EXIKARHI ka lembe-xidzana ra vu-20, a swi tikomba onge vanhu a va swi kota ku dlaya tinsikiti hi ku helela. Vanhu van’wana a va tolovele tinsikiti hikwalaho ka xiphato xa khale xa vana lexi a xi ku: “U nga pfumeleli tinsikiti ti ku luma.” Hambiswiritano, hi va-1970 matiko yo tala ma teke xiboho xo yirisa khemikhali leyi vuriwaka DDT, leyi a yi tirhiseriwa ku dlaya tinsikiti hikuva a yi ri chefu naswona a yi ri ni khombo eka mbango.

Kutani tikhemikhali letin’wana a ti nga ha swi koti ku ti dlaya hi ku helela. Nakambe vanhu va sungule ku endzela matiko man’wana naswona a va rhwala tinsikiti kun’wana ni kun’wana handle ko swi xiya. Ku ve ni vuyelo byihi? Xiviko xa 2012 lexi vulavulaka hi ku sivela ku andza ka tinsikiti xi ri: “Eka malembe ya 12 lama hundzeke, ku tivisiwe hi ta ku tlhekeka ka tinsikiti eU.S.A., Canada, eVuxa Xikarhi, ematikweni yo hlayanyana ya le Yuropa, eAustralia ni le matikweni man’wana ya le Afrika.”

Edorobeni ra Moscow le Rhaxiya, swivilelo swa vanhu malunghana ni tinsikiti swi andze hi mpimo lowu phindhiweke ka khume eka lembe rin’wana ra sweswinyana. Kasi eAustralia tinsikiti ti andze hi tiphesente ta kwalomu ka 5 000 ku sukela hi 1999!

Vanhu van’wana va rhwala tinsikiti eswitolo, etiholweni ta mintlango kumbe etihotela handle ko swi xiya. Mininjhere un’wana wa hotela ya le U.S.A. u te: “Ntsendze loko tihotela ta ha rhurhela vanhu, hi ta tshamela ku va ni swiphiqo swa tinsikiti eka tona.” Ha yini swi tika swinene ku dlaya tinsikiti? U nga tisirhela njhani eka tona? Loko wo tshuka u hlaseriwa hi tinsikiti endlwini ya wena, hi wahi magoza lawa u nga ma tekaka yo ti dlaya ni ku ti sivela leswaku ti nga ha tlhekeki?

Leswi tinsikiti ti ringanaka ni nyungu ya apula naswona ti nga ni miri lowu nga xiphepherhele, ti nga tumbela kun’wana ni kun’wana. Ti nga ha tshama eka matrasi, fanichara, tiplaka ta gezi hambi ku ri eka riqingho. Tinsikiti ti tala ku tshama ekule ni mibedo ni switulu hi timitara leti nga exikarhi ka tinharhu ku ya eka ta tsevu. Ha yini? Leswaku ti va ekusuhi ni swakudya swa tona, ku nga wena. *

Hakanyingi tinsikiti ti luma vanhu loko va etlele. Hambiswiritano, vanhu vo tala a va twi nchumu loko ti va luma hikuva ti chela khemikhali leyi dlayaka switlhavi leswaku ti kota ku ntswonga ngati ku ringana khume wa timinete handle ko kavanyetiwa. Hambileswi ti nga ha dyaka vhiki ni vhiki, ku vuriwa leswaku ta swi kota ku tshama tin’hweti to tala ti nga dyi.

Ku hambana ni tinsuna swin’we ni switsotswana swin’wana, tinsikiti a ti tluleti mavabyi. Hambiswiritano, lomu ti lumaka kona ku nga nwayisa swinene ku tlhela ku pfimba naswona sweswo swi endla leswaku vanhu vo tala va kharhateka emoyeni. Vanhu lava lumiwaka hi tinsikiti va nga ha va ni nkelunkelu, va khomiwa hi tingana ni ku twa onge va le ku lumiweni hambiloko se ku ri khale tinsikiti ti fambile. Xiviko xin’wana xa le Sierra  Leone xi vula leswaku tinsikiti “ti nyangatsa ngopfu naswona ti vangela vanhu nkelunkelu” ni “tingana hileswi va nga na tona emakaya ya vona.”

Tinsikiti ti nga luma munhu un’wana ni un’wana. Swa olova ku ti sivela loko u hatla u swi tiva leswaku ti kona ekaya ra wena. Kutani loko u ri ekaya kumbe u endzile, lavisisa swikombiso swa tona. Kambela fanichara, mapulanga lama vekiwaka laha khumbi ri sungulaka kona ni tiputumende ta swiambalo ku vona loko ku ri ni switandzana leswi ringanaka ni mbewu ya ximilana xa poppy ni swivati swa ngati. Tirhisa thochi leswaku u kota ku swi vona kahle.

Hunguta tindhawu leti tinsikiti ti tumbelaka eka tona. Pfala mavangwa emakhumbini ni le ka marimba ya tinyangwa. Hambileswi futa ri nga vangiki tinsikiti, ku vhakhuma yindlu ya wena nkarhi ni nkarhi ni ku yi hlayisa yi hlelekile swi ta ku olovela ku hatla u vona loko ti ri kona. Loko u ri ehotela, u nga veki tiputumende ta wena ehansi kumbe emubedweni leswaku u papalata ku rhwala tinsikiti.

Loko u kuma tinsikiti endlwini ya wena kumbe ekamareni ra le hotela, u nga ha karhateka u tlhela u khomiwa hi tingana. Dave ni nsati wakwe va tshame va lumiwa hi tinsikiti loko va ye eku wiseni endhawini yin’wana. Dave u ri: “Sweswo swi hi nyumisile. Loko hi tlhelela ekaya, xana a hi ta ku yini eka vanghana ni le ka swirho swa ndyangu wa hina? Xana a va ta ehleketa leswaku ku nwayisa kun’wana ni kun’wana ka miri kumbe ku vava ka nhlonge loku va veke na kona ku vangiwe hileswi va hi endzeleke emutini wa hina?” Hambileswi swi tolovelekeke ku titwa hi ndlela yoleyo, u nga pfumeleli ku khomiwa hi tingana swi ku sivela ku lava mpfuno. The New York City Department of Health and Mental Hygiene yi nyikele xitiyisekiso lexi: “A swi olovi ku dlaya tinsikiti kambe swa koteka.”

Hambiswiritano, i ntlhontlho lowukulu ku dlaya tinsikiti. Loko u kuma tinsikiti endlwini ya wena, mudlayi wa switsotswana loyi a nga ni maphepha ya kona a nga ku pfuna. Hambileswi tikhemikhali leti boxiweke eku sunguleni ti nga ha tirhisiwiki, sweswi vadlayi va switsotswana va tirhisa maendlelo man’wana yo hlayanyana leswaku va dlaya tinsikiti. Mutivi wa switsotswana Dini M. Miller u te: “Ku dlaya tinsikiti swi lava leswaku vanhu lava tshamaka emuakweni ni valanguteri va [muako] swin’we ni khampani leyi dlayaka switsotswana va khomisana swinene.” Loko u landzela swiletelo swa vadlayi va switsotswana ni ku teka magoza yo sivela tinsikiti, u nga hoxa xandla eku ti dlayeni xisweswo u nga ‘ti pfumeleli leswaku ti ku luma!’