi na swinene naswona  a ku ri ni mimoya ya matimba. Hikwalaho ka maxelo yo biha, vo tala va etlele endhawini leyi Xitsundzuxo a xi khomeriwe eka yona, va muka hi siku leri landzelaka.

Makwerhu loyi a nyikeleke nkulumo ya Xitsundzuxo a a khome xo tika. Murhumiwa loyi a a ri xivulavuri xa kona u ri: “A swi lavi ndzi kala ndzi mi byela leswaku a swi tika njhani ku nyikela tinkulumo timbirhi ta Xitsundzuxo hi ririmi rimbe hi vusiku byin’we. Ehleketa leswaku a ndzi karhateke njhani. Mawaku ndlela leyi xikhongelo xi ndzi pfuneke ha yona! Ndzi tikume ndzi tsundzuke marito ni swivulwa leswi se a ndzi swi rivele.”

Hikwalaho ka leswi vavuri va evhangeli va yeke emahlweni va pfuna vanhu lava tsakelaka eswihlaleni sweswo swa Ha’apai, ku khuvuriwe mimpatswa yimbirhi leyi tekaneke. Exiyin’weni xin’wana, nuna wa kona u tsakele tibuku ta Timbhoni loko a ri karhi a dyondzela ku va mufundhisi ekerekeni ya kwalaho.

Hambileswi a va ri swisiwana, wanuna loyi ni nsati wakwe a va tala ku nyikela hi mali yo tala loko mavito ya vona ma vitaniwa ekerekeni hi nkarhi lowu a ku kolekiwa minyikelo ya lembe ni lembe. Mbhoni yin’wana leyi tshameke yi endzela wanuna loyi yi n’wi kombele leswaku a pfula eBibeleni yakwe a hlaya 1 Timotiya 5:8. Muapostola Pawulo u tsale a ku: “Loko munhu a nga va wundli lava nga va ka vona, ngopfu-ngopfu lava nga swirho swa ndyangu wakwe, u landzule ripfumelo naswona u bihe ngopfu ku tlula munhu la nga riki na ripfumelo.” Nsinya lowu wa nawu wa Bibele wu khumbe mbilu ya wanuna loyi. U swi xiyile leswaku ku pfumela ku humesa mali yo tala leyi laviwaka hi kereke a swi n’wi sivela ku wundla ndyangu wakwe. Enkarhini lowu landzelaka loko ku kolekiwa mali ya lembe na lembe, a nga yi rivalanga 1 Timotiya 5:8, hambileswi a a ri na yona mali. Loko ku vitaniwa vito rakwe, u ve ni xivindzi xo byela mufundhisi leswaku swilaveko swa ndyangu wakwe i swa nkoka ku tlula swa kereke. Hikwalaho ka sweswo, vakulu va kereke va poyile mpatswa wolowo emahlweni ka mani na mani.

Endzhaku ko dyondza Bibele ni Timbhoni ta Yehovha, wanuna loyi ni nsati wakwe va ve vahuweleri va mahungu lamanene. Nuna wa kona u ri: “Ntiyiso wa Bibele wu ndzi cincile. A ndza ha ri na tihanyi naswona a ndza ha wu kariheli ndyangu wa mina. A ndza ha ri xilovekelo. Vanhu va le mugangeni wa ka hina va swi vona leswaku ntiyiso wu cince vutomi bya mina. Ndzi tshemba leswaku va ta rhandza ntiyiso ku fana na mina.”

Byatso Lebyi Vuriwaka Quest Byi Tirhisiwa Ku Lavisisa Lava Nga Ni Torha Ra Ntiyiso

Tin’hweti ti nga ri tingani endzhaku ka Xitsundzuxo xa 2002, byatso byin’wana byi tise nhundzu ya risima eHa’apai. Byatso lebyo leha 18 wa timitara bya le New Zealand lebyi vuriwaka Quest byi nghene eswihlaleni swa Tonga. Eka byona a ku ri na Gary na Hetty swin’we ni n’wana wa vona wa nhwanyana la vuriwaka Katie. Vamakwerhu va xinuna ni va xisati va kaye va Matonga kun’we ni varhumiwa vambirhi va famba-fambe na vona hi byatso. Timbhoni ta kwalaho ti pfunetile entirhweni wa ku tlutisa byatso, minkarhi yin’wana va famba etindhawini leti va nga ti tiviki. Maendzo ya kona a ma tika. Lava khandziyeke byatso byebyo a va ya chumayela ntiyiso wa Bibele. Va hlanganise mpfhuka lowukulu, va chumayela eswihlaleni swa 14. Mahungu lamanene ya Mfumo a ma nga si tshama ma chumayeriwa eka swin’wana swa swihlala sweswo.

Xana vanhu va angule njhani? Hi xitalo, vachumayeri lava a va famba hi byatso a va hlamariwa, va tsakeriwa ni ku kombisiwa malwandla. Loko vanhu va swihlala sweswo va twisise xikongomelo xa ku ta ka vaendzi lava, va kombise ku tlangela lokukulu. A swi ri erivaleni eka Timbhoni leti endzeke leswaku vanhu va le swihlaleni sweswo a va xixima  Rito ra Xikwembu naswona a va khathala hi xilaveko xa vona xa moya.—Matewu 5:3.

