Ku Tshembeka Ni Ku Tserhama eNkarhini Lowu Hundzeke Ni Sweswi

Edzongeni wa Poland, ekusuhi ni ndzilakano wa rona ni Slovakia na Riphabliki ra Czech, ku na xidorobana lexi vuriwaka Wisła. Hambileswi u nga ha vaka u nga si twa hi ta xidorobana xa Wisła kambe xi ni matimu lama nga tsakisaka Vakreste va ntiyiso. I matimu lama kombisaka vutshembeki ni ku hisekela vugandzeri bya Yehovha. Hi ndlela yihi?

WISŁA yi kumeka endhawini yo xonga leyi nga ni tintshava, laha vuxongi bya ntumbuluko byi vonakaka kona kahle. Swinambyana swimbirhi leswi khulukaka hi ku hatlisa swi hlangana ni Nambu wa Vistula lowu rhendzelekaka ni tintshava leti nga ni makhwati ni minkova. Vanhu va kwalaho lava nga ni xinghana kun’we ni maxelo lama hambaneke ni ya tindhawu tin’wana swi endla leswaku ndhawu ya Wisła yi va leyi tivekaka hi tlhelo ra vutshunguri, swin’we ni tindhawu ta kahle ta kwalaho to wisela eka tona hi ximumu ni hi vuxika.

Swi tikomba onge ndhawu leyi yi sungule ku thyiwa vito rero hi va-1590. Ku simekiwe muchini wo saha mirhi ha wona, kutani hi ku hatlisa etindhawini leti a ku nga ri na mirhi kumbe makhwati ku tshama vahlapfa, lava fuweke tinyimpfu ni tihomu va tlhela va rima masimu. Kambe vanhu lava va xiyimo xa le hansi va khumbiwe hi ku cinca ka vukhongeri. Andrzej Otczyk, muendli wa ndzavisiso u vule leswaku ndhawu yoleyo yi khumbiwe swinene hi ku hundzuka ka vukhongeri loku sunguriweke hi Martin Luther, kutani Lutere byi va “vukhongeri bya Mfumo hi 1545.” Kambe ku cinca lokukulu ku tise hi Nyimpi ya Makumenharhu wa Malembe ni Ndzhundzunuko wa Khatoliki. Otczyk u ya emahlweni a ku: “Hi 1654, tikereke hinkwato ta Maprotestente ti tekiwile, minhlangano ya tona yi yirisiwa, va tekeriwa ni Tibibele ni tibuku tin’wana ta vukhongeri.” Kambe vanhu vo tala va hambete va ri Malutere.

Timbewu To Sungula Ta Ntiyiso Wa Bibele

Lexi tsakisaka, ndzhundzhunuko wa nkoka wa vukhongeri a wu ri endleleni. Hi 1928 timbewu to  sungula-sungula ta ntiyiso wa Bibele ti byariwile hi Swichudeni swimbirhi swa Bibele leswi hisekaka, hilaha Timbhoni ta Yehovha a ti vitaniwa hakona hi nkarhi wolowo. Hi lembe leri landzeleke, Jan Gomola u fike eWisła ni gramafoni, leyi eka yona a ku yingiseriwa tinkulumo ta Matsalwa leti rhekhodiweke. Kutani u rhurhele enkoveni wa le kusuhi laha a kumeke munhu wo yingiserisisa—Andrzej Raszka, wanuna la tshamaka endhawini ya tintshava, wa mbilu leyinene, a koma a tlhela a va ni miri. Raszka u hatle a teka Bibele yakwe kutani a kambisisa leswi a swi twaka eka tinkulumo leti tlangiwaka eka gramafoni. Kutani hiloko a huwelela a ku: “Makwerhu, se ndzi wu kumile ntiyiso! I khale ndzi ri karhi ndzi lava tinhlamulo ku sukela loko ndza ha ri ku lweni eka Nyimpi yo Sungula ya Misava!”

Hi ku hiseka lokukulu, Raszka u fambe na Gomola leswaku va ya hlangana ni vanghana va yena Jerzy na Andrzej Pilch, lava amukeleke rungula ra Mfumo hi mapfundza. Andrzej Tyrna, loyi a dyondzeke ntiyiso wa Bibele eFurwa, u pfune vavanuna lava ku kuma vutivi lebyi enteke hi rungula ra Xikwembu. Va hatle va khuvuriwa. Leswaku va pfuna ntlawa lowutsongo wa Swichudeni swa Bibele wa le Wisła, vamakwerhu va le madorobeni ya le kusuhi va endzile exikarhi ka va-1930. Vuyelo bya kona a byi hlamarisa.

