Vakreste Va Wu Lava Mpfuno Wa Vakreste-kulobye

“Hina hi swirho swa van’wana.”—VAEFESA 4:25.

1. Xana encyclopedia yin’wana yi ri yini hi miri wa munhu?

MIRI wa munhu i ntumbuluko lowu hlamarisaka! The World Book Encyclopedia yi ri: “Minkarhi yin’wana vanhu va vula leswaku miri wa munhu i muchini wo hlamarisa swinene eka leyi nga tshama yi endliwa. Hambiswiritano, miri wa munhu a hi muchini. Kambe wu nga fanisiwa ni muchini hi tindlela to tala. Ku fana ni muchini, miri wu ni swirho swo tala. Xirho xin’wana ni xin’wana xa miri xi tirha ntirho wo hlawuleka, ku fana ni xiphemu xin’wana ni xin’wana xa muchini. Kambe swiphemu hinkwaswo swa tirhisana kutani swi endla miri kumbe muchini wu tirha kahle.”

2. Miri wa munhu ni vandlha ra Vukreste swi fana hi ndlela yihi?

² Ina, miri wa munhu wu na swirho swo tala, naswona xin’wana ni xin’wana xi endla ntirho wa nkoka. Ku hava nsiha ni wun’we kumbe xirho xin’wana xa miri lexi nga pfuniki nchumu. Hilaha ku fanaka, xirho xin’wana ni xin’wana xa vandlha ra Vukreste xi nga hoxa xandla eka vumoya bya rona. (1 Vakorinto 12:14-26) Hambileswi xirho xin’wana xa vandlha xi nga fanelangiki xi titwa xi ri lexi tlakukeke ku tlula leswin’wana, a nga kona ni un’we loyi a faneleke a titwa a ri mpheheleni.—Varhoma 12:3.

3. Vaefesa 4:25 yi swi kombisa njhani leswaku Vakreste va wu lava mpfuno wa Vakreste-kulobye?

³ Vakreste va wu lava mpfuno wa Vakreste-kulobye ku fana ni swirho swa miri wa munhu. Muapostola Pawulo u byele vapfumeri-kulobye lava totiweke hi moya a ku: “Leswi se mi cukumeteke mavunwa, un’wana ni un’wana wa n’wina a a vulavule ntiyiso eka warikwavo, hikuva hina hi swirho swa van’wana.” (Vaefesa 4:25) Leswi va nga “swirho swa van’wana,” ku ni ku vulavurisana lokunene ni ntirhisano exikarhi ka swirho swa Israyele wa moya—“miri wa Kreste.” Ina, un’wana ni un’wana wa vona i xirho xa lavan’wana hinkwavo. (Vaefesa 4:11-13) Vakreste lava nga ni ntshembo wo hanya laha misaveni va tirhisana na vona hi vun’we.

4. Xana lavantshwa va nga pfuniwa hi tindlela tihi?

⁴ Lembe na lembe, ku khuvuriwa magidi ya vanhu lava nga ni ntshembo wo hanya eparadeyisini laha misaveni. Swirho swin’wana swa vandlha swi tsakela ku va pfuna leswaku ‘va chivirikela  eku wupfeni.’ (Vaheveru 6:1-3) Va nga ha va pfuna hi ku hlamula swivutiso swa vona swa Matsalwa kumbe ku va pfuna ensin’wini. Hi nga pfuna lavantshwa hi ku va vekela xikombiso lexinene hi ku hlamula nkarhi na nkarhi eminhlanganweni ya Vukreste. Hi minkarhi ya maxangu, hi nga tlhela hi va khutaza kumbe ku va chavelela. (1 Vatesalonika 5:14, 15) Hi fanele hi lava tindlela to pfuna van’wana leswaku “va tama va famba entiyisweni.” (3 Yohane 4) Hambiloko ha ha ri vatsongo kumbe hi ri lavakulu, naswona ku nga ri khale hi ri karhi hi famba entiyisweni kumbe se hi ri ni malembe yo tala hi ri karhi hi famba entiyisweni, hi nga hoxa xandla eku akeni ka vumoya bya vapfumeri-kulorhi—hikuva va wu lava mpfuno wa hina.

