Manguva lawa, van’wasayense ni van’wanjhiniyara, va ye hi ku kongoma eka swimilana ni le ka swiharhi leswaku swi ya va dyondzisa. (Yobo 12:7, 8) Va kambisisa ni ku kopa ndlela leyi swivumbiwa swo hambana-hambana swi vumbiweke ha yona—dyondzo leyi yi vuriwa ku encenyeta swilo swa ntumbuluko [biomimetics]—hi xikongomelo xo endla swilo leswintshwa ni ku antswisa matirhelo ya michini leyi nga kona. Loko u ri karhi u kambisisa swikombiso leswi landzelaka, tivutise, ‘Kahle-kahle, i mani loyi a faneleke a dzunisiwa hikwalaho ka swilo leswi, leswi endliweke hi ndlela ya vutshila?’

Xana vaendli va swihaha-mpfhuka va nga dyondza yini eka nkava-va-nga-heti leyi vuriwaka humpback? Swi vonaka onge va nga dyondza swo tala. Nkava-va-nga-heti leyi leyikulu yi tika kwalomu ka 30 wa tithani—ntiko wa kona wu ringana ni wa lori leyi layicheke—naswona hi ntolovelo yi ni miri lowu nga petsekiki hi ku olova ni swipapila leswikulu swo fana ni timpiko. Xiharhi lexi, lexi leheke timitara ta 12 xo rhetemuka kunene endzeni ka mati.

Lexi valavisisi va nga xi twisisiki nikatsongo, i ndlela leyi xivumbiwa lexi xi nga ni mirhi wo tiya swonghasi, xi baka xindzule-ndzule ha yona, hi ndlela leyi yi vonakaka yi nga koteki. Va kume leswaku swipapila swa nkava-va-nga-heti hi swona swi yi pfunaka ku ba xindzule-ndzule lexi. Hala mahlweni ka swipapila swa yona ku ni magegetsu naswona a ku fani ni timpapa ta xihaha-mpfhuka.

Loko nkava-va-nga-heti yi ri karhi yi hlambela ematini, magegetsu lawa ma endla leswaku yi kota ku ya ehenhla hi ku olova, mati ma nga yi siveli. Njhani? Magazini wa Natural History wu hlamusela leswaku magegetsu lawa ma endla leswaku mati ma hundza kahle eka swipapila leswi, hambiloko nkava-va-nga-heti yi hlambela yi ya ehenhla.¹⁰

Xana ku tiva leswi swi hi pfuna yini? Timpapa ta xihaha-mpfhuka leti endliweke ku fana ni swipapila swa nkava-va-nga-heti a ti nga ta lava timpapa to tala kumbe switirho swin’wana swa xithekiniki leswaku xi lawula moya loko xi ri karhi xi haha. Timpapa teto a ti nga ta va na khombo naswona a swi ta olova ku ti hlayisa. Mutivi wa sayense ya swilo leswi hanyaka John Long u kholwa leswaku ku nga ri kungani “hi nga ha vona swihaha-mpfhuka se swi veheriwe magegetsu yo fana ni lama nga eka tinkava-va-nga-heti.”¹¹

Phela, timpapa ta swihaha-mpfhuka ana ti tekelele xivumbeko xa timpapa ta swinyenyana. Kambe, vanjhiniyara va ha ku xi antswisa ngopfu xivumbeko xa swona leswaku xi fana ni xa swinyenyana. Magazini wa New Scientist wu ri: “Valavisisi va le Yunivhesiti ya le Florida va ha ku endla xihaha-mpfhuka lexintshwa lexi hahaka xi nga ri na munhu, lexi nga ni vuswikoti bya xinyenyana xa seagull bya ku haha emoyeni, ku phatsama ni ku tlhandluka hi ku hatlisa.”¹²

Ti-seagull ti kota ku hundzuka-hundzuka ti ri emoyeni hi ku petsa timpapa ta tona hi le xikokolweni ni le mahlanganeni ya makatla. Leswaku xi tekelela timpapa ta xinyenyana lexi, magazini  lowu wu vula leswaku “xihaha-mpfhuka lexi xi tirhisa muchini lowutsongo lowu lawulaka tinsimbi leti fambisaka timpiko ta xona.” Timpiko leti endliweke hi vutlhari ti pfuna xihaha-mpfhuka lexitsongo leswaku xi swi kota ku haha, xi ya ehenhla ni le hansi exikarhi ka miako leyo leha. Mavuthu man’wana ya masocha ma tiyimisele ku endla xihaha-mpfhuka xo tano lexi nga tirhisiwaka eku laveni ka matlhari ya tikhemikhali ni lama nga ni chefu emadorobeni lamakulu.