Vanhu vo tala lavantshwa lava tsakelaka va amukele ntiyiso. Mindyangu ya Malutere a yi titolovete ku hlaya Bibele emakaya. Kutani, loko va kala va twa vonelo ra Matsalwa malunghana ni dyondzo ya ndzilo wa tihele ni Vunharhu-un’we, vo tala va kote ku hambanisa ntiyiso eka mavunwa. Mindyangu yo tala yi hlawule ku tshika tidyondzo ta vukhongeri bya mavunwa. Xisweswo, vandlha ra le Wisła ri kurile, naswona hi 1939 nhlayo ya swirho swa rona yi fike eka 140. Kambe, lexi hlamarisaka hileswaku vunyingi bya vanhu lavakulu lava a va ri evandlheni rero a va nga khuvuriwanga. Helena, un’wana wa Timbhoni toleto to sungula u ri: “Sweswo a swi nga vuli swona leswaku vahuweleri volavo, lava nga khuvuriwangiki a va nga swi koti ku yima va tiyile va seketela Yehovha.” U ya emahlweni a ku: “Loko va ringiwa ripfumelo endzhakunyana ka kwalaho, va kombise ku tshembeka ka vona.”

Ku vuriwa yini hi vana? Va swi xiyile leswaku vatswari va vona va kume ntiyiso. Franciszek Branc u ri: “Loko Tatana a vona leswaku u kume ntiyiso, u sungule ku wu dyondzisa mina ni buti wa mina hi ku phindha-phindha. A ndzi ri ni malembe ya nhungu kasi buti wa mina a a ri ni malembe ya khume. Tatana a a hi vutisa swivutiso swo olova, swo tanihi leswi nge: ‘Xikwembu i mani naswona vito ra xona i mani? Xana u tiva yini hi Yesu Kreste?’ A hi fanele hi tsala tinhlamulo ta hina ehansi kutani hi ti seketela hi tindzimana ta le Bibeleni.” Mbhoni yin’wana yi ri: “Tanihi leswi vatswari va mina va amukeleke rungula ra Mfumo kutani va tshika Kereke ya Lutere hi 1940, exikolweni a ndzi kanetiwa ndzi tlhela ndzi biwa. Ndzi nkhensa vatswari va mina tanihi leswi va ndzi dyondziseke misinya ya milawu ya Bibele. Sweswo  swi ndzi pfune swinene leswaku ndzi kota ku langutana ni minkarhi yoleyo yo tika.”

Ripfumelo Ri Ringiwa

Loko ku tlhekeka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava kutani Manazi ma teka ndhawu yoleyo, a ma tiyimiserile ku herisa Timbhoni ta Yehovha. Eku sunguleni vanhu lavakulu—ngopfu-ngopfu vatatana—a va khutaziwa ku sayina phepha leri kombisaka leswaku i vanhu va le Jarimani, leswaku va ta kuma malunghelo yo karhi. Timbhoni a ti pfumelanga ku seketela Manazi. Vamakwerhu vo tala ni majaha man’wana lama nga le malembeni yo tsarisela vusocha va langutane ni swiphiqo: A va nga joyina vusocha, kumbe va hlayisa vukala-tlhelo kambe va xupuriwa hi tihanyi. Andrzej Szalbot, loyi a khomiweke hi Magestapo hi 1943 u ri: “Loko u ala ku va socha a swi ta vula leswaku u ta yisiwa ekampeni ya nxaniso, laha hakanyingi a ku ri eAuschwitz. A ndzi nga si khuvuriwa, kambe a ndzi xi tiva xitiyisekiso xa Yesu lexi nga eka Matewu 10:28, 29. A ndzi swi tiva leswaku loko ndzo fa hikwalaho ka leswi ndzi pfumelaka eka Yehovha, u ta ndzi pfuxa eku feni.”