Va Nyikele Mpfuno Lowu Lavekaka

5. Akhwila na Prisila va n’wi pfune njhani Pawulo?

⁵ Mimpatswa ya Vakreste na yona ya eneriseka loko yi pfuna vapfumeri-kulobye. Hi xikombiso, Akhwila ni nsati wakwe Prisila (Priska), va pfune Pawulo. Va n’wi rhurhele endlwini ya vona, va tirha na yena ku rhunga matende, va tlhela va n’wi pfuna ku sungula vandlha lerintshwa ra le Korinto. (Mintirho 18:1-4) Va veke vutomi bya vona ekhombyeni hikwalaho ka Pawulo hambiloko hi nga hlamuseriwanga makhombo ya kona. A va tshama eRhoma loko Pawulo a byela Vakreste va kwalaho a ku: “Ndzi runguleleni Priska na Akhwila, vatirhi-kulorhi eka Kreste Yesu, lava vekeke tinhamu ta vona vini ekhombyeni leswaku va ponisa moya-xiviri wa mina, lava va nga nkhensiwiki hi mina ntsena, kambe ni hi mavandlha hinkwawo ya matiko.” (Varhoma 16:3, 4) Ku fana na Akhwila na Prisila, Vakreste van’wana va manguva lawa va aka mavandlha va tlhela va pfuna vagandzeri-kulobye hi tindlela to hambana-hambana, minkarhi yin’wana va veka vutomi bya vona ekhombyeni leswaku va papalata ku nghenisa malandza man’wana ya Xikwembu ekhombyeni ra ku khomiwa hi tihanyi kumbe ku dlayiwa hi vaxanisi.

6. Apolosi u pfuniwe njhani?

⁶ Akhwila na Prisila va tlhele va pfuna Apolosi Mukreste la khutazaka, loyi a a dyondzisa vaaki va le Efesa hi Yesu Kreste. Enkarhini wolowo, Apolosi a a tiva ntsena nkhuvulo wa Yohane lowu a wu ri xikombiso xa ku hundzuka eswidyohweni leswi u swi endleke hi ku tlula ntwanano wa Nawu. Hi ku xiya leswaku Apolosi a a lava mpfuno, Akhwila na Prisila “va n’wi [hlamusele] ndlela ya Xikwembu hilaha ku lulameke.” Kumbexana va n’wi hlamusele ni leswaku nkhuvulo wa Vukreste a wu katsa ku nyuperisiwa ematini swin’we ni ku chululeriwa moya lowo kwetsima. Apolosi u swi tirhisile leswi a swi dyondzeke. Endzhakunyana loko a ri le Akaya, “u va pfune ngopfu lava kholweke hikwalaho ka musa lowu nga faneriwiki wa Xikwembu; hikuva hi matimba u kombise khwatsi erivaleni leswaku Vayuda va hoxisile, a tlhela a kombisa hi Matsalwa leswaku Yesu a a ri Kreste.” (Mintirho 18:24-28) Hakanyingi tinhlamulo ta vagandzeri-kulorhi ti nga antswisa ndlela leyi hi ri twisisaka ha yona Rito ra Xikwembu. Ni le mhakeni leyi, ha wu lava mpfuno wa Vakreste-kulorhi.

Ku Nyikela Mpfuno Wa Swilo Leswi Vonakaka

7. Vafilipiya va endle njhani loko Vakreste-kulobye va lava ku pfuniwa hi swilo leswi vonakaka?

⁷ Swirho swa vandlha ra Vukreste ra le Filipiya a swi rhandza Pawulo swinene naswona swi n’wi rhumele swilo leswi vonakaka loko a ha ri le Tesalonika. (Vafilipiya 4:15, 16) Loko vamakwerhu va le Yerusalema va lava ku pfuniwa hi swilo leswi vonakaka, Vafilipiya va lunghekele ku pfuna hi  swilo leswi na vona a va nga ri na swona. Pawulo u wu tlangele ngopfu moya lowunene wa vamakwavo va le Filipiya lerova a vulavula ha vona tanihi xikombiso eka vapfumeri van’wana.—2 Vakorinto 8:1-6.