Xinyenyana lexi a xi omi hi xirhami hambiloko xi yime ehenhla ka ayisi. Xana xinyenyana lexi xi swi kotisa ku yini ku tshama xi ri karhi xi kufumela? Ndlela yin’wana leyi yi swi endlaka ha yona leswi i ku tirhisa fambiselo rin’wana leri kumiwaka eka swiharhi leswi tshamaka etindhawini leti titimelaka. Fambiselo leri ri vuriwa ku cincana ka ngati yo titimela ni yo hisa emirini.

Xana i yini fambiselo ra ku cincana ka ngati yo titimela ni yo hisa emirini? Leswaku u ri twisisa, anakanyisisa hi tiphayiphi timbirhi leti hlanganisiweke swin’we. Eka leyin’wana ku khuluka mati yo hisa kasi eka leyin’wana ku khuluka yo titimela. Loko mati yo hisa ni yo titimela lama nga eka tiphayiphi leti ma khuluka ma kongoma endhawini yin’we, hafu ya ku hisa ka mati yo hisa ku ta sungula ku kufumerisa mati lawa yo titimela. Hambiswiritano, loko mati yo hisa ni yo titimela ma nga khulukeli etlhelo rin’we, ku hisa hinkwako ka mati yo hisa ku hisisa mati yo titimela.

Loko xinyenyana lexi xi yima ehenhla ka ayisi, fambiselo ra ngati emilengeni ya xona ri kufumerisa ngati loko yi suka emilengeni leyi titimelaka ya xona. Fambiselo ra ku cincana ka ngati ri hlayisa ku hisa emirini wa xinyenyana ivi ri endla leswaku milenge ya xona yi tshama yi ri karhi yi kufumela. Arthur P. Fraas loyi a nga munjhiniyara wa michini ni swilo leswi hahaka empfhukeni, loko a hlamusela ku vumbiwa loku u vula leswaku “leri i cincelo leri fambaka emahlweni laha misaveni ra swilo swo hisa ni swo titimela.”¹³ Nchumu lowu i wa vutshila swinene lerova vanjhiniyara va wu kopile.

Hi nkarhi lowu fanaka, National Aeronautics and Space Administration yi le ku endleni ka muchini lowu nga ni milenge yo tala, lowu fambaka ku fana ni xipame, naswona vanjhiniyara va le Finland se va endle tere-tere leyi nga ni milenge ya tsevu leyi kotaka ku tlula ku fana ni xitsotswana lexikulu, lexi tlulaka nchumu wun’wana ni wun’wana lowu nga endleleni ya xona. Valavisisi van’wana va endle nguvu leyi kotaka ku pfula swimbhovana ni ku swi pfala ku fana ni xichocho xa nsinya wa muphayini. Nguvu yoleyo yi kota ku fambisana ni ku hisa ka miri wa munhu loyi a yi ambaleke. Khampani yin’wana yo endla mimovha yi le ku endleni ka movha lowu nga ni xivumbeko lexi nga ta endla leswaku wu famba hi ku olova swinene ku fana ni nhlampfi leyi vuriwaka boxfish. Kasi valavisisi van’wana va le ku kambisiseni ka swilo leswi endlaka leswaku xisirhelelo xa nkatla leyi vitaniwaka abalone xi kota ku yi sirhelela hi ku olova, xikongomelo xa vona i ku endla swisirhelelo swa miri swo vevuka kambe swi tiyile swinene.