Eku sunguleni ka 1942, Manazi ma khome vamakwerhu va le Wisła vo ringana 17. Ku nga si hela tin’hweti tinharhu, ku fe 15 wa vona eAuschwitz. Vuyelo byi ve byihi eka Timbhoni leti saleke eWisła? Ematshan’weni yo landzula ripfumelo ra tona, leswi swi ti khutaze ku namarhela Yehovha hi ku tshembeka! Etin’hwetini ta tsevu leti landzeleke, nhlayo ya vahuweleri va le Wisła yi engeteleke ka mbirhi. Ku nga ri kungani, ku khomiwe vanhu vo tala. Vamakwerhu va 83, vanhu lava tsakelaka ku katsa ni vana loko va hlanganile, va kombiwe maxangu lamakulu hi Hitler. Vanhu va 53 va yisiwe etikampeni ta nxaniso (ngopfu-ngopfu eAuschwitz) kumbe etikampeni to tirha hi ku sindzisiwa emigodini le Poland, eJarimani ni le Bohemia.

Ku Tshembeka Ni Ku Tserhama

Le Auschwitz, Manazi ma ringete ku yenga Timbhoni hi ntshembo wo hatla ti ntshunxiwa. Phorisa ra Manazi ri byele makwerhu un’wana ri ku: “Loko ntsena wo sayina phepha leri kombisaka leswaku u landzula Swichudeni swa Bibele, hi ta ku ntshunxa kutani u nga muka ekaya.” A va tshamela ku n’wi byela mhaka leyi, kambe makwerhu loyi a nga n’wi landzulanga Yehovha. Hikwalaho ka sweswo, u biwile, a sapateriwa ni ku tirhisiwa bya hlonga eAuschwitz ni le Mittelbau-Dora, le Jarimani. Loko a ri kusuhi ni ku ntshunxiwa, u pone ri ahlamile loko ku hlaseriwa kampa leyi a a pfaleriwe eka yona.

Paweł Szalbot, Mbhoni leya ha ku lovaka, u tshame a ku: “Hi nkarhi wa nkonaniso Magestapo a ma tshamela ku ndzi vutisa lexi endlaka ndzi ala ku joyina vuthu ra le Jarimani ni ku losa Hitler.” Endzhaku ko hlamusela xivangelo xa le Bibeleni malunghana ni vukala-tlhelo bya yena bya Vukreste, u gweviwe ku ya tirha efemeni yo endla matlhari. “Swi le rivaleni leswaku a ndzi nga ta wu amukela ntirho wa muxaka lowu kutani va ndzi rhumele ku ya tirha emugodini.” Nilokoswiritano, u hambete a tshembekile.

Lava a va nga khotsiwanga—vavasati ni vana—va rhumele swakudya eka lava a va ri le Auschwitz. Makwerhu un’wana loyi hi nkarhi wa kona a a ha ri muntshwa u ri: “Hi ximumu a hi rhwalela muxaka wun’wana wa swidzungela enhoveni kutani hi ya cincisa eka vanhu van’wana va hi nyika koroni. Vamakwerhu va xisati a va baka swinkwa kutani va swi loveka emafurheni. Kutani a hi rhumela swinkwa leswi hi switsongotsongo eka vapfumeri-kulorhi lava khotsiweke.”

 Ku rhumeriwe Timbhoni ta 53 ta le Wisła etikampeni ta nxaniso naswona a ti fanele ti ya tirha hi ku sindzisiwa. Timbhoni ta 38 ti file.

Ku Hlanganyela Ka Vantshwa

Vana va Timbhoni ta Yehovha na vona a va khumbiwa hi mintshikilelo ya Manazi. Van’wana vana va fambisiwe ni vamana wa vona etikampeni ta nkarhinyana eBohemia. Van’wana va hambanisiwe ni vatswari va vona kutani va yisiwa eLodz, ekampeni leyi tivekaka ya vana.

Vana vanharhu va ri: “Eka xo famba hi xona xo sungula lexi hi yiseke eLodz, Majarimani ma hi teke hi ri khume, hi sukela eka malembe ya ntlhanu ku ya ka kaye. A hi khutazana hi xikhongelo ni ku burisana hi timhaka ta le Bibeleni. A swi nga olovi ku tiyisela.” Hi 1945 vana volavo hinkwavo va tlhelele emakaya. A va ha hanya kambe a va ondzile ni ku tshikileleka. Hambiswiritano, va hambete va tshembekile.