Minkarhi yo tala, vaendzi lava a va tshama ehansi ka mirhi va rhendzeriwe hi vanhu lava a va ri ni swivutiso swo tala hi Matsalwa. Loko ri pela, a va ya emahlweni ni mabulo ya Bibele emakaya ya vona. Vanhu va le ka xihlala xin’wana va kombele Timbhoni loko ti famba, va ku: “Mi nga fambi! I mani la nga ta hlamula swivutiso swa hina loko mi famba?” Mbhoni yin’wana yi te: “Minkarhi hinkwayo a swi tika ku siya vanhu vo tala swonghasi lava a va fana ni tinyimpfu lava a va ri ni torha ra ntiyiso. Ku byariwe timbewu to tala ta ntiyiso.” Loko byatso bya Quest byi fika exihlaleni xin’wana, Timbhoni ti kume vanhu hinkwavo va ambale nala. Nsati wa ndhuna ya doroba a a ha ku fa. U nkhense vamakwerhu hi yexe hikwalaho ko tisa rungula leri chavelelaka leri humaka eBibeleni.

A swi tika ku fika eswihlaleni swin’wana. Hetty wa hlamusela: “Exihlaleni xin’wana a ku nga ri na hlaluko ra kahle, a ko va ni magiyagiya lama nga ehenhlanyana lawa a hi fanele hi huma hi wona elwandle. A hi ta fika kwalaho ntsena loko hi famba hi xikwekwetsu xa hina lexitsongo. Xo sungula, a hi fanele hi jikijela minkwama ya hina eka vanhu vo tala lava a va yime eribuweni lava a va swi tsakela ku hi khomela yona. Kutani, loko xikwekwetsu xa hina xi tlakuka xi fika ehenhla ka rigiyagiya ra kona, a hi fanele hi tlula xi nga si tlhelela ehansi ka rigiyagiya leri.”

Kambe, van’wana va hina a va nga ri na vutshila bya ku tlutisa byatso. Endzhaku ko tluta hi byatso mavhiki mambirhi, mufambisi wa byona u tsale leswi malunghana ni riendzo ro tlhelela exihlaleni lexikulu xa Tongatapu: “Hi fanele hi teka riendzo ra tiawara ta 18 hi ri karhi hi tluta hi byatso. A hi nge swi koti ku ri heta hi nga wisanga hikwalaho ka lava va vabyisiwaka hi lwandle. Ha swi tsakela ku muka kambe timbilu ta hina ta vava loko hi fanele hi siya vanhu vo tala ngopfu lava se va tweke rungula ra Mfumo. Hi va siya emavokweni ya Yehovha, naswona moya wakwe lowo kwetsima ni tintsumi ti ta va pfuna leswaku va kula hi tlhelo ra moya.”

Ntshovelo Wu Vonaka Wu Ta Va Wukulu eSwihlaleni Leswi

Endzhaku ka tin’hweti ta kwalomu ka tsevu byatso bya Quest byi fambile, vachumayeri vambirhi lava nga maphayona yo hlawuleka, Stephen na Malaki va averiwe ku ya chumayela eka vanhu va le mugangeni wa Ha’apai. Va fike va joyina mimpatswa yimbirhi leyi tekaneke leyi a ya ha ku khuvuriwa, va dyondzisa vanhu Bibele. Va va ni mabulo lamanene hi timhaka to hambana-hambana naswona vahuweleri va yi tirhisa kahle Bibele.

Hi December 1, 2003, ku vumbiwe vandlha rin’wana eHa’apai, leri nga ra vuntlhanu eTonga. Vana vo tala va va kona eminhlanganweni. Va dyondze ku rhiya ndleve. Va fika va tshama va miyela naswona va hisekela ku hlamula loko ku laveka tinhlamulo etidyondzweni. Mulanguteri wa xifundzha u xiye leswaku “ndlela leyi va yi tivaka ha yona Buku Yanga Ya Timhaka Ta Bibele, yi kombisa leswaku vatswari va byi tekela enhlokweni vutihlamuleri bya vona byo dyondzisa vana va vona ntiyiso wa Bibele.” Swi le rivaleni leswaku eswihlaleni sweswo ka ha ta va ni vanghana vo tala va Yehovha.

Emalembeni lama tlulaka 70 lama hundzeke, loko Charles Vete a hundzuluxela xibukwana lexi nge Where Are the Dead? xi ya eka ririmi ra rikwavo ra Xitonga, a a nga swi tivi leswaku mbewu ya Mfumo yi ta mila hi ndlela leyi etimbilwini ta vanhu va ka vona. Ku sukela kwalaho, Yehovha u ye emahlweni a katekisa ntirho lowu a wu tshamela ku ndlandlamuka wa ku twarisa mahungu lamanene endhawini yoleyo yi nga le mpfungwe swonghasi. Namuntlha, hi nga vula hi ku kongoma leswaku Tonga i xin’wana xa swihlala swa le kule swinene leswi yaka eka Yehovha hi ndlela yo fanekisela. (Pisalema 97:1; Esaya 51:5) “Swihlala Swa Xinghana” sweswi i kaya ra vanhu vo tala lava nga vanghana va Yehovha.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Charles Vete, 1983

[Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

Ku ri karhi ku endliwa malapi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 10]

Byatso lebyi vuriwaka “Quest” byi tirhisiwe ku hangalasa mahungu lamanene eTonga

[Xifaniso lexi nga eka tluka 11]

Ntlawa wa vahundzuluxeri, eNukuʹalofa

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 9]

Making tapa cloth: © Jack Fields/CORBIS; background of pages 8 and 9, and fishing: © Fred J. Eckert