Ku ni swo tala leswi kopiweke eka ntumbuluko lerova valavisisi se va ni ndhawu yo hlengeletela eka yona rungula leri vulavulaka hi magidi ya swilo swo hambana-hambana leswi hanyaka. Magazini lowu vuriwaka The Economist wu vula leswaku van’wasayense va nga ha endla vulavisisi hi ku tirhisa rungula leri leswaku va ta “kuma tindlela ta ntumbuluko to tlhantlha swiphiqo leswi va langutanaka na swona loko va dyondza ku endla nchumu wo karhi.” Rungula rero ra swilo leswi kopiweke eka ntumbuluko ri vitaniwa “swilo swa ntumbuluko.” Hi ntolovelo, munhu kumbe khampani leyi nga ni vun’wini bya nchumu wo karhi hi leyi yi nga tsarisa nchumu wolowo kumbe mavonelo wolawo ximfumo. Loko magazini lowu vuriwaka The Economist wu vulavula hi nxaxamelo wa swilo swa ntumbuluko wu ri: “Hi ku vula leswaku vutlhari lebyi vonakaka eka swilo leswi hanyaka i ‘bya ntumbuluko,’ valavisisi va le ku tiyisekiseni ka leswaku ntumbuluko hi wona wu nga ni vun’wini bya vutlhari lebyi.”¹⁴

Xana ntumbuluko wu swi kume kwihi swilo swo tlhariha hi ndlela leyi? Valavisisi vo tala va vula leswaku swilo swo tala leswi vonakaka swi endliwe hi vutlhari swi lo tiendlekela hi malembe ya timiliyoni, ku ri karhi ku endleka swihoxo laha ni lahaya kukondza swi va kahle. Hambiswiritano, valavisisi van’wana va swi vona hi ndlela yin’wana. Michael J. Behe loyi a nga mutivi wa swilo leswitsongo ngopfu leswi hanyaka u tsale leswi landzelaka eka The New York Times ya February 7, 2005: “Loko u languta [ntumbuluko], u kuma vumbhoni lebyi nga lo dlaa, erivaleni bya leswaku wu lo endliwa, naswona leswi swi fanele  swi endla munhu a fikelela xiboho lexi: loko mirhi yi hluka, ha swi tiva leswaku ximumu xi nghenile.” Xana yena u gimete njhani? “Swilo leswi nga lo endliwa a swi fanelanga ku tekeriwa ehansi hikwalaho ka leswi swi nga erivaleni leswaku swi lo endliwa.”¹⁵

Phela, munjhiniyara loyi a endlaka ripapa lerinene, leri nga riki na khombo ra xihaha-mpfhuka, swa fanela leswaku a dzunisiwa hikwalaho ka sweswo. Hilaha ku fanaka, munhu loyi a endlaka nguvu leyinene kumbe movha lowunene swinene u fanele ku fundziwa hikwalaho ka ntirho wa yena. Entiyisweni, muendli wa swilo la kopaka nchumu lowu endliweke hi munhu un’wana kambe a nga vuli leswaku kahle-kahle nchumu lowu wu endliwe hi mani ro sungula, a nga ha tekiwa tanihi khamba.

Kutani sweswi anakanyisisa hi tinhla leti: Valavisisi lava nga ni vutshila, va kopa swilo leswi kumekaka eka ntumbuluko leswaku va ta lulamisa swihoxo swo tika swa vunjhiniyara. Hambiswiritano, van’wana va vula leswaku swilo leswi va kopeke eka swona swi lo tiendlekela. Xana sweswo swa twala hakunene eka wena? Loko ku laveka munhu wo tlhariha leswaku a ta kota ku kopa, ku vuriwa yini hi loyi a sunguleke nchumu wa kona? Entiyisweni, i mani la faneleke ku bumabumeriwa ngopfu exikarhi ka mumpfampfarhuti la nga ni vuswikoti ni xichudeni lexi dyondzaka eka yena?

Endzhaku ko kambisisa vumbhoni bya leswaku swilo swa ntumbuluko swi lo endliwa, vanhu vo tala va pfumelelana ni marito ya Pawulo lama kumekaka eBibeleni, loyi a nga te: “Timfanelo ta [Xikwembu] leti nga vonakiki ta voniwa ku sukela loko misava yi tumbuluxiwile ku ya emahlweni, hikuva ti xiyeka hi swilo leswi endliweke, ni hi matimba ya xona lama nga riki na makumu ni Vukwembu bya xona.”—Varhoma 1:19, 20.