Ku Humelele Yini Endzhaku Ka Sweswo?

Loko Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi ri kusuhi ni ku hela, Timbhoni ta le Wisła a ta ha ri ni ripfumelo leri tiyeke naswona a a ti tiyimisele ku ya emahlweni ni ntirho wa tona wo chumayela hi ku hiseka ni hi ku tiyimisela. Vamakwerhu va fambe hi mintlawa va ya endzela vanhu lava tshamaka empfhukeni wa kwalomu ka 40 wa tikhilomitara ku suka eWisła, va chumayela ni ku hangalasa minkandziyiso ya Bibele. Jan Krzok, u ri: “Ku nga ri kungani edorobeni ra ka hina a ku ri ni mavandlha manharhu lama hisekaka.” Hambiswiritano, ntshunxeko wa vukhongeri a wu tekanga nkarhi wo leha.

Hulumendhe ya Makhomunisi, leyi siveke Manazi, yi yirise ntirho wa Timbhoni ta Yehovha le Poland hi 1950. Kutani vamakwerhu va kwalaho a va fanele va endla vutirheli bya vona hi vutlhari. Minkarhi yin’wana a va endzela vanhu emakaya ya vona onge hi loko va tele ku ta xava swifuwo kumbe mavele. Hi ntolovelo minhlangano ya Vukreste a yi khomiwa nivusiku, hi mintlawa leyitsongo. Nilokoswiritano, varindzi va kote ku khoma vagandzeri vo tala va Yehovha, va va lumbeta hi leswaku i tipimpi ta matiko man’wana—ku nga xihehlo lexi a xi nga ri na xisekelo. Vatirheli van’wana va mfumo va xungete Paweł Pilch va ri karhi va n’wi sapatela va ku: “Hitler a nga swi kotanga ku mi tshikisa vutshembeki kambe hina hi ta mi tshikisa.” Kambe, u tshame a tshembekile eka Yehovha, a pfaleriwa ekhotsweni ku ringana malembe ya ntlhanu. Loko Timbhoni ti nga ri tingani leta ha tsakamaka ti ale ku sayina maphepha ya politiki ya vusoxalisi, ti hlongoriwe eswikolweni kumbe emintirhweni ya tona.

Yehovha U Hambete A Ri Na Vona

Lembe ra 1989 ri tise ku cinca hi tlhelo ra politiki, naswona Timbhoni ta Yehovha ti tsarisiwe ximfumo le Poland. Vagandzeri va Yehovha lavo tshembeka va le Wisła va hatlisise ntirho wa vona, hilaha nhlayo ya maphayona kumbe ya vatirheli va nkarhi hinkwawo yi kombisaka hakona. Vamakwerhu va kwalomu ka 100 va xinuna ni va xisati va le ndhawini leyi va phayona. Hikwalaho, a swi hlamarisi leswi doroba leri ri thyiweke Fektri ya Maphayona.

Malunghana ni nseketelo wa Xikwembu ehenhla ka malandza ya xona ya le nkarhini lowu hundzeke, Bibele yi ri: “Xana Yehovha a nga tikombisanga a ri na hina loko vanhu va hi pfukela, a va ta va va hi mite hi ri karhi hi hanya.” (Pisalema 124:2, 3) Enkarhini wa hina, hambiloko vanhu vo tala va nga ri tsakeli rungula ra hina naswona va voyameleke eku tikhomeni loko biha, vagandzeri va Yehovha eWisła va lwela ku tshama va tshembekile naswona va vuyeriwe swinene. Switukulwana leswi landzelanaka swa Timbhoni endhawini yoleyo swi nga tiyisekisa ntiyiso wa marito ya muapostola Pawulo lama nge: “Loko Xikwembu xi ri xa hina, i mani loyi a nga ta lwa na hina?”—Varhoma 8:31.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Emilia Krzok u fambisiwe ni vana va yena, ku nga Helena, Emilia na Jan ekampeni ya nkarhinyana le Bohemia

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Loko a ale ku va socha, Paweł Szalbot u tirhisiwe emugodini

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Loko vamakwerhu va hela le Auschwitz, ntirho a wu yimanga le Wisła

[Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

Paweł Pilch na Jan Polok va yisiwe ekampeni ya vantshwa eLodz

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 25]

Berries and flowers: © R.M. Kosinscy/www.kosinscy.pl