8. Xana Epafrodito u kombise moya wa njhani?

⁸ Loko Pawulo a ri ekhotsweni, Vafilipiya va n’wi rhumele tinyiko ta swilo leswi vonakaka va tlhela va n’wi rhumela ni muyimeri wa vona Epafrodito. Pawulo u te: “Hikwalaho ka ntirho wa Hosi [Epafrodito] u ve kusuhi swinene ni rifu, a veka moya-xiviri wakwe ekhombyeni, leswaku a ta ndzi tirhela, a mi siva hi ku helela leswi mi nga riki kona laha.” (Vafilipiya 2:25-30; 4:18) A hi byeriwanga loko Epafrodito a a ri nkulu kumbe nandza wa vutirheli. Nilokoswiritano, a a tirhela van’wana ni ku pfuna Vakreste, naswona Pawulo a a wu lava mpfuno wa yena hakunene. Xana u kona la fanaka na Epafrodito evandlheni ra ka n’wina?

A Va Ri “Mpfuno Lowu Tiyisaka”

9. Aristarko u hi vekele xikombiso xihi?

⁹ Vamakwerhu lava nga ni rirhandzu, vo kota Akhwila, Prisila na Epafrodito, va tekiwa va ri va risima evandlheni rin’wana ni rin’wana. Van’wana va vagandzeri-kulorhi va nga ha fana na Aristarko, Mukreste wa lembe-xidzana ro sungula. Yena ni van’wana a va ri “mpfuno lowu tiyisaka,” kumbexana a va ri xihlovo xa nchavelelo kumbe a va ri vapfuni lavakulu loko swi ta etimhakeni leti khumbaka vandlha. (Vakolosa 4:10, 11) Loko Aristarko a pfuna Pawulo u tikombise a ri munghana wa xiviri hi minkarhi yo tika. A a ri muxaka wa munhu loyi a hlamuseriweke eka Swivuriso 17:17 leyi nge: “Nakulorhi wa ntiyiso u ni rirhandzu nkarhi hinkwawo, naswona i makwerhu la velekiweke loko ku ri ni maxangu.” Xana hina hinkwerhu a hi fanelanga hi tiyimisela ku va “mpfuno lowu tiyisaka” eka Vakreste-kulorhi? Hi fanele hi pfuna ngopfu-ngopfu lava nga le maxangwini.

10. Hi xihi xikombiso lexi Petro a xi vekeleke vakulu lava nga Vakreste?

¹⁰ Ngopfu-ngopfu vakulu lava nga Vakreste va fanele va va mpfuno lowu tiyisaka eka vamakwavo va moya. Kreste u byele muapostola Petro a ku: “Tiyisa vamakwenu.” (Luka 22:32) Petro u swi kotile ku va tiyisa hikuva u kombise timfanelo ta matimba ngopfu-ngopfu endzhaku ka ku pfuxiwa ka Yesu. Vakulu, tikarhateleni ku endla leswi fanaka hi ku tirhandzela ni hi musa, hikuva vapfumeri-kuloni va wu lava mpfuno wa n’wina.—Mintirho 20:28-30; 1 Petro 5:2, 3.

11. Xana hi nga vuyeriwa njhani loko hi kambisisa moya lowu kombisiweke hi Timotiya?

¹¹ Timotiya munghana wa Pawulo loyi a va famba-famba swin’we a a ri nkulu loyi a a karhateka ngopfu hi Vakreste van’wana. Hambileswi a a nga pfuki kahle, Timotiya u kombise ripfumelo ro tiya naswona a a ‘tirha na Pawulo ku yisa mahungu lamanene emahlweni.’ Hikwalaho, muapostola u byele Vafilipiya a ku: “A ndzi na un’wana la nga ni mboyamelo wo fana ni wa yena loyi a nga ta swi khathalela hakunene swilo leswi khumbaka n’wina.” (Vafilipiya 2:20, 22; 1 Timotiya 5:23; 2 Timotiya 1:5) Hi nga va pfuna ngopfu vagandzeri-kulorhi va Yehovha hi ku kombisa moya wo fana ni wa Timotiya. Entiyisweni, hi fanele hi tiyisela swihoxo swa hina vini ni miringo yo hambana, kambe na hina hi fanele hi kombisa ripfumelo leri tiyeke ni nkhathalelo wa rirhandzu eka vamakwerhu va hina va moya. Minkarhi hinkwayo hi fanele hi tshama hi ri karhi hi tsundzuka leswaku va wu lava mpfuno wa hina.

Vavasati Lava A Va Khathala Hi Van’wana

12. Hi dyondza yini eka xikombiso xa Dorkasi?

¹² Dorkasi hi un’wana wa vavasati lava chavaka Xikwembu lava a va khathala hi van’wana. Loko a fa, vadyondzisiwa va vitane Petro va n’wi yisa ekamareni ra le henhla. Kwalaho “tinoni hinkwato ti ta eka yena ti ri karhi ti rila, ti n’wi komba tinguvu to tala ta le ndzeni ni tinguvu ta le handle leti Dorkasi a a hamba a ti endla loko a ha ri na vona.” Dorkasi u pfuxiwile eku feni naswona a swi kanakanisi leswaku u hambete ni ‘swiendlo swo tala leswinene a endla ni tinyiko to tala ta tintswalo.’ Emavandlheni ya namuntlha ya Vukreste, ku ni vavasati vo fana na Dorkasi lava va nga ha endlaka tinguvu kumbe va endla swilo leswi kombisaka rirhandzu eka lava pfumalaka. Ina, mintirho ya vona leyinene yi fambisana ngopfu ni ku yisa timhaka ta Mfumo emahlweni ni ku hlanganyela entirhweni wa ku endla vadyondzisiwa.—Mintirho 9:36-42; Matewu 6:33; 28:19, 20.

13. Lidiya u swi kombise njhani leswaku wa khathala hi Vakreste-kulobye?

 ¹³ Wansati la chavaka Xikwembu la vuriwaka Lidiya a a khathala hi van’wana. A a ri muaka-tiko wa le Tiyatira, kambe a a tshama eFilipiya loko Pawulo a chumayela kona kwalomu ka 50 C.E. Kumbexana Lidiya a a ri muproselita wa Muyuda, kambe swi nga ha endleka a ku ri ni Vayuda va nga ri vangani naswona ku nga ri na sinagoga eFilipiya. Yena ni vavasati van’wana lava tinyiketeleke a va hlengeletane etlhelo ka nambu leswaku va ta gandzela loko muapostola a va chumayela mahungu lamanene. Mhaka ya kona yi ri: “Yehovha a pfula mbilu [ya Lidiya] swinene leswaku yi nyikela nyingiso eka swilo leswi vuriwaka hi Pawulo. Kuteloko yena ni ndyangu wakwe va khuvuriwa, a endla xikombelo a ku: ‘Loko n’wina mi ndzi avanyise leswaku ndzi tshembekile eka Yehovha, nghenani endlwini ya mina mi tshama.’ Kutani a hi sindzisa ku nghena.” (Mintirho 16:12-15) Leswi Lidiya a a lava ku endlela van’wana swilo leswinene, u swi kotile ku sindzisa Pawulo ni vanghana vakwe leswaku va tshama na yena. Na hina namuntlha hi tlangela ngopfu loko hi kombisiwa malwandla yo fana ni wolawo hi Vakreste lava nga ni musa ni rirhandzu!—Varhoma 12:13; 1 Petro 4:9.

Mpfuno Wa Lavantshwa Na Wona Ha Wu Lava

14. Xana Yesu Kreste u va khome njhani vana?

¹⁴ Vandlha ra Vukreste ri sunguriwe hi Yesu Kreste, N’wana wa Xikwembu la nga ni musa ni rirhandzu. Loko vanhu va ri na yena a va titwa va ri ekaya, hikuva a a ri ni rirhandzu naswona a a chavelela. Loko siku rin’wana van’wana va tisa vana va vona eka Yesu, vadyondzisiwa vakwe va ringete ku va tlherisa. Kambe Yesu u te: “Tshikani vana lavatsongo va ta eka mina; mi nga ringeti ku va sivela, hikuva mfumo wa Xikwembu i wa lavo tano. Ndzi tiyisile ndzi ri eka n’wina, Mani na mani loyi a nga wu amukeriki mfumo wa Xikwembu ku fana ni n’wana lontsongo a nge pfuki a nghenile eka wona.” (Marka 10:13-15) Leswaku hi kuma mikateko ya Mfumo, hi fanele hi titsongahata naswona hi dyondziseka ku fana ni swihlangi. Yesu u kombise rirhandzu rakwe eka swihlangi hi ku swi tlakula a swi katekisa. (Marka 10:16) Ku vuriwa yini hi n’wina lavantshwa namuntlha? Tiyisekani leswaku ha mi rhandza naswona hi mi lava mi tshama evandlheni.

15. Hi tihi timhaka ta vutomi bya Yesu leti tsariweke eka Luka 2:40-52, naswona i xikombiso xihi lexi a xi vekeleke vantshwa?

¹⁵ Loko Yesu a ha ri ntsongo, u kombise leswaku u rhandza Xikwembu ni Matsalwa. Loko a ri ni malembe ya 12, yena ni vatswari vakwe, ku nga Yosefa na Mariya, va khome ndlela va suka emutini wa rikwavo eNazareta va ya eYerusalema va ya  tlangela Paseka. Loko va ri endleleni yo vuya vatswari va Yesu va kume leswaku Yesu a a nga ri kona exikarhi ka ntlawa lowu a va muka na wona. Kambe va hetelele va n’wi kume a tshame etempeleni, a yingisele vadyondzisi va Vayuda ni ku va vutisa swivutiso. Hi ku hlamarisiwa hileswi Yosefa na Mariya a va nga swi tivi leswaku va ta n’wi kuma kwihi, Yesu u vutisile: “Xana a mi nga swi tivi leswaku ndzi fanele ku va endlwini ya Tatana?” U muke ekaya ni vatswari vakwe, a titsongahata eka vona, a hambeta a kula evutlharhini ni le nyameni. (Luka 2:40-52) Wa nga vona xikombiso xonghasi lexi Yesu a xi vekeleke vantshwa va hina! Hakunene va fanele va yingisa vatswari va vona naswona va tsakela ku dyondza hi timhaka ta swa moya.—Deteronoma 5:16; Vaefesa 6:1-3.

16. (a) Vafana van’wana va huwelele va ku yini loko Yesu a ri karhi a chumayela etempeleni? (b) Vantshwa lava nga Vakreste va ni lunghelo rihi namuntlha?

¹⁶ Tanihi muntshwa, u nga ha va u chumayela hi Yehovha exikolweni na hi yindlu na yindlu swin’we ni vatswari va wena. (Esaya 43:10-12; Mintirho 20:20, 21) Loko Yesu a ri karhi a chumayela ni ku hanyisa vanhu etempeleni emahlweninyana ka ku fa ka yena, vafana van’wana va huwelerile va ku: “Ha khongela, a ku ponisiwe N’wana wa Davhida.” Hikwalaho ko hlundzukisiwa hi sweswo, vaprista lavakulu ni vatsari va gungurile va ku: “Xana wa swi twa leswi vuriwaka hi lava?” Yesu a ku: “Ina. Xana a mi si tshama mi hlaya leswi, ‘U lunghiselele swidzuniso swi huma emilon’wini ya swihlangi ni ya lava an’waka’?” (Matewu 21:15-17) Ku fana ni vana volavo, n’wina vantshwa evandlheni mi ni lunghelo lerikulu ro dzunisa Xikwembu ni N’wana wa xona. Hi lava ku tirha swin’we na n’wina tanihi vahuweleri va Mfumo.

Loko Ku Va Ni Maxangu

17, 18. (a) Ha yini Pawulo a hlele leswaku ku endliwa nhlengo wa Vakreste va le Yudiya? (b) Xana minyikelo ya ku tirhandzela leyi yaka eka vapfumeri va le Yudiya yi ve ni vuyelo byihi eka Vakreste va Vayuda ni Vamatiko?

¹⁷ Ku nga khathariseki swiyimo leswi hi nga eka swona, rirhandzu ri hi susumetela ku pfuna Vakreste-kulorhi lava pfumalaka. (Yohane 13:34, 35; Yakobo 2:14-17) Pawulo u susumetiwe hi ku rhandza vamakwavo va le Yudiya loko a ta hlela swo va phalala emavandlheni ya le Akaya, Galatiya, Makedoniya ni le mugangeni wa Asiya. Nxaniso, madzolonga ya le tikweni ni ndlala leswi vadyondzisiwa va langutaneke na swona eYerusalema swi nga ha va swi vange leswi Pawulo a swi vitaneke “ku xaniseka,” “mahlomulo” ni “ku phangiwa ka swilo swa [vona].” (Vaheveru 10:32-34; Mintirho 11:27–12:1) Hikwalaho u langutele minyikelo yo phalala Vakreste va le Yudiya lava a va pfumala.—1 Vakorinto 16:1-3; 2 Vakorinto 8:1-4, 13-15; 9:1, 2, 7.

¹⁸ Minyikelo yo tirhandzela leyi yaka eka vakwetsimi lava nge Yudiya a yi ri xikombiso xa rirhandzu ra vamakwavo leri a ri ri kona exikarhi ka vagandzeri va Yehovha va Vayuda ni Vamatiko. Mali ya minyikelo yi tlhele yi endla leswaku Vakreste Vamatiko va kota ku kombisa ku tlangela ka vona rifuwo ra moya leri va ri nyikiweke hi vagandzeri-kulobye va le Yudiya. Hikwalaho, ku ve ni ku avelana ka swilo leswi vonakaka ni swilo swa moya. (Varhoma 15:26, 27) Minyikelo ya vapfumeri-kulorhi lava pfumalaka namuntlha na yona i yo tirhandzela naswona va susumetiwa hi rirhandzu. (Marka 12:28-31) Na hina ha wu lava mpfuno wa Vakreste-kulorhi emhakeni leyi leswaku ku ta va ni ku ringanisela ‘naswona loyi a nga ni switsanana a nga vi ni leswitsanana ngopfu.’—2 Vakorinto 8:15.

19, 20. Nyika xikombiso lexi kombisaka ndlela leyi vanhu va Yehovha va pfunaka ha yona loko ku hlasela khombo ro karhi.

¹⁹ Hi ku xiya leswaku Vakreste va wu lava mpfuno wa Vakreste-kulobye, hi hatla hi pfuna vamakwerhu eripfumelweni. Hi xikombiso, xiya leswi  humeleleke loko ku ve ni ku tsekatseka lokukulu ka misava ni ku mbundzumuka ka tintshava le El Salvador eku sunguleni ka 2001. Xiviko xin’wana xi te: “Vamakwerhu va le El Salvador va phalarile. Vamakwerhu lava humaka le Guatemala, United States ni le Canada va tile va ta hi pfuna. . . . Ku akiwe tiyindlu to tlula 500 ni Tiholo ta Mfumo tinharhu to xonga hi ku hatlisa. Ku tirha hi matimba swin’we ni ntirhisano wa vamakwerhu lava va tinyikeleke swi nyikele vumbhoni lebyikulu.”

²⁰ Xiviko lexi humaka eAfrika Dzonga xi te: “Tindhambhi letikulu leti khukhuleke tindhawu to tala le Mozambhiki ti hlasele ni vamakwerhu vo tala va Vakreste. Vamakwerhu va le rhavini ra le Mozambhiki va hlele ku va pfuna hilaha va nga kotaka hakona. Kambe va kombele leswaku hi va rhumela swiambalo swa khale leswa ha langutekaka leswaku va ta nyika vamakwerhu lava pfumalaka. Hi pangele swiambalo elorini leyi leheke 12 wa timitara hi rhumela vamakwerhu va le Mozambhiki.” Ina, leswi swi kombisa leswaku ha wu lava mpfuno wa vamakwerhu.

21. I yini lexi nga ta kambisisiwa exihlokweni lexi landzelaka?

²¹ Hilaha swi kombisiweke hakona eku sunguleni, swirho hinkwaswo swa miri wa munhu i swa nkoka. Swi tano ni hi vandlha ra Vukreste. Swirho swa rona hinkwaswo swa wu lava mpfuno wa vamakwavo. Nakambe swi fanele swi tshama swi ri karhi swi tirha hi vun’we. Xihloko lexi landzelaka xi ta hlamusela leswaku leswi swi endlekisa ku yini.

A Wu Ta Hlamurisa Ku Yini?

• Miri wa munhu wu yelana njhani ni vandlha ra Vukreste?

• Vakreste vo sungula va endle yini loko vapfumeri-kulobye va lava mpfuno?

• Hi swihi swikombiso swin’wana swa le Matsalweni leswi kombisaka leswaku Vakreste va wu lava mpfuno wa Vakreste-kulobye naswona va pfunana?

[Swivutiso Swa Dyondzo]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 10]

Akhwila na Prisila a va khathala hi vanhu van’wana

[Swifaniso leswi nga eka tluka 12]

Vanhu va Yehovha va pfunana va tlhela va pfuna van’wana loko va hlaseriwa hi makhombo yo